Wioleta Maćkowiak Instytut Ekonomii, Finansów i Zarządzania, Wydział Zarządzania i Komunikacji Społecznej, Uniwersytet Jagielloński
1 L. Michalczyk, Przekwalifikowywanie aktywów finansowych, (red.) B. Micherda, Sprawozdawczość i rewizja finansowa w kształtowaniu wiarygodności informacji ekonomicznej, UE w Krakowie, Kraków 2007, s. 122–123.
którzy nie dysponują wystarczającymi środkami pieniężnymi, aby zapłacić dostawcy w momencie odbioru. Oferowanie kontrahentom dogodnych warunków sprzedaży przy ostrej konkurencji na rynku stanowi często jedną z metod nie tylko zdo-bycia nowego klienta, ale i utrzymania dotychcza-sowych.
Udzielanie kredytów wiąże się z koniecz-nością sfinansowania przez firmę jej należności. Każde odroczenie terminu płatności powoduje, że sprzedawca otrzymuje środki pieniężne w
póź-2
niejszym terminie . Oznacza to, że na bieżącą działalność musi posiadać środki pochodzące np. z kredytu zamiast środków, które mógłby otrzy-mać, sprzedając towary za gotówkę pozyskaną w momencie sprzedaży. Kredyt bankowy, tak jak i inne zewnętrzne źródła finansowania, wymaga poniesienia określonych kosztów. Zanim przed-siębiorstwo podejmie decyzję o wystąpieniu o kredyt bankowy, powinno przeanalizować słuszność procedur sprzedaży z odroczonym ter-minem płatności. Może to spowodować zwięk-szenie kosztów, a więc i zwiększone ryzyko opóź-nień w regulowaniu zobowiązań. Sprzedaż na kredyt umożliwia zwiększenie przychodów ze sprzedaży dzięki zwiększonej grupie klientów, a zarazem może wpłynąć na zwiększenie zysku. Jej utrzymanie i rozwijanie w wielu przypadkach jest przymusem wynikającym ze zjednywania so-bie klientów przez atrakcyjne warunki sprzedaży stosowane przez konkurentów.
Przedsiębiorstwo uzyska faktyczny zysk wówczas, gdy jego odbiorcy uregulują swoje
zo-3 bowiązania w terminie wynikającym z umowy . Jeżeli jednak części należności nie uda się ściąg-nąć, wówczas stanowić one będą straty. Firma osiągnie „zysk papierowy”, czyli taki, który jest skutkiem obliczeń, ale którego nie jest w stanie przekształcić w przepływy finansowe.
Zarządzanie należnościami to proces, którego celem jest zapobieganie powstawaniu przeterminowanych należności, a także ich od-zyskiwanie. Firma, która prawidłowo zarządza swoimi wierzytelnościami, zapewnia sobie zwiększoną płynność finansową i może być bardziej konkurencyjna na rynku. Na proces ten
składają się działania dotyczące prewencji, moni-toringu oraz windykacji należności.
Świadoma polityka kredytowania od-biorców powinna ustalać:
1. kryteria i metody oceny wiarygodności płat-niczej klienta,
2. ogólną sumę należności, które firma może sfi-nansować,
3. analizę opłacalności kredytowania sprzedaży, 4. warunki i zasady udzielania indywidualnym
odbiorcom kredytu i jego różnicowanie dla poszczególnych odbiorców,
5. metodę kontroli terminowości inkasa wierzy-telności,
6. zasady i tryb windykacji wierzytelności nieure-gulowanych w terminie.
Podstawowe cele skutecznego zarządza-nia należnościami w przypadku większości podmiotów działających na rynku obejmują: 1. poprawienie płynności finansowej, 2. skrócenie cyklu rotacji należności,
3. redukcję ukrytych kosztów utrzymania należ-ności,
4. zabezpieczenie przed zwiększeniem ilości na-leżności przeterminowanych,
5. obniżenie kosztów obsługi należności, 6. zabezpieczenie przed destabilizacją
przepły-wów finansowych w okresie dekoniunktury .4 Zarządzanie należnościami opiera się również na wykorzystaniu metod oceny
posiada-5
nych należności . Metody te są niezbędne zarów-no do wykrywania różnego rodzaju nieprawidło-wości, jak i wprowadzania poprawek w gospoda-rowaniu należnościami. Są nimi m.in.: wskaźnik rotacji należności, wskaźnik cyklu należności czy wskaźnik pozycji kredytowej.
Wskaźnik rotacji należności stanowi dobrą miarę oceny posiadanych przez firmę należności. Oblicza się go, dzieląc sprzedaż netto przez przeciętny stan należności. Określa, ile razy przeciętnie w ciągu roku przedsiębiorstwo jest w stanie odtwarzać stan swoich należności. Wzorcowo przyjmuje się, że wskaźnik ten powinien oscylować w przedziale od 7 do 10.
2 J. Stępniewski, Audyt i diagnostyka firmy, Wyd. AE we Wrocławiu, Wrocław 2001.
3 L. Michalczyk, Prawna upadłość konsumencka (bankructwo) w aspekcie ekonomiczno-socjologicznej moralności płatniczej, „Handel Wewnętrzny” 2011, Issue 6 (335), s. 7–8.
4 M. Bekas-Nowak, Windykacja należności w praktyce, LexisNexis, Warszawa 2008, s. 10.
5 E. Spigarska, Ujęcie wartości firmy w prawie bilansowym i podatkowym, „Prace i Materiały Wydziału Zarządzania Uniwersytetu Gdańskiego” 2011, nr 4/6, s. 154.
Jeżeli jest zbyt wysoki, oznacza to, że przedsię-biorstwo zbyt krótko kredytuje swoich odbior-ców, co może doprowadzić nawet do utraty części klientów. Może również oznaczać, że przedsię-biorstwo ma problemy ze ściągalnością swoich zobowiązań, co znacząco może obniżać jej płyn-ność. Zbyt niski wskaźnik sygnalizuje zbyt długie kredytowanie odbiorców przez przedsiębiorstwo. Ta sytuacja może z kolei prowadzić do nadmier-nego zamrożenia środków i powstania kosztów utraconych możliwości. Wskaźnik ten informuje, ile razy w ciągu roku nastąpił dopływ gotówki od
6 odbiorców .
Wskaźnik cyklu należności mierzy sprawność „przetwarzania” składników majątko-wych w przychody ze sprzedaży oraz regulowania zobowiązań krótkoterminowych. Oblicza się go, dzieląc średni stan należności przez sprzedaż net-to i liczbę dni. Jest net-to wskaźnik rotacji należności. Wartość wskaźnika cyklu należności określa, co ile dni przedsiębiorstwo realizowało swoje należ-ności. Jeżeli jego wartość się zwiększa, przedsię-biorstwo powinno zmusić swoich odbiorców do terminowego regulowania należności lub doko-nać przeglądu odbiorców. Zbyt długi obieg należ-ności powoduje wzrost należnależ-ności wynikających ze sprzedaży kredytowej. Należy przeanalizować warunki, na jakich oferowany jest kredyt w banku. Dłuższy okres inkasowania należności, czyli dłuższy okres ich ściągania, zwiększa prawdopo-dobieństwo, że firma w ogóle nie odzyska kredytu udzielonego odbiorcy. Okres inkasowania należ-ności należy porównać ze średnimi wielkościami występującymi w branży, w której działa firma. Porównanie to pozwoli sprawdzić, na ile firma odbiega od średnich wielkości uzyskanych w branży.
Analiza należności może być również 7 przeprowadzana w odniesieniu do zobowiązań . Służy do tego wskaźnik pozycji kredytowej przedsiębiorstwa, zwany także stopniem pokrycia zobowiązań należnościami. Wskaźnik ten obli-cza się, dzieląc należności od odbiorców przez zobowiązania wobec dostawców. Wartość wskaź-nika powyżej „1” oznacza, że firma w większym stopniu udziela kredytów swoim kontrahentom,
niż sama z tych kredytów korzysta. Wskaźnik po-zycji mniejszy niż „1” wskazuje, że firma wystę-puje w roli biorcy kredytu. Po obliczeniu tego wskaźnika podmiot ma informację, czy bardziej finansuje swoich odbiorców, czy bardziej finanso-wany jest przez swoich dostawców.
Analizując cykl należności, należy przede wszystkim mieć na względzie terminy zobowią-zań. Jeżeli szybciej przedsiębiorstwo otrzyma środki pieniężne, czyli im krótszy będzie cykl spłaty należności, tym szybciej będzie ono mogło kupić towary do kolejnej sprzedaży. Zawsze istnieje możliwość zakupu na kredyt, jednak ter-min zapłaty dostawcom nie powinien być krótszy niż termin zapłaty należności przez klienta. Niekiedy dłuższy okres inkasowania należności może wynikać ze specyficznych uwarunkowań, jakimi są sprzedaż wyrobów wprowadzanych po raz pierwszy na rynek lub bardzo silna
konku-8 rencja w branży .
Faktoring
Jednym z najistotniejszych obszarów działalności przedsiębiorstwa jest umiejętna ak-wizycja sprzedaży wyprodukowanych wyrobów i świadczonych usług. W tym obszarze niezbędne jest udzielanie kredytów handlowych, a więc odraczanie terminu płatności. Powstałe w ten sposób należności powinny być uregulowane w terminie późniejszym, wynikającym z terminu płatności. To, czy dojdzie do zapłaty należności, zależy od skuteczności stosowanych metod i in-strumentów w dziedzinie zarządzania
należnoś-9
ciami . Okres oczekiwania na zapłatę należności wiąże się z potrzebą refinansowania należności, ponieważ została w nich zamrożona gotówka. Ograniczony dostęp do środków pieniężnych może spowodować obniżenie płynności finanso-wej przedsiębiorstwa. Istotnym źródłem w ob-szarze jej utrzymania na właściwym poziomie, a w efekcie umożliwiającym dalsze kontynuowa-nie sprzedaży na kredyt, jest factoring.
Nazwa „factoring” wywodzi się od angielskiego słowa factor, pośrednik. Faktoring jest specyficzną formą inkasa należności od od-biorców z tytułu sprzedaży. Polega on na 6 M. Sierpińska, D. Wędzki, Zarządzanie płynnością finansową w przedsiębiorstwie, PWN, Warszawa 2005,
s. 129.
7 E. Spigarska, Raportowanie na potrzeby dyrektywy wypłacalność II, DWNZ, Kniwskij Nacionalnyj Uni-wersytet im. Wadima Getmana, 2016, s. 186.
8 M. Sierpińska, D. Wędzki, op. cit., s. 130.
9 A. Demirguc-Kunt, V. Maksimovic, Firms as financial intermediaries: evidence from trade credit data, „World Bank Working Paper” 2002.
odsprzedaży przez firmę, bankowi lub innej in-stytucji specjalizującej się w inkasie wierzytel-ności, należności z tytułu wyprodukowanych wyrobów i świadczonych usług przed terminem płatności. Faktoring jest umową zawieraną mię-dzy dwoma stronami, ale usługa ta w stosunku prawnym jest trójstronna. Uczestniczą w niej trzy podmioty: faktor, faktorant i dłużnik. Przedmio-tem faktoringu mogą być należności:
1. związane z obrotem gospodarczym, 2. pieniężne,
3. krótkoterminowe, z terminem do 210 dni (w Polsce do 180 dni),
4. bezsporne,
5. wierzytelności, których faktoranci nie są za-grożeni procesem upadłościowym ani ukła-dowym czy likwidacją,
6. już istniejące lub przyszłe, 7. krajowe lub zagraniczne, 8. bez ograniczeń zbywalności,
9. nieobciążone prawami na rzecz osób trzecich. Faktoring pełni trzy podstawowe funkcje mające bezpośredni wpływ na rezultaty prowa-dzonej w przedsiębiorstwie działalności gospo-darczej. Są nimi:
1. funkcja finansowa, 2. funkcja gwarancyjna, 3. funkcja usługowa.
Funkcja finansowa faktoringu polega na uzyskaniu przez przedsiębiorstwo środków pie-niężnych przed upływem terminów zapłaty należności od klientów, którym firma sprzedała towary lub na rzecz których świadczyła usługi z odroczonym terminem płatności.
Druga funkcja – gwarancyjna – polega na przejęciu przez faktora ryzyka wypłacalności dłużnika w ustalonych granicach. Jej istnienie oznacza brak tzw. regresu faktora wobec ranta, a więc zwrotnego przeniesienia na fakto-ranta własności wierzytelności, gdy dłużnik nie spełni świadczenia w wyznaczonym terminie.
Zakres funkcji usługowej faktoringu mieści się w świadczeniu przez firmę faktoringo-wą określonych czynności związanych z ewiden-cją i monitorowaniem oraz inkasem należności, które wcześniej znajdowały się w gestii przedsię-biorstwa. Mogą to być prowadzone przez firmy faktoringowe w imieniu ich klientów rozliczenia księgowe, fakturowanie, sporządzanie
sprawo-10 zdań i inne tego typu usługi .
Istotą faktoringu jest krótkoterminowe finansowanie dostaw towarów i usług przez podmiot, który pośredniczy w procesie realizacji rozliczeń finansowych pomiędzy dostawcą a od-biorcą. Wyspecjalizowane instytucje, takie jak bank lub spółka faktoringowa, odkupują należ-ności od różnych podmiotów gospodarczych do czasu upływu ich terminu płatności, a później 11 zajmują się wyegzekwowaniem ich od dłużnika . Za swoje usługi pobierają wynagrodzenie. Dla sprzedającego są to koszty, które ponosi za odzys-kanie środków pieniężnych lub przyspieszenie ich odzyskania. Jeżeli firma uzna, że będzie miała problemy z zapłatą należności, to z reguły przez sprzedaż należności koszty te są
rekompensowa-12
ne . Firma po zawarciu umowy faktoringowej może realizować w dalszym ciągu sprzedaż po-łączoną z udzielaniem odbiorcom kredytu han-dlowego, inkasując na bieżąco gotówkę pomniej-szoną o odpowiednią prowizję i odsetki.
Instytucje faktoringowe nie kupują poje-dynczych należności, lecz wszystkie lub określo-nej grupy albo należności o dłuższym okresie spłaty. Faktor kupuje należności oraz wszelkie prawa do nich, w tym prawo do odsetek z tytułu późniejszej zapłaty. Nabywając prawo do ściąga-nia należności, faktor ponosi ryzyko związane z ewentualnym brakiem zapłaty ze strony
od-13 biorcy .
Faktor jest wyspecjalizowaną instytucją finansową, która nabywa od dostawcy wierzy-telność z tytułu sprzedanych towarów lub świad-czonych usług. Może nią być bank oferujący faktoring jako jedną z usług finansowych. Wynika to chociażby z zapisów ustawy – Prawo
ban-14 kowe . 10 M. Sierpińska, D. Wędzki, op. cit., s. 194.
11
S. Djankov, C. McLiesh, A. Shleifer, Private credit in 129 countries, „NBER Working Paper” 2005, No. 11078.
12 J. Stępniewski, op. cit., s. 446.
13 R. Fisman, I. Love, Trade credit, financial intermediary development, and industry growth. „Journal of Finan-ce” 2003, Vol. 58, s. 353–374.
14 Faktoring jest w Polsce czynnością bankową, której podstawą jest możliwość nabywania i zbywania wierzytelności handlowych, mogąca być również wykonywaną przez inne niż banki podmioty gospodarcze – por. Ustawa z dnia 29 sierpnia 1977 r. – Prawo bankowe (Dz.U. Nr 140, poz. 930 ze zm.).
Z usług faktora korzysta faktorant, któ-remu przysługuje wierzytelność z tytułu odroczo-nego terminu zapłaty. Faktorant to podmiot sprzedający swoje należności przed terminem ich zapłaty wyspecjalizowanej instytucji, faktorowi.
Podmiotem nabywającym od faktoranta wyroby, towary, usługi na kredyt handlowy jest dłużnik. Z tytułu odroczonego terminu płatności zobligowany jest on do uregulowania zobowią-zania wobec dostawcy, a w momencie odsprze-daży wierzytelności – wobec firmy faktoringowej. Przy każdej umowie faktoringu faktorzy indy-widualnie określają akceptowalne przez nich warunki wobec dłużników, których zobowiązania są gotowi nabyć. Główne wymagania dotyczą z reguły posiadania właściwej kondycji finanso-wej przez dłużnika oraz wiarygodności płatni-czej.
Powiązanie w umowie faktoringu trzech stron: faktora, faktoranta i dłużnika, nazywane
15 jest niekiedy „pożytecznym trójkątem” , ponie-waż każda ze stron czerpie korzyści z transakcji faktoringowej. Przedsiębiorstwo sprzedające na-leżności wykorzystuje dostępne usługi oferowane przez faktora. Ten czerpie korzyści finansowe ze świadczonych przez siebie usług. Natomiast dłużnik korzysta z możliwości odroczenia termi-nu płatności.
Nabywając należności, faktor przekazuje z góry ich równowartość faktorantowi, pomniej-szając ją o swoje wynagrodzenia (odsetki i pro-wizje), natomiast powiadomiony o cesji wierzytel-ności dłużnik przekazuje należność faktorowi. Ten nie ocenia zdolności płatniczej faktoranta, ale uzależnia zakup należności od wiarygodności płatniczej dłużnika. Ocena taka często ma miej-sce, zanim dojdzie do udzielenia kredytu handlo-wego dłużnikowi przez faktoranta.
W praktyce mogą wystąpić różne formy faktoringu, przy czym zakres usług faktoranta, a również odpowiedzialności za zapłatę należ-ności powinna szczegółowo regulować wzajemna umowa. Wyróżnia się dwa podstawowe rodzaje faktoringu:
1. faktoring pełny, jeżeli faktor, nabywając należ-ności, przejmuje na siebie pełne ryzyko jej in-kasa, a więc zarówno ryzyko niewypłacalności dłużnika, jak i opóźnienia wpływów;
2. faktoring niepełny, występujący w przypadku, gdy faktor dochodzi zwrotu należności od faktoranta, jeżeli dłużnik staje się
niewypła-calny lub przejmuje ryzyko z tym związane tylko częściowo.
Firma, korzystając z usług faktoringu, ponosi dodatkowe koszty prowizji i odsetek należnych faktorowi, jednak często jest to rów-noważone przez zalety, jakie daje faktoring. Są nimi przede wszystkim:
1. przejęcie przez faktora operacji związanych z kontrolą inkasa oraz ewentualną egzekucją należności;
2. uniknięcie – w przypadku pełnego faktoringu – ewentualnych strat spowodowanych niewy-płacalnością dłużnika lub opóźnieniem wpły-wu należności;
3. możliwość oferowania odbiorcom korzyst-niejszych warunków zakupu przez wydłuże-nie okresu ich kredytowania dzięki wykupywa-niu należności przez faktora bezpośrednio po przekazaniu mu faktury wystawionej dla od-biorcy.
Przed podjęciem decyzji o wyborze fak-toringu jako metody przyspieszenia wpływu gotówki od odbiorców należy dokonać kalkulacji jego opłacalności. Powinna ona wykazać, czy korzyści osiągnięte dzięki szybszemu wpływowi środków pieniężnych ze sprzedaży, np. większe zyski możliwe dzięki rozwinięciu sprzedaży na kredyt, zmniejszenie zapotrzebowania na obcy kapitał, są większe od kosztów faktoringu. Decyzja o skorzystaniu z faktoringu powinna być poprzedzona odpowiedzią na pytanie, czy opła-calne jest zrezygnowanie z części należności od odbiorców na rzecz faktora, czy korzystniejsze jest oczekiwanie na późniejszy jej wpływ od dłuż-nika lub niekiedy ograniczenie sprzedaży na kredyt.
Forfaiting
Forfaiting stanowi szczególną formę sprzedaży wierzytelności. Jej swoistość jurydycz-na wyraża się m.in. w tym, że:
1. obejmuje ona oznaczone wierzytelności pie-niężne (źródła, wielkości, terminy zapłaty); 2. występuje jedynie między określonymi
pod-miotami;
3. specyficznie oznaczona jest cena wierzytel-ności zbywalnych;
4. odmiennie niż w zwykłej umowie sprzedaży ponoszone są ryzyka prawno-gospodarcze;
5. repartycja ciężaru odpowiedzialności cywilnej różni się od jej ukształtowania na tle klasycz-nej umowy sprzedaży;
6. zbywana wierzytelność powinna być w za-sadzie odpowiednio zabezpieczona.
Forfaiting jest to forma średnio- i długo-terminowego finansowania transakcji handlo-wych, polegająca na skupowaniu wierzytelności przed terminem płatności, przy czym wierzytel-ności handlowe muszą być odpowiednio zabez-pieczone. Najczęstszą formą zabezpieczenia są weksle. Skupowanie wierzytelności jest osta-teczne, ponieważ bank przejmuje na siebie całe ryzyko odzyskania pieniędzy od dłużnika. Tran-sakcja forfaitingu dotyczy z reguły dużych kwot i dość odległych terminów płatności, co najmniej
16 kilkuset tysięcy USD i minimum 180 dni .
Przedmiotem forfaitingu mogą być dłu-goterminowe wierzytelności handlowe, leasingo-we, kredytowe lub wekslowe o znacznej wartości. Forfaiting umożliwia sprawny obrót wierzytel-nościami nie tylko wekslowymi, ale również wynikającymi z umów dostaw i sprzedaży. Może mieć zastosowanie zarówno w rozliczeniach eksportowo-importowych, jak i w sferze krajo-wego obrotu gospodarczego. W obrocie forfai-tingowym uczestniczą trzy typy podmiotów gos-podarczych. Są nimi:
1. forfaiter będący wyspecjalizowanym, nabywa-jącym wierzytelności, podmiotem finanso-wym (instytucja forfaitingowa);
2. forfetysta będący przedsiębiorstwem zbywają-cym wierzytelności forfaiterowi;
3. dłużnik forfaitingowy, którym jest kontrahent forfetysty, zobowiązany do uregulowania należności.
Sprzedawcami pieniężnych wierzytel-ności mogą być:
1. przedsiębiorstwa o różnym statusie własnoś-ciowym i prawnym,
2. prawne i fizyczne osoby będące posiadaczami weksli,
3. banki i spółki finansowe, 4. firmy forfaitingowe,
5. przedsiębiorstwa eksportowo-importowe. Sprzedawcami wierzytelności mogą być wszystkie podmioty prowadzące działalność gospodarczą i finansową zarówno na terenie Polski, jak i poza jej granicami.
Firmy forfaitingowe, czyli bezpośredni nabywcy wierzytelności, muszą posiadać odpo-wiedni kapitał, by móc zawierać większe tran-sakcje i przejmować na siebie odpowiednio wysokie ryzyko. Z tego powodu działalnością forfaitingową zajmują się przeważnie banki oraz wyspecjalizowane spółki o wysokim kapitale, często – spółki międzynarodowe. Działalność tego typu prowadzą również mniejsze banki i spółki finansowe zazwyczaj o zasięgu krajowym i lokalnym. Do prowadzenia forfaitingu na szeroką skalę powoływane są konsorcja bankowe i konsorcja spółek finansowych.
Wyróżnia się kilka rodzajów forfaitingu, w zależności od:
1. stosunku do ryzyka niewypłacalności dłużni-ka – forfaiting właściwy i niewłaściwy;
2. podmiotu-zbywcy wierzytelności – forfaiting bezpośredni i pośredni;
3. faktu powiadomienia dłużnika o zawarciu umowy – forfaiting jawny i ukryty;
4. zasięgu przestrzennego podmiotów umowy – forfaiting krajowy i międzynarodowy.
Przebieg typowego forfaitingu w obsłu-dze transakcji handlu zagranicznego obejmuje poniższe etapy:
1. zawarcie kontraktu handlowego między eks-porterem a imeks-porterem;
2. zawarcie umowy forfaitingu między eksporte-rem a instytucją forfaitingową;
3. dostarczenie przez eksportera dóbr stanowią-cych przedmiot kontraktu handlowego; 4. zapłaty długoterminowym wekslem
importe-ra, poręczonym przez jego bank;
5. indos weksla, tzn. przekazanie przez eksporte-ra upeksporte-rawnień wynikających z weksla na rzecz forfaitera;
6. opłacenie przez forfaitera sumy wekslowej pomniejszonej o dyskonto;
7. przedstawienie przez forfaitera weksla do inkasa w terminie jego zapadalności;
8. uregulowanie należności z tytułu weksla przez importera.
Podmiot, który korzysta z forfaitingu, poprawia w ten sposób swoją sytuację finansową w zakresie płynności finansowej i struktury bilansu, podobnie jak w przypadku korzystania z faktoringu. Ułatwia to pozyskiwanie dodatko-wych źródeł finansowania przedsiębiorstwa.
Forfaiting jest zbliżoną formą