W dzisiejszych społeczeństwach należących do kręgu cywilizacji europejskiej dominują trzy modelowe podejścia do definiowania niepełnosprawności: medyczny (indywidual-ny), funkcjonalny (interakcyjny) oraz społeczny (socjopolityczny) (Wiliński 2010: 17).
Pierwszy z nich ukształtowany został pod wpływem spojrzenia na niepełnosprawność w wymiarze biologiczno-medycznym. W takiej perspektywie niepełnosprawność jest postrzegana jako problem jednostkowy (psychosomatyczny) i sprowadza się do indywi-dualnego ograniczenia sprawności fizycznej, zmysłowej lub psychicznej (Barnes i Mecer 2008: 9). W związku z tym osoby niepełnosprawne – ze względu na ich ograniczenia – traktowane są jako niezdolne do podejmowania takich samych aktywności jak ludzie sprawni. Muszą w zamian za zwolnienie z obowiązku ich realizowania pogodzić się z przypisaną przez społeczeństwo pozycją osoby zależnej od ludzi sprawnych i skupić się na wypełnianiu wszelkich zaleceń medycznych w celu odzyskania sprawności da-jącej możliwość pełnego uczestnictwa w życiu społecznym (Parsons 2009: 329–330).
Skutkowało to postrzeganiem niepełnosprawności jako osobistej tragedii. Osoby nie-pełnosprawne uznawano za doświadczone nieszczęściem, swoiste ofiary, które muszą zmagać się z cierpieniem i nie są zdolne do niezależnego, samodzielnego życia (French i Swain 2012: 17). Pozostają więc poza głównym nurtem społeczeństw, w którym nie mogły uczestniczyć ze względu na ograniczenia fizyczne, zmysłowe lub psychiczne (Olivier i Barnes 1998: 66).
Aktywność środowisk osób z niepełnosprawnością w Wielkiej Brytanii w drugiej po-łowie XX wieku spowodowała zmianę modelu definiowania niepełnosprawności. Dzięki działalności Związku Niepełnosprawnych Fizycznie Przeciwko Segregacji (UPIAS) na poziomie definicyjnym nastąpiło rozdzielenie uszkodzenia1 fizycznego, zmysłowego lub psychicznego od niepełnosprawności rozumianej tu jako ograniczenie aktywności spowo-dowane organizacją społeczeństwa, która jest opresyjna dla osób z niepełnosprawnością i powoduje ich wykluczenie (UPIAS 1976: 3–4). Zwrócono uwagę na społeczne aspekty, które są istotniejsze w tym ujęciu od fizycznego wymiaru niepełnosprawności, jednak silnie wpływają na położenie osób z niepełnosprawnością w społeczeństwie. Krytyka pełnosprawnego społeczeństwa przedstawiona przez UPIAS przyczyniła się do wypra-cowania podejścia funkcjonalnego do definiowania niepełnosprawności. Sformułowana przez WHO (Światową Organizację Zdrowia) definicja niepełnosprawności, oparta na biologicznym podłożu niepełnosprawności rozumianym jako upośledzenie funkcji fizycznych, psychicznych i fizjologicznych organizmu (uszkodzenie lub upośledzenie fizyczne), koncentrowała się na funkcjonalnych ograniczeniach w wykonywaniu codzien-nych czynności (niepełnosprawność funkcjonalna) oraz nadbudowacodzien-nych na nich następ-stwach społecznych (upośledzenie społeczne). Oznaczające tu mniej uprzywilejowaną lub korzystną sytuację danej osoby, która uniemożliwia jej wypełnianie ról związanych z wiekiem, płcią i sytuacją społeczno-kulturalną (WHO 1980: 29). Takie postrzeganie niepełnosprawności w dalszym ciągu na pozycji uprzywilejowanej stawiało medycynę, jednak dostrzeżenie w jej ramach społecznych aspektów niepełnosprawności pozwoliło
1 Angielski termin impairment będzie tłumaczony tu jako upośledzenie lub uszkodzenie narządów lub organów w wymiarze medycznym.
na powstanie nowego funkcjonalnego modelu definiowania niepełnosprawności. Ma on charakter relacyjny wiążący potencjał tkwiący w jednostce z możliwościami jej włączenia do pełnego udziału w społeczeństwie. W tym celu zakłada podejmowanie złożonych działań wspomagających jednostkę, zawierających zarówno leczenie, jak i proces adaptacji do środowiska oraz usamodzielnienie osoby niepełnosprawnej dzięki zabiegom medycz-nym oraz technologiom i narzędziom wspomagającym, które pozwalają zniwelować lub ograniczyć zależność osób z niepełnosprawnością i umożliwić im pełne uczestnictwo w życiu społecznym (Woźniak 2008: 69). W tym ujęciu osoby niepełnosprawne nie są zwolnione z oczekiwań społecznych związanych z wypełnianiem przez nich odpowiednich ról i odpowiedzialności za siebie. Jednak muszą być one dostosowane do ograniczeń tkwiących w jednostce (Barnes i Olivier 1993: 3). Ostatecznym celem rehabilitacji jest zapewnienie osobie niepełnosprawnej odpowiedniej jakości życia i wzrostu samodzielno-ści oraz umożliwienie jej w jak największym stopniu uczestniczenie w życiu społecznym (Ostrowska 2009: 153).
W trzecim modelu niepełnosprawność jest postrzegana jako rezultat dyskryminują-cych relacji pomiędzy osobami z trwałymi uszkodzeniami a sprawnym społeczeństwem (Finkelstein 1980: 47). Na bazie takiego podejścia rozwinął się społeczno-polityczny model niepełnosprawności, który zerwał z widzeniem niepełnosprawności w perspekty-wie medycznej jako dysfunkcji fizycznej, zmysłowej lub psychicznej tkwiącej w jednostce.
W tym ujęciu niepełnosprawność była konstruowana społecznie, stanowiła rezultat takiej organizacji społeczeństwa, która uniemożliwia funkcjonowanie w nim na równych prawach osób z niepełnosprawnością (Olivier 1990: 22). W tej perspektywie przyczynę wykluczenia osób z niepełnosprawnością upatrywano nie w jednostkowych dysfunkcjach, a w tkwiących w społeczeństwie uprzedzeniach wobec osób z niepełnosprawnością oraz w barierach strukturalnych i społecznych (Oliver 1996: 41–42). W rezultacie w tym modelu nastąpiło przeniesienie odpowiedzialności za wykluczenie tej kategorii z pełnego udziału w życiu społecznym z poziomu jednostkowego na społeczny. Nie zanegowano w jego ramach całkowicie możliwości indywidualnej rehabilitacji, interwencji medycznych czy dostosowanej edukacji, jednak wyraźnie przesunięto akcent z ograniczeń fizycznych i funkcjonalnych na problemy związane z marginalizacją osób z niepełnosprawnością z powodów istniejących barier środowiskowych (Barnes 2012: 23) i kulturowego wzoru normalności (Siebers 2006: 174).
Zdaniem Michela Foucaulta (2000: 126) podziały społeczne uwzględniające nor-malność jako punkt odniesienia stanowią również podstawę władzy, która uwzględnia je, dokonując kwalifikacji jednostek i ich hierarchizacji w społeczeństwie. W centrum jej kontroli pozostaje ludzkie życie. Nie zwraca się ona więc wyłącznie do człowieka--ciała, lecz do człowieka jako istoty żywej w sensie biologicznym (Foucault 2010: 240).
W takiej perspektywie ciało nabiera istotnego znaczenia dla pozycji przypisywanych poszczególnym jednostkom w społeczeństwie. Ma ono być podatne i w wyniku manipu-lacji, szkolenia, urabiania stawać się coraz sprawniejsze i silniejsze (Foucault 1993: 164).
Zdaniem Lennarda Davisa właśnie w tym realizują się społeczne procesy marginalizacji tej kategorii (Davis 1995: 24). Dystans pomiędzy normalnością a niepełnosprawnością, standardy, które pewne ciała i umysły określają jako nienormalne i gorsze pod wzglę-dem wyglądu i funkcjonowania stanowią we współczesnych społeczeństwach czynniki wykluczające osoby niepełnosprawne na równi z barierami strukturalnymi i fizycznymi ograniczającymi aktywność tej zbiorowości (Barnes i Mecer 2008: 40–41).
W takim ujęciu model społeczny, zdaniem Barbary Gąciarz (2014: 26), stanowi remedium na niepełnosprawność, nie ogranicza się bowiem do usprawniania i leczenia osób z niepełnosprawnością ani do wspomagania ich sprawności dzięki pomocy różnych urządzeń, co jest konieczne, ale nie zapewnia włączenia osób niepełnosprawnych do społeczeństwa. Pełna integracja jest możliwa tylko wtedy, gdy w obrębie społeczeństwa zostaną dokonane modyfikacje, które pozwolą osobom niepełnosprawnym na pełne w nim uczestnictwo.
Zasadniczym celem tego rozdziału będzie ukazanie dyskursów o niepełnosprawności obecnych w internecie, w ramach profili tworzonych na portalach społecznościowych zarówno przez osoby niepełnosprawne, jak i działające na ich rzecz instytucje. Pozwoli to na zdefiniowanie czynników, które są postrzegane jako opresyjne dla tej kategorii w per-spektywie osobistego doświadczania niepełnosprawności, a także w wymiarze społecznym przez narzucone wzory normalności i sprawności. Dzięki temu zrekonstruowane zostaną modelowe sposoby postrzegania niepełnosprawności obecne w samym środowisku oraz realizowane na profilach organizacji działających na rzecz osób z niepełnosprawnością.
Umożliwi to odpowiedź na pytanie, jakie podejście do niepełnosprawności mają insty-tucje pomagające osobom niepełnosprawnym, a jakie jest konstruowane przez samo środowisko osób z niepełnosprawnością.