Wp³yw procesów integracyjnych na ograniczanie funkcji pañstwa i wzrost roli

Nawi¹zuj¹c do omówionych wczeœniej zjawisk i procesów mo¿na stwierdziæ, ¿e mamy do czynienia z trzema równolegle wystêpuj¹cymi i wzajemnie sprzê¿o-nymi trendami, a mianowicie: globalizacj¹, integracj¹ europejsk¹ (unionizacj¹ i eu-ropeizacj¹), któr¹ mo¿na tak¿e okreœlaæ jako globalizacjê w skali kontynentu euro-pejskiego oraz regionalizacj¹ gospodarek narodowych. Tendencje te, aczkolwiek mog¹ byæ zasadnie postrzegane jako zjawiska przeciwbie¿ne, jednoczeœnie wzaje-mnie uzupe³niaj¹ siê i stanowi¹ zarazem g³ówne wyzwania rozwojowe.

Nale¿y przewidywaæ, ¿e w przysz³oœci Unia Europejska bêdzie równie¿ wyzna-czaæ g³ówne kierunki rozwoju gospodarczej integracji œwiata. Lecz aby mog³a ona odgrywaæ aktywniejsz¹ rolê w procesach globalnych, musi pog³êbiaæ i rozszerzaæ integracjê w Europie i t¹ drog¹ zwiêkszaæ swój wp³yw na wdra¿anie uniwersali-stycznej koncepcji œwiata. Z tego wzglêdu procesy europejskiej integracji trzeba widzieæ jako uniwersalizuj¹cy – g³ówny nurt procesów globalizacji, gdy¿ tylko zjed-noczona Europa jest w stanie podj¹æ ciê¿ar budowy wspólnoty œwiatowej. Jedno-czeœnie brak uniwersalizmu groziæ mo¿e nawrotem dawnych konfliktów i skupie-niem siê na sprawach wewnêtrznych54.

Integracja i towarzysz¹ce jej dostosowania strukturalne wywieraj¹ istotny wp³yw na geograficzne rozmieszczenie dzia³alnoœci gospodarczej i procesów rozwoju

re-1.4. Wp³yw procesów integracyjnych na ograniczanie funkcji pañstwa i wzrost roli regionów

53Samorz¹dowy g³os o przysz³oœci (informacja redakcji), Unia & Polska, nr 2 z 28 lutego 2003.

54Z. Brzeziñski, Bez³ad. Polityka œwiatowa na progu XXI wieku , Editions Spotkania, Warszawa 1993, 191.

gionalnego. St¹d te¿ wynikaj¹ najwa¿niejsze zagro¿enia zwi¹zane z przestrzennym zró¿nicowaniem efektów integracji i mo¿liwoœci¹ trwa³ej marginalizacji niektórych obszarów. Z tendencji rozwoju handlu miêdzynarodowego w ramach wspólnego rynku wynika bowiem, ¿e integracja przynosi w wielu regionach spowolnienie wzrostu, zaœ z pewnoœci¹ oznacza wzrost nierównoœci pomiêdzy ró¿nymi obsza-rami oraz wewn¹trz poszczególnych krajów, w tym tak¿e miêdzy poszczególnymi grupami pracowników oraz ludnoœci. Jest to jeden z poœrednich skutków integra-cji. G³ównymi beneficjentami integracji s¹ przede wszystkim transnarodowe kor-poracje, miêdzynarodowe organizacje gospodarcze i instytucje finansowe oraz kraje i regiony najwy¿ej rozwiniête, bogate. Trudno bowiem nie zgodziæ siê z pogl¹dem, ¿e dzia³alnoœci Unii Europejskiej nie okreœlaj¹ interesy krajów s³abych i regionów peryferyjnych, lecz silnych partnerów rdzeniowych55. Odmienna ocena, ¿e kraje i re-giony s³abo rozwiniête, zacofane i biedne, które maj¹ niewiele do sprzedania na rynkach miêdzynarodowych, nie s¹ nara¿one w procesach integracji na ryzyko szyb-szej marginalizacji, mog³aby wydawaæ siê nie tyle nieuprawniona, lecz co najmniej ma³o wiarygodna. Procesy integracji tworz¹ jednoczeœnie szansê wejœcia na œcie¿-kê szybszego i trwa³ego wzrostu gospodarczego dla nowych pañstw cz³onkowskich Unii i ich s³abiej rozwiniêtych regionów.

Równolegle w ewolucyjnym ci¹gu jednoczenia Europy ujawniaj¹ siê sprzecz-noœci i coraz czêœciej dostrzegane jest zjawisko postêpuj¹cego w skali europejskiej ograniczania suwerennoœci pañstw narodowych. Europejska gospodarka stwarza pewien rozziew miêdzy mo¿liwoœciami a potrzebami kontroli wydarzeñ gospodar-czych na arenie miêdzynarodowej przez narodowe instytucje. Rz¹dy narodowe, wraz z postêpuj¹c¹ internacjonalizacj¹ i europeizacj¹ gospodarki, trac¹ na rzecz transna-rodowych korporacji i ponadnatransna-rodowych instytucji unijnych wiele ze swych tra-dycyjnych narzêdzi polityki ekonomicznej. Poniewa¿ ju¿ co najmniej od dwóch-trzech dziesiêcioleci istotn¹ czêœæ suwerennoœci narodowej stopniowo w procesie globalizacji odbieraj¹ pañstwu korporacje transnarodowe56, coraz czêœciej w licz-nych opracowaniach naukowych formu³owana jest teza o malej¹cej – nie tylko w Eu-ropie – roli pañstwa jako organizatora i koordynatora miêdzynarodowej dzia³alno-œci gospodarczej. Uwalniaj¹ca siê od granic politycznych wspó³czesna gospodarka staje siê coraz bardziej niezale¿na i nie musi mieæ swoich korzeni w konkretnych narodowych przestrzeniach instytucjonalnych, spo³ecznych i kulturowych. Brak narodowych „korzeni politycznych” nie wp³ywa ju¿ w istotnej mierze na kreowa-nie efektów ekonomicznych57.

Jeœli chodzi o aspekt strukturalno-podmiotowy zmieniaj¹cego siê oddzia³ywa-nia pañstwa na procesy dzia³alnoœci spo³eczno-gospodarczej, to nale¿y uwzglêdoddzia³ywa-niaæ trzy szczeble regulacji przestrzenno-terytorialnej: ponadnarodowy, narodowy i

re-55A. Kukliñski, „Unionizacja” polskiej przestrzeni op. cit., 102.

56A. Zaorska, Ku globalizacji? Przemiany w korporacjach transnarodowych i w gospodarce œwiatowej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998, 47.

43

gionalny (lub subnarodowy). Integracja wp³ywa na relatywne znaczenie tych po-ziomów w ten sposób, ¿e w tendencji wzrasta rola poziomu pierwszego i trzecie-go, a maleje rola poziomu narodowego. Przy tym jednak pierwszorzêdne znacze-nie maj¹ tutaj czynniki jakoœciowe (zmiana funkcji pañstwa narodowego), a znacze-nie trud-no wymierne proporcje zaanga¿owania pañstwa na poszczególnych poziomach. Narodowa polityka traci zdolnoœci kierowania si³ami ekonomicznymi, gdy¿ w ra-mach nowopowstaj¹cego systemu gospodarki europejskiej to ponadnarodowe si³y „euro- oraz geoekonomiczne” dyktuj¹ narodow¹ politykê gospodarcz¹.

Nawi¹zuj¹c do znanej hipotezy „koñca historii”58 mo¿na powiedzieæ uogólnia-j¹co o procesach europejskiej integracji, ¿e nie osi¹gnê³y one jeszcze takiego stanu nasycenia i przesilenia, który oznacza koniec okreœlonego etapu historii, lecz ra-czej znamionuj¹ zapowiedŸ powa¿nych zmian o charakterze jakoœciowym. Jest to okres historii Europy, kiedy etap pañstwowej regulacji gospodarczej jest coraz bar-dziej ograniczany, ale nie mo¿na jeszcze mówiæ o erze europejskiej regulacji go-spodarczej.

W rezultacie opisanych wy¿ej tendencji integracyjnych mamy do czynienia w Eu-ropie z symptomami pocz¹tkowego stadium procesu, którego fina³em mo¿e oka-zaæ siê „koniec geografii”, g³ównie gospodarczej lecz tak¿e politycznej59. O koñcu tzw. geografii lokalizacji (który mo¿e wyra¿aæ siê stopniowym zanikaniem zale¿-noœci czynników rozwoju gospodarczego od konkretnych lokalizacji w przestrze-niach narodowych) mówi siê w³aœnie w zwi¹zku ze spadkiem znaczenia pañstw narodowych jako centrów w³adzy ekonomicznej i wi¹¿¹cym siê z tym procesem erozji suwerennoœci narodowej i gospodarczej. Z tego punktu widzenia istotne wydaje siê byæ przewartoœciowanie miêdzynarodowych relacji gospodarczych w tra-dycyjnym uk³adzie gospodarek narodowych poszczególnych pañstw jako g³ównych podmiotów tych stosunków. Dobre funkcjonowanie gospodarki europejskiej wy-maga bowiem zrzeczenia siê znacznej czêœci suwerennoœci narodowej na rzecz – z jednej strony organizacji ponadnarodowych (w ramach wspomnianej wczeœniej tzw. unionizacji), zaœ z drugiej strony – na rzecz struktur terytorialnych poni¿ej szcze-bla narodowego, w ramach kreowanego przez unijn¹ politykê regionaln¹ procesu regionalizacji.

Tak rozumian¹ integracjê w Europie nale¿a³oby wi¹zaæ te¿ z dezintegracj¹ go-spodarek narodowych, która jest wywo³ywana tendencjami odœrodkowymi w pañ-stwach tworz¹cych Uniê Europejsk¹. Jednoczeœnie w tym procesie problemy redy-strybucji s¹ centralizowane, gdy¿ przemieszczaj¹ siê ze szczebla pañstwowego na ponadnarodowy (europejski). Decentralizowany jest zaœ sam sposób redystrybucji bogactwa, który przesuwa siê na poziom narodowy i wewnêtrznych struktur re-gionalnych poszczególnych pañstw.

W zwi¹zku z tym mo¿na metodologicznie wyró¿niæ co najmniej dwa istotne wymiary integracji.Pierwszy wyra¿a siê w tendencji przemieszczania gestii do

re-1.4. Wp³yw procesów integracyjnych na ograniczanie funkcji pañstwa i wzrost roli regionów

58F. Fukujama, Koniec historii, Wydawnictwo Zysk i Spó³ka, Poznañ 1996.

gulacji dzia³alnoœci gospodarczej w skali Europy – na szczebel unijny. Oznacza to tworzenie na poziomie europejskim warunków dla tworzenia potencja³u konku-rencyjnoœci gospodarki unijnej, a tak¿e szans uzyskiwania oraz zwiêkszania zdol-noœci konkurencyjnych ró¿nych podmiotów gospodarki na zliberalizowanym ryn-ku europejskim. Drugi, nie mniej wa¿ny – to wymiar spo³eczno – polityczny, spro-wadzaj¹cy siê do kreowania przez unijn¹ politykê gospodarcz¹ wzrostu roli no-wych (obok pañstw narodono-wych) – rynkowo zorientowanych podmiotów proce-sów integracyjnych, w szczególnoœci zaœ takich, jak przedsiêbiorstwa (w tym w szcze-gólnoœci transnarodowe korporacje) oraz struktury (wspólnoty) terytorialne, w tym zw³aszcza oœrodki metropolitalne, regiony, aglomeracje miejskie, miasta a tak¿e gminy. Przejawami polityki gospodarczej Unii Europejskiej jest wiêc jednoczeœnie globalizacja, europeizacja i regionalizacja tej polityki.

Ów drugi – „upolityczniony” (regulacyjny) wymiar integracji mo¿na jednocze-œnie umownie odnosiæ do pojêæ globalizmu oraz regionalizmu. Z tego punktu wi-dzenia „globalizm w polityce gospodarczej” nale¿a³oby bardzo ogólnie zdefinio-waæ jako kompleks przedsiêwziêæ polityczno-organizacyjnych ukierunkowanych strategicznie na rzecz wspierania integracji gospodarczej, tworzenia jednolitego rynku europejskiego oraz globalnego i efektywnej gospodarki unijnej, europejskiej i œwiatowej. Globalizm w podobnym znaczeniu mo¿e byæ przeciwstawiany nacjo-nalizmowi gospodarczemu60 – skrótowemu okreœleniu zjawiska z zakresu polityki gospodarczej – protekcjonistycznej polityki handlu zagranicznego. W tym ujêciu jest to termin bliskoznaczny kategorii „globalizm ekonomiczny”.

Œciœle zwi¹zane z tendencj¹ europeizacji (globalizacji) i regionalizacji polityki go-spodarczej pojêcia globalizmu i regionalizmu mog¹ byæ interpretowane zarówno jako taktyka (metoda, instrument, mechanizm) b¹dŸ jako strategia (program poli-tyczny, koncepcja rozwoju) na rzecz wzrostu roli uk³adu europejskiego (globalne-go) i/lub regionalnego w procesach miêdzynarodowej (w tym zw³aszcza europej-skiej) integracji gospodarczej. Tak rozumiany globalizm (regionalizm) w ujêciu dy-namicznym mo¿na wiêc tak¿e charakteryzowaæ jako okreœlony kierunek rozwoju miêdzynarodowych stosunków politycznych i ekonomicznych, albowiem wspomnia-ne zjawiska s¹ rezultatem obiektywnych tendencji rozwoju procesów integracyj-nych w gospodarce œwiatowej. W zwi¹zku z tym mo¿na te¿ mówiæ o dychotomii europejskiej integracji, której przejawem jest m.in. globalizm i regionalizm w poli-tyce unijnej.

Globalizm i regionalizm w polityce Unii Europejskiej mo¿na zatem jeszcze ina-czej postrzegaæ jako jeden z g³ównych wektorów „uk³adu si³” zwolenników i prze-ciwników wspólnotowej metody integracji europejskiej. Warto podkreœliæ, ¿e jest

60J. Kofman, Nacjonalizm gospodarczy – szansa czy bariera. Przypadek Europy Œrodkowo-Wschodniej w okresie miêdzywojennym, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1992, 5.

61J. Borowiec, K. Wilk, Teoria i praktyka europejskiej integracji gospodarczej, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej we Wroc³awiu, Wroc³aw 1997, s.16 –27; D. Milczarek Pozycja i rola Unii Europej-skiej w stosunkach miêdzynarodowych. Wybrane aspekty teoretyczne, Centrum Europejskie Uniwer-sytetu Warszawskiego, Warszawa 2003, 53–70.

45

to jedna z fundamentalnych kwestii w prowadzonej w ostatnim okresie czasu dys-kusji na temat przysz³oœci i ostatecznego kszta³tu politycznego Unii Europejskiej61. Z tego punktu widzenia, z jednej strony globalizm, zaœ, z drugiej strony regio-nalizm, jako dwie strony „medalu” (i modelu) wyznaczaj¹cego federacyjny kieru-nek rozwoju Unii Europejskiej oraz jako najbardziej interesuj¹ce europejskie inno-wacje polityczne ery powojennej mog¹ s³u¿yæ ró¿nym celom62. Sama Unia Euro-pejska oraz europejskie regiony wydaj¹ siê byæ potencjalnymi sojusznikami idei tak rozumianego globalizmu i regionalizmu. Zaœ zdecydowanymi oponentami – cen-tralne struktury instytucjonalne chyba wszystkich bez wyj¹tku pañstw narodowych, zw³aszcza zaœ pañstw o charakterze unitarnym, takich jak na przyk³ad Wielka Bry-tania, Francja, Szwecja, Holandia czy Polska.

Skoro integracja, uwalniaj¹ca si³y rynku miêdzynarodowego, jednoczeœnie w co-raz wiêkszej mierze ubezw³asnowolnia ekonomicznie instytucjê pañstwa w jego funkcjach polityki spo³eczno-gospodarczej, to Unia Europejska wydaje siê byæ al-ternatywn¹ struktur¹ instytucjonaln¹ superpañstwa, które przejmuje i zachowuje sporo narodowej zbiorowej suwerennoœci. Tak wiêc tworz¹ca najwiêkszy rynek œwiata Unia ustala wi¹¿¹ce regu³y nie tylko europejskiej, lecz tak¿e globalnej inte-gracji – w ró¿nych dziedzinach polityki gospodarczej, finansowej, monetarnej, po-datkowej, socjalnej – za poœrednictwem, przede wszystkim (ale nie tylko) polityki bud¿etowej, wykorzystuj¹c w tym celu coraz szerzej metodê wspólnotow¹. W zwi¹z-ku z tym mo¿na uznaæ za realne, ¿e Europie uda siê tak¿e jako pierwszej, szwi¹z-kutecz- skutecz-nie redukowaæ zagro¿enia, wynikaj¹ce z pu³apek globalizacji poprzez d¹¿eskutecz-nie do europeizacji polityk narodowych, w szczególnoœci zaœ m.in. dziêki efektywnej po-lityce regionalnej, któr¹ mo¿na okreœliæ jako narzêdzie kontrolowanej globalizacji w skali europejskiej.

W tym miejscu mo¿na sformu³owaæ kolejn¹ kwestiê badawcz¹: czy polityka re-gionalna Unii Europejskiej, maj¹ca na celu g³ównie wyrównywanie ró¿nic pomiê-dzy poszczególnymi regionami, mo¿e byæ widziana jako sposób na przeciwdzia³a-nie rynkowym (¿ywio³owym), negatywnym nastêpstwom uwalniaj¹cych siê si³ in-tegracji (i globalizacji) na kontynencie europejskim? Czy politykê regionalizacji Europy mo¿na traktowaæ jako jedno z alternatywnych, wa¿nych rozwi¹zañ sprzy-jaj¹cych procesowi demokratyzacji rozwoju integracji? Wydaje siê, ¿e tak byæ mo¿e w sytuacji, gdy w wielu analizach i prognozach rozwoju globalizacji kwestionowa-na jest mo¿liwoœæ opanowania tego procesu63.Tymczasem Unia Europejska z nie-ma³ym powodzeniem realizuje najdonioœlejsze zadania demokratyczne XX i XXI wieku, wynikaj¹ce z negatywnych nastêpstw globalizacji – przywracanie sui gene-ris (quasi ponadnarodowemu) pañstwu zanikaj¹cych funkcji pañstwa, czyli pry-matu polityki nad integruj¹c¹ siê gospodark¹.

1.4. Wp³yw procesów integracyjnych na ograniczanie funkcji pañstwa i wzrost roli regionów

62I. Budge, K. Newton, Polityka nowej Europy. Od Atlantyku do Uralu, Ksi¹¿ka i Wiedza, Warszawa 1999, 394–395.

63H.P. Martin, H. Schumann, Pu³apki globalizacji. Atak na demokracjê i dobrobyt, Wydawnictwo Dol-noœl¹skie, Wroc³aw 1999, 17.

2. Polityka regionalna Unii Europejskiej