Badania nad poziomem dobrostanu osób doros³ych wykaza³y, ¿e negatywne wydarzenia (np. nabycie niepe³nosprawnoœci, utrata pracy, œmieræ partnera) w istotny sposób wp³ywaj¹ na zmianê poziomu zadowolenia z ¿ycia, powoduj¹c jego wyraŸny spadek. W przypadku wiêkszoœci wydarzeñ po kilku latach spadek ten niweluje siê i zadowolenie wraca do poziomu zbli¿onego do tego, jaki wystê-powa³ u danej osoby przed doœwiadczeniem krytycznego zdarzenia. Jedynym czynnikiem, który mia³ istotny wp³yw na trwa³e obni¿enie dobrostanu, by³a utra-ta sprawnoœci [Anusic, Yap, Lucas 2014a; Anusic, Yap, Lucas 2014b]. Powa¿ny charakter dysfunkcji, jak¹ jest nabyte niewidzenie, implikuje potencjalnie wyso-kie ryzyko spadku poczucia zadowolenia z ¿ycia, zw³aszcza w okolicznoœciach braku wsparcia lub jego nieadekwatnoœci.
Sytuacja utraty wzroku w doros³oœci generuje zdecydowane zwiêkszenie zapotrzebowania na wsparcie dotycz¹ce wszystkich obszarów psychospo³eczne-go funkcjonowania osoby. Oddzia³ywania wspieraj¹ce, œwiadczone zarówno przez profesjonalistów (m.in. okulista, psycholog, tyflopedagog, nauczyciel orientacji przestrzennej, rehabilitant wzroku itp.), jak i naturalne sieci spo³eczne, w których osadzony jest cz³owiek ociemnia³y2, powinny niwelowaæ lub minimali-zowaæ negatywne skutki nabytej niepe³nosprawnoœci wzroku, szczególnie w za-kresie samodzielnego wykonywania czynnoœci dnia codziennego, orientacji prze-strzennej i bezpiecznej lokomocji, technik pozyskiwania i przetwarzania informacji pisemnych, sposobów realizacji aktywnoœci zawodowej, jak równie¿ emocjonalnego radzenia sobie ze zmian¹ po³o¿enia ¿yciowego [Czerwiñska 2016].
Utrata wzroku powoduje ogromne zmiany w stylu ¿ycia, które mog¹ wywo-³ywaæ zaburzenia psychiczne i prowadziæ do dalszego pogorszenia jakoœci ¿ycia. Badacze [m.in. Abateneh i in. 2013; Senra i in. 2013] dowodz¹, ¿e dzia³ania pomo-cowe wobec doros³ych osób z niepe³nosprawnoœci¹ wzroku koncentruj¹ siê przede wszystkim na œwiadczeniach medycznych, g³ównie okulistycznych i chirurgicz-nych, zaœ aspekt psychologiczny jest pomijany b¹dŸ nie jest priorytetem dla œro-dowiska lekarskiego. Niejednokrotnie mo¿na wiêc obserwowaæ sytuacjê, w której 1 Ze wzglêdu na ograniczenia objêtoœci w niniejszym tekœcie przedstawiono jedynie g³ówne konklu-zje p³yn¹ce z badañ dotycz¹cych poszczególnych wymiarów wsparcia spo³ecznego dla osób, które w ró¿nych fazach doros³oœci naby³y niewidzenie w sposób nag³y lub stopniowy. Szczegó³owe infor-macje na temat przytaczanych badañ (m.in. opis za³o¿eñ metodologicznych) zainteresowany Czy-telnik znajdzie w pozycjach wymienionych w bibliografii.
2
Ociemnia³y wed³ug „S³ownika pedagogiki specjalnej” [Kupisiewicz, 2013: 226] to „osoba niewidoma, która straci³a wzrok po 5. roku ¿ycia i pamiêta obrazy wzrokowe”. W artykule termin „ociemnienie” u¿ywany jest zamiennie z okreœleniami „nabycie niewidzenia”, „utrata wzroku”.
osoby te uzyskuj¹ wysoce specjalistyczn¹ opiekê w zakresie narz¹du wzroku, na-tomiast nie jest ona zintegrowana z innymi rodzajami wsparcia. Brak wsparcia emocjonalnego jest szczególnie widoczny w grupie osób z progresywn¹ s³abow-zrocznoœci¹, u których utrata wzroku stanowi proces znacznie roz³o¿ony w cza-sie. Potencjalnie szkodliwy wp³yw wspó³wystêpowania zaburzeñ psychicznych na funkcjonowanie i jakoœæ ¿ycia osób, które utraci³y wzrok, czyni koniecznym podejmowanie badañ w tym obszarze. Uzyskanie danych dotycz¹cych wystêpo-wania i dotkliwoœci zaburzeñ psychicznych wœród doros³ych osób ociemnia³ych i zwi¹zanych z tym faktem czynników ryzyka pomo¿e zwróciæ wiêksz¹ uwagê na ten problem, a tak¿e poprawiæ proces podejmowania decyzji klinicznych oraz opiekê psychologiczn¹.
Mimo tego, ¿e s³abowzrocznoœæ i niewidzenie uznawane s¹ za jedne z g³ów-nych problemów zdrowia publicznego na ca³ym œwiecie, a zw³aszcza w krajach rozwijaj¹cych siê, nadal niewiele wiadomo o rozmiarach zaburzeñ psychicznych u osób trac¹cych wzrok. Zrealizowano przekrojowe badanie porównawcze na grupie 115 osób doros³ych korzystaj¹cych ze œwiadczeñ okulistycznych, które utraci³y widzenie w przynajmniej jednym oku oraz 115-osobowej grupie kontrol-nej osób bez problemów wzrokowych dobranych pod wzglêdem wieku i p³ci. Ogólna czêstoœæ wystêpowania zaburzeñ psychicznych wynios³a 33,4%. Obec-noœæ zaburzeñ psychicznych ujawniono u 49,8% pacjentów, którzy utracili widze-nie w przynajmwidze-niej jednym oku, natomiast u osób zdrowych odsetek ten wyniós³ zaledwie 18,3%. Wykazano, ¿e u pacjentów, którzy utracili wzrok, ryzyko wyst¹pienia zaburzeñ psychicznych jest 4,6 razy wy¿sze w porównaniu z pacjen-tami o prawid³owym wzroku. Ponadto u pacjentów, którzy stracili widzenie w obu oczach oraz u tych z ni¿sz¹ ostroœci¹ wzroku w lepszym oku wyst¹pienie zaburzeñ psychicznych by³o istotnie bardziej prawdopodobne ni¿ u pacjentów, którzy utracili widzenie w jednym oku i tych z wy¿sz¹ ostroœci¹ widzenia w lep-szym oku. Przyczyna i przebieg procesu utraty wzroku, jak równie¿ czas trwania niepe³nosprawnoœci wzrokowej i zmienne socjodemograficzne nie mia³y wp³ywu na prawdopodobieñstwo wyst¹pienia zaburzeñ psychicznych [Abateneh i in. 2013]. Uzyskane dane jednoznacznie wskazuj¹ na potrzebê w³¹czenie opieki psy-chospo³ecznej do obecnego modelu leczenia medycznego osób doros³ych trac¹cych wzrok.
Z badaniami tymi koresponduj¹ wyniki analizdotycz¹cych zwi¹zku miêdzy doœwiadczeniem utraty wzroku a depresj¹. Celem badania pilota¿owego by³o zg³êbienie kwestii, czy w poziomie depresji u doros³ych z ró¿nymi doœwiadczenia-mi zwi¹zanydoœwiadczenia-mi z utrat¹ wzroku istniej¹ znacz¹ce ró¿nice. W badaniu wziê³a udzia³ grupa osób w wieku od 20 do 65 lat dotkniêtych nieodwracaln¹ utrat¹ wzroku i przebywaj¹cych w oœrodku rehabilitacyjnym. W celu zbadania doœwiadczeñ zwi¹zanych z utrat¹ wzroku przeprowadzono wywiady czêœciowo
wane, zaœ do oceny poziomu depresyjnoœci zastosowano skalê depresji Centrum Badañ Epidemiologicznych (CES-D). 39,5% uczestników badania spe³ni³o kryte-ria skali wskazuj¹ce na depresjê. Dodatkowo, wy¿szy poziom depresji odnotowano u pacjentów, których wypowiedzi w wywiadach ujawnia³y wiêksz¹ samoœwiado-moœæ niepe³nosprawnoœci, nieadekwatne wsparcie spo³eczne oraz d³u¿szy pobyt w placówce rehabilitacyjnej. Wyniki niniejszego badania wskazuj¹, ¿e depresja wystêpuj¹ca w nastêpstwie utraty wzroku mo¿e byæ zwi¹zana z emocjonalnym prze¿ywaniem niepe³nosprawnoœci oraz nieodpowiednioœci¹ spostrzeganego wsparcia [Senra i in. 2013].
Wsparcie emocjonalne udzielane jest osobom doros³ym trac¹cym wzrok w sposób nag³y lub stopniowy nie tylko przez profesjonalistów, lecz tak¿e przez cz³onków rodziny, przyjació³, znajomych, wspó³pracowników, s¹siadów. Mo¿li-woœæ uzyskania wsparcia spo³ecznego jest mniejsza w sytuacji, gdy osoba jest sa-motna lub mieszka w oddaleniu od rodziny [Ogryzko-Wiewiórowska 2008]. Oso-by s³abowidz¹ce czêœciej polegaj¹ na swojej rodzinie ni¿ na znajomych w kwestii zarówno wsparcia instrumentalnego, jak i emocjonalnego. Wsparcie ze strony ro-dziny wydaje siê wiêc mieæ decyduj¹ce znaczenie dla przystosowania siê osoby do utraty wzroku. W³aœciwe wsparcie emocjonalne oraz instrumentalne chroni przed zaburzeniami psychicznymi i innymi negatywnymi konsekwencjami zdro-wotnymi, a tak¿e stanowi zabezpieczenie przed stresem, gdy osoby zapewniaj¹ce wsparcie szybko i adekwatnie reaguj¹ na potrzeby wyzwalane przez czynnik stre-sogenny. Pozytywny wp³yw wsparcia emocjonalnego na proces psychicznego przystosowania do utraty wzroku w doros³oœci zosta³ udokumentowany w licz-nych badaniach. Wykazano m.in., ¿e osoby s³abowidz¹ce w fazie póŸnej do-ros³oœci, które spostrzegaj¹ siebie jako w pe³ni, pozytywnie przystosowane do utraty wzroku, zg³aszaj¹ tak¿e dobre kontakty z cz³onkami rodziny, posiadaj¹ ugruntowane sieci wsparcia spo³ecznego i podkreœlaj¹ znaczenie konstruktywne-go nastawienia cz³onków swojej rodziny do ich ociemnienia. Ponadto dowiedziono, ¿e spostrzegane i otrzymywane wsparcie emocjonalne jest zwi¹zane z mniejsz¹ liczb¹ objawów depresji u osób s³abowidz¹cych. Brak wsparcia ze strony rodziny okaza³ siê jednym z trzech podstawowych problemów wy³aniaj¹cych siê z analizy historii m³odych doros³ych i osób starszych bêd¹cych cz³onkami krótkotermino-wych grup terapeutycznych, których stosunek do swojego uszkodzenia wzroku pozosta³ ambiwalentny lub wskazywa³ depresjê w stopniu ³agodnym lub umiar-kowanym [Bambara i in. 2009]. Inne analizy wykaza³y, ¿e niski poziom spostrze-ganego wsparcia spo³ecznego ma zwi¹zek z póŸniejszym wyst¹pieniem zaburzeñ depresyjnych wœród starszych osób, które utraci³y wzrok [Horowitz, Reinhardt, Kennedy 2005]. J. McIlvane i J. Reinhardt [2001, za: Bambara i in. 2009] odkry³y, ¿e kobiety, które dostawa³y du¿e wsparcie od przyjació³ i krewnych, mia³y lepsze sa-mopoczucie psychiczne, natomiast mê¿czyŸni, którzy dostawali du¿e wsparcie
zarówno od przyjació³, jak i krewnych b¹dŸ tylko od krewnych, wykazywali lep-sze samopoczucie psychiczne. U osób z wysokim poziomem wsparcia jakoœciowe-go ze strony znajomych (postrzegana jakoœæ wsparcia) i wysokim poziomem wsparcia iloœciowego ze strony rodziny (szeroka sieæ kontaktów) stwierdzono lepsze przystosowanie do utraty wzroku. Badania autorek pokazuj¹, jak trudne jest uchwycenie i zrozumienie z³o¿onych relacji zachodz¹cych miêdzy rodzajem, zakresem i Ÿród³em wsparcia spo³ecznego a indywidualnymi cechami osoby wspomaganej np. jej p³ci¹.
Nale¿y podkreœliæ, ¿e cz³onkowie rodzin sami zmagaj¹ siê z traum¹ utraty sprawnoœci osoby bliskiej, co mo¿e w istotny sposób wp³ywaæ na jakoœæ zapew-nianego przez nich wsparcia i w dalszej kolejnoœci na wyniki rehabilitacji. Wska-zane jest wiêc prowadzenie badañ nad wsparciem emocjonalnym i funkcjonowa-niem rodzin doros³ych osób ociemnia³ych w perspektywie systemowej. Niezwykle u¿yteczne dla praktyki terapeutycznej by³oby poznanie wspó³zale¿-noœci zachodz¹cych miêdzy czynnikami warunkuj¹cymi adaptacjê do krytyczne-go zdarzenia ¿yciowekrytyczne-go, jakim jest utrata wzroku w doros³oœci, nie tylko u samej osoby ociemnia³ej, ale tak¿e pozosta³ych cz³onków danego systemu rodzinnego.
Wsparcie instrumentalne ze strony cz³onków rodziny ma zwi¹zek z lepszym przystosowaniem siê do utraty wzroku, wiêksz¹ satysfakcj¹ z ¿ycia i mniejsz¹ liczb¹ objawów depresji [Reinhardt 2001]. Ten typ pomocy jest najczêstszym ro-dzajem pozytywnego wsparcia otrzymywanego przez doros³e osoby z uszkodze-niem wzroku. Cz³onkowie rodziny zapewniaj¹cy wsparcie instrumentalne osobie ociemnia³ej wzmacniaj¹ jej adaptacjê, zachêcaj¹c do korzystania ze œwiadczeñ rehabilitacyjnych w domu [Cimarolli, Boerner 2005]. Niepe³nosprawnoœæ wzroku poci¹ga za sob¹ szereg negatywnych konsekwencji w zakresie sprawnego plano-wania, wykonywania i kontroli czynnoœci, wiêc pomoc w opanowaniu skutecz-nych strategii dzia³ania z wykorzystaniem alternatywskutecz-nych technik bezwzroko-wych znacz¹co wp³ywa na odzyskanie poczucia autonomii, sprawstwa i rozwój pozytywnego myœlenia o posiadanych kompetencjach. Wsparcie instrumentalne ze strony rodziny mo¿e byæ szczególnie korzystne dla osób niepe³nosprawnych wzrokowo z deficytami neuropoznawczymi, które pod wp³ywem uzyskiwanej zachêty i wskazówek szybciej zaczynaj¹ pos³ugiwaæ siê ró¿nego typu urz¹dzenia-mi wspomagaj¹cyurz¹dzenia-mi.
Z uwagi na zmieniaj¹ce siê w kolejnych fazach przystosowania zapotrzebo-wanie na wsparcie wyzzapotrzebo-waniem dla rodziny jest w³aœciwe dostosozapotrzebo-wanie pomocy pod wzglêdem jej wielkoœci i rodzaju do aktualnych mo¿liwoœci i potrzeb osoby wspomaganej. Troska o bezpieczeñstwo i komfort psychiczny ociemnia³ego cz³onka rodziny oraz jednoczesna dba³oœæ o zagwarantowanie mu mo¿liwoœci wykorzystywania posiadanych umiejêtnoœci w samodzielnej realizacji zadañ s¹ niezmiernie trudne do uzyskania. Problemy rodziny w precyzyjnym okreœleniu
aktualnych zdolnoœci i deficytów osoby z nabytym niewidzeniem prowadz¹ do sytuacji, w których udzielane wsparcie instrumentalne mo¿e mieæ niezamierzone konsekwencje negatywne. Badania wskazuj¹, ¿e tego typu wsparcie negatywne dotyczy zw³aszcza osób trac¹cych wzrok w sposób stopniowy. Cz³onkom rodzin tych osób brak jest praktycznej wiedzy na temat nastêpstw funkcjonalnych kon-kretnego schorzenia uk³adu wzrokowego, zw³aszcza nie potrafi¹ w³aœciwie oce-niæ wp³ywu obni¿enia ostroœci wzroku i ubytków w polu widzenia na sposób wykonywania czynnoœci dnia codziennego. Brak wiedzy o tym, jakiego rodzaju i w jakich warunkach pomoc jest potrzebna, prowadzi stosunkowo czêsto do po-stawy nadopiekuñczoœci wobec doros³ej osoby z uszkodzeniem wzroku. Udowod-niono w eksploracjach badawczych, ¿e cz³onkowie rodzin doros³ych osób s³abo-widz¹cych na ogó³ nie doceniaj¹ ich mo¿liwoœci, a ich nadopiekuñczoœæ ma zwi¹zek ze s³absz¹ adaptacj¹ do s³abowzrocznoœci, wiêksz¹ liczb¹ objawów depre-sji, a tak¿e spadkiem umiejêtnoœci radzenia sobie w swoim otoczeniu [Cimarolli, Reinhardt, Horowitz 2006]. U m³odych doros³ych i osób w œrednim wieku, które straci³y wzrok, znaleziono zwi¹zek nie tylko miêdzy postrzegan¹ nadopiekuñ-czoœci¹ i wy¿szym poziomem depresji, ale tak¿e wy¿szym poziomem lêku [Cima-rolli 2006]. Ponadto dowiedziono, ¿e osoby s³abowidz¹ce, które uwa¿a³y, ¿e otrzy-muj¹ tylko wsparcie o charakterze nadopiekuñczym, zg³asza³y mniej optymalne samopoczucie ni¿ osoby s³abowidz¹ce, które uwa¿a³y, ¿e otrzymuj¹ bardziej po-zytywny rodzaj wsparcia. Samopoczucie na ni¿szym poziomie ni¿ optymalny ma zwi¹zek z doœwiadczeniem braku wsparcia i otrzymywaniem tylko negatywnego wsparcia. Zwrócenie wiêkszej uwagi na ró¿ne aspekty wsparcia ze strony cz³on-ków rodziny, zarówno pozytywnego, jak i negatywnego, mog³oby pomóc w zidentyfikowaniu tych doros³ych osób ociemnia³ych, które mog¹ byæ nara¿one na spadek zadowolenia i skierowaniu je do specjalistów zapewniaj¹cych dzia³ania terapeutyczne skoncentrowane na rodzinie [Cimarolli, Boerner 2005].
Zagadnienie nadopiekuñczoœci cz³onków rodziny wydaje siê byæ szczególnie z³o¿one w sytuacji, gdy utrata wzroku nastêpuje u osoby w póŸnej doros³oœci, a wiêc w tej fazie ¿ycia dla której za normatywny uznawany jest spadek ogólnej sprawnoœci i pogarszaj¹cy siê stan zdrowia. Sam podesz³y wiek osoby zwiêksza poziom troski ze strony bliskich, zaœ spowodowane problemami wzrokowymi trudnoœci w swobodnym poruszaniu siê i sprawnym wykonywaniu czynnoœci dnia codziennego intensyfikuj¹ tê sk³onnoœæ do ochrony. Nale¿y pamiêtaæ, ¿e uszkodzenie wzroku zwiêksza strach przed upadkiem, co jest silnym predykto-rem upadków w przysz³oœci, ponadto podnosi ryzyko upadku, urazu spowodo-wanego upadkiem oraz z³amañ stawu biodrowego. Interesuj¹cego materia³u ba-dawczego w tym obszarze dostarczy³y analizy podjête przez V.R. Cimarolli i in. [2013]. Niniejsze badanie mia³o na celu rozpoznanie zmian w postrzeganej nado-piekuñczoœci – stanowi¹cej skomplikowany aspekt bliskich relacji – zachodz¹cych
w miarê up³ywu czasu w stosunku do otrzymywanego wsparcia instrumentalne-go i korzystania ze œwiadczeñ w zakresie rehabilitacji wzroku w grupie starszych osób z niepe³nosprawnoœci¹ wzrokow¹. W badaniu wziê³o udzia³ 584 starszych osób dotkniêtych przewlek³ymi schorzeniami uk³adu wzrokowego, z którymi przeprowadzono trzy wywiady na przestrzeni 12 miesiêcy. Wraz z up³ywem cza-su poziom postrzeganej nadopiekuñczoœci wzrós³ w przeciwieñstwie do poziomu wsparcia instrumentalnego. Pocz¹tkowo miêdzy postrzegan¹ nadopiekuñczoœci¹ a wsparciem instrumentalnym odnotowano zwi¹zek dodatni, natomiast z czasem przesta³ on wystêpowaæ. Poziom spostrzeganej nadopiekuñczoœci zwiêksza³ siê z czasem, natomiast na zmianê tê nie mia³o wp³ywu korzystanie ze œwiadczeñ rehabilitacyjnych i wsparcie instrumentalne. Badanie to potwierdza koniecznoœæ prowadzenia oddzia³ywañ wspieraj¹cych w ujêciu ekologiczno-systemowym, uwzglêdniaj¹cym sta³¹ pracê z rodzin¹ starszej osoby trac¹cej wzrok. Systema-tyczne poszerzanie wiedzy cz³onków rodziny na temat emocjonalnych i funkcjo-nalnych nastêpstwach progresywnej s³abowzrocznoœci oraz otoczenie ich opiek¹ psychologiczn¹ obni¿y ryzyko wykszta³cenia postawy nadopiekuñczoœci.
Równie¿ osób w podesz³ym wieku dotyczy³y badania sprawdzaj¹ce zale¿-noœci miêdzy strategiami radzenia sobie i przystosowaniem do problemów wzro-kowych a udzielanym wsparciem o charakterze profesjonalnym [Boerner i in. 2006]. Dwuetapowe badania pod³u¿ne (badanie wyjœciowe i powtórzone po dwóch latach) zosta³o zrealizowane w oœrodku rehabilitacji wzroku i obejmowa³o indywidualne wywiady z wykorzystaniem ustrukturyzowanych ocen utraty wi-dzenia funkcjonalnego i niepe³nosprawnoœci funkcjonalnej, korzystania ze œwiadczeñ rehabilitacyjnych oraz strategii radzenia sobie. W obu etapach badañ wziê³o udzia³ 95 osób. Wyniki pokazuj¹ zmiany we wzorcach strategii radzenia sobie na przestrzeni dwóch lat trwania badañ. Instrumentalna funkcja radzenia sobie by³a jedyn¹, gdzie stwierdzono przeciêtny wzorzec zmiany (spadek), nato-miast w strategiach koncentruj¹cych siê na emocjach i unikaniu zaobserwowano indywidualne ró¿nice w zmianach zachodz¹cych w miarê up³ywu czasu. Korzy-stanie z okreœlonego typu œwiadczeñ rehabilitacyjnych t³umaczy ró¿nice w strate-giach radzenia sobie w drugim badaniu w wiêkszym stopniu ni¿ status niepe³no-sprawnoœci i strategie radzenia sobie w pierwszym badaniu. W drugiej fazie badania osoby, które korzysta³y z wiêkszej liczby pomocy wspomagaj¹cych miê-dzy badaniami, czêœciej zg³asza³y stosowanie instrumentalnych strategii radzenia sobie, natomiast osoby, które korzysta³y z pomocy psychologa, czêœciej zg³asza³y strategie radzenia sobie koncentruj¹ce siê na emocjach. Badane osoby, które ko-rzysta³y ze œwiadczeñ tyflopedagoga, w miarê up³ywu czasu rzadziej zg³asza³y styl radzenia sobie koncentruj¹cy siê na unikaniu. Reasumuj¹c, wyniki badañ wskazuj¹, ¿e na przestrzeni czasu dzia³ania rehabilitacyjne maj¹ istotny wp³yw na wzorce radzenia sobie, a kierunek i si³a tego oddzia³ywania mo¿e zale¿eæ od rodzaju pobieranego œwiadczenia rehabilitacyjnego.
Zakoñczenie
Dokonany przegl¹d wybranych badañ poœwiêconych zagadnieniom wspar-cia spo³ecznego w sytuacji utraty wzroku w doros³oœci dowodzi nie tylko istotnej roli dzia³añ pomocowych dopasowanych pod wzglêdem iloœci i jakoœci, œwiad-czonych w systemie profesjonalnym i nieformalnym, lecz przede wszystkim uka-zuje, jak z³o¿ony charakter maj¹ mechanizmy zwi¹zane z udzielaniem i odbieraniem pomocy w toku interakcji spo³ecznych. Konstruuj¹c programy wspomagaj¹ce proces przystosowania doros³ej osoby trac¹cej wzrok, nale¿y uwzglêdniæ, ¿e jej potrzeby w obszarze wsparcia bêd¹ wyznaczane nie tylko przez rodzaj i stopieñ uszkodzenia wzroku, ale równie¿ przez szereg innych, wzajemnie oddzia³u-j¹cych na siebie czynników o charakterze osobowym i œrodowiskowym. Mimo, ¿e zrealizowane dotychczas badania wnios³y wiele cennych informacji o du¿ej u¿y-tecznoœci dla praktyki rehabilitacyjnej, wci¹¿ zachodzi koniecznoœæ poszerzania wiedzy dotycz¹cej doœwiadczania utraty wzroku w biegu ¿ycia, jej wp³ywu na dobrostan osoby oraz uwarunkowañ i efektywnoœci strategii radzenia sobie z t¹ sytuacj¹. W szczególny sposób zasadne wydaje siê prowadzenie analiz badaw-czych dotycz¹cych takich kwestii, jak: monitorowanie poczucia jakoœci ¿ycia i kon-dycji psychicznej osób z progresywn¹ s³abowzrocznoœci¹, ocena jakoœci (skutecz-noœæ, traf(skutecz-noœæ, etycznoœæ) wsparcia œwiadczonego przez profesjonalistów, wp³yw utraty wzroku osoby doros³ej na funkcjonowanie rodziny jako systemu i zdrowie psychiczne poszczególnych jej cz³onków, efektywnoœæ grup samopomocowych, specyficzny charakter potrzeb osób starszych trac¹cych wzrok w zakresie wspar-cia i pomocy.
Bibliografia
Abateneh A., Tesfaye M., Bekele S., Gelaw Y. (2013),Vision Loss and Psychological Distress among Ethiopians Adults: A Comparative Cross-Sectional Study, „PLoS ONE”, vol. 8(10): e78335.
Al-Khamisy D., Gosk U. (2015), Wsparcie spo³eczne osoby z niepe³nosprawnoœci¹ w modelu dialo-gowym [w:] Personalistyczne ujêcie fenomenu niepe³nosprawnoœci, J. G³odkowska (red.), Wy-dawnictwo APS, Warszawa.
Anusic I., Yap S.C., Lucas R.E. (2014a), Does personality moderate reaction and adaptation to ma-jor life events? Analysis of life satisfaction and affect in an Australian national sample, „Journal of Research in Personality”, no. 51, s. 69–77.
Anusic I., Yap S.C., Lucas R.E. (2014b),Testing set-point theory in a Swiss national sample: Reac-tion and adaptaReac-tion to major life events, „Social Indicators Research”, no. 119, s. 1265–1288. Bambara J. K., Wadley V., Owsley C., Martin R. C., Porter Ch., Dreer L. E. (2009),Family
Func-tioning and Low Vision: A Systematic Review, „Journal of Visual Impairment & Blindness”, March, s. 137–149.
Becelewska D. (2005), Wsparcie emocjonalne w pracy socjalnej, Wydawnictwo Naukowe „Œl¹sk”, Katowice.
Bishop G.D. (2007),Psychologia zdrowia, Wydawnictwo Astrum, Wroc³aw.
Boerner K., Reinhardt J. P., Horowitz A. (2006), The effect of rehabilitation service use on coping patterns over time among older adults with age-related vision loss, „Clinical Rehabilitation”, no. 20, s. 478–487.
Cimarolli V.R. (2006),Perceived overprotection and distress in adults with vision impairment, „Rehabilitation Psychology”, 51, s. 338–345.
Cimarolli, V. R., Boerner, K. (2005),Social support and well-being in adults who are visually impaired, „Journal of Visual Impairment & Blindness”, 99, s. 521–534.
Cimarolli V.R., Boerner K., Reinhardt J. P., Horowitz A. (2013),Perceived overprotection, in-strumental support and rehabilitation use in elders with vision loss: A longitudinal perspective, „Psychology & Health”, vol. 28, no. 4, s. 369–383.
Cimarolli V., Reinhardt J., Horowitz A. (2006),Perceived overprotection: Support gone bad? „Journals of Gerontology: Series B: Psychological Sciences and Social Sciences”, no. 61, s. 18 –23.
Czerwiñska K. (2016), Nag³a utrata wzroku w okresie doros³oœci – obszary i rodzaje wsparcia, [w:] Doœwiadczanie niepe³nosprawnoœci i choroby przewlek³ej w perspektywie jednostki i rodziny, W. Wójcik, J. Golonka-Legut, A. W¹siñski (red.), Wydawnictwo Wy¿szej Szko³y Peda-gogicznej im. Janusza Korczaka, Warszawa.
Fajfer-Kruczek I. (2014),Rodzina z osob¹ niepe³nosprawn¹ a znaczenie lokalnego systemu wsparcia spo³ecznego, „Problemy Edukacji, Rehabilitacji i Socjalizacji Osób Niepe³nosprawnych”, t. 18, nr 1, s. 21–32.
Horowitz A., Reinhardt J. P., Kennedy G. J. (2005), Major and subthreshold depression among older adults seeking vision rehabilitation services, „American Journal of Geriatric Psychiatry”, no. 13, s. 180–187.
Kirenko J. (2004), Dylematy wsparcia spo³ecznego osób z niepe³nosprawnoœci¹ [w:] Wsparcie spo³eczne w rehabilitacji i resocjalizacji, Z. Palak, Z. Bartkowicz (red.), Wydawnictwo UMCS, Lublin.
Knoll N., Schwarzer R. (2006), Prawdziwych przyjació³... Wsparcie spo³eczne, stres, choroba i œmieræ [w:] Wsparcie spo³eczne, stres i zdrowie, H. Sêk, R. Cieœlak (red.), Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Kotkowska-Szul¿yk A. (2004),Wspieranie osób niepe³nosprawnych w procesie rehabilitacji [w:] Wsparcie spo³eczne w rehabilitacji i resocjalizacji, Z. Palak, Z. Bartkowicz (red.), Wydawnic-two UMCS, Lublin.
Krause A. (2004),Ryzyko os³abienia wsparcia spo³ecznego jako podstawowy dylemat wspó³czesnej rehabilitacji [w:] Wsparcie spo³eczne w rehabilitacji i resocjalizacji, Z. Palak, Z. Bartkowicz (red.), Wydawnictwo UMCS, Lublin.
Kupisiewicz M. (2013),S³ownik pedagogiki specjalnej, Wydawnictwo Naukowe PWN, War-szawa.
£uszczyñska A. (2006),Wsparcie spo³eczne a stres traumatyczny [w:] Wsparcie spo³eczne, stres i zdrowie, H. Sêk, R. Cieœlak (red.), Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Maciarz A., Janiszewska-Nieœcioruk Z. (2004),Spo³eczne wspieranie osób niepe³nosprawnych w procesie ich integracji [w:] Wsparcie spo³eczne w rehabilitacji i resocjalizacji, Z. Palak, Z. Bart-kowicz (red.), Wydawnictwo UMCS, Lublin.
Ogiñska-Bulik N., Juczyñski Z. (2010),Osobowoœæ, stres a zdrowie, Wydawnictwo Difin, War-szawa.
Ogryzko-Wiewiórowska M. (2008),Spo³eczna kondycja polskiej rodziny zmagaj¹cej siê z nie-pe³nosprawnoœci¹ [w:] Osoby niepe³nosprawne w spo³eczeñstwie polskim w okresie transforma-cji, B. Skrêtowicz, M. Komorska (red.), Wydawnictwo UMCS, Lublin.
Palak Z. (2004),Biopsychospo³eczna koncepcja niepe³nosprawnoœci a wieloaspektowoœæ wsparcia [w:] Wsparcie spo³eczne w rehabilitacji i resocjalizacji, Z. Palak, Z. Bartkowicz (red.), Wydawnictwo UMCS, Lublin.
Piorunek M. (2015),W krêgu dzia³añ pomocowych. Polifonicznoœæ dyskursu [w:] Dymensje porad-nictwa i wsparcia spo³ecznego w perspektywie interdyscyplinarnej, M. Piorunek (red.), Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznañ.
Poznaniak W. (2008),O ró¿nych obliczach wsparcia emocjonalnego raz jeszcze [w:] Zdrowie i cho-roba. Problemy teorii, diagnozy i praktyki, J.M. Brzeziñski, L. Cierpia³kowska (red.), Gdañ-skie Wydawnictwo Naukowe, Gdañsk.
Reinhardt J. (2001), Effects of positive and negative support received and provided on adaptation to chronic visual impairment, „Applied Developmental Science”, no. 5, s. 76–85.
Schwarzer R., Knoll N. (2007),Functional roles of social support within the stress and coping pro-cess: A theoretical and empirical overview, „International Journal of Psychology”, vol. 42(4), s. 243–252.
Senra H., Vieira C. R., Nicholls E.G, Leal I. (2013),Depression and experience of vision loss in group of adults in rehabilitation setting: Mixed-methods pilot study, „Journal of Rehabilita-tion Research & Development”, vol. 50, no. 9, s. 1301–1314.
Sêk H., Cieœlak R. (2006), Wsparcie spo³eczne – sposoby definiowania, rodzaje i Ÿród³a wsparcia, wybrane koncepcje teoretyczne [w:] Wsparcie spo³eczne, stres i zdrowie, H. Sêk, R. Cieœlak