W ostatnim okresie daje się zaobserwować tendencje do penalizacji coraz większej liczby zachowań, zaostrzania kar za poszczególne przestępstwa oraz wprowadzania przy-spieszonych trybów postępowania, znajdujące społeczną aprobatę. Brak zaufania do pra-wa jest z jednym z istotniejszych wniosków ze zrealizopra-wanych przez nas badań. Ponad połowa (47,9%) respondentów uważa, że prawo w Polsce wymaga wielu poprawek, 32%
uznaje, że jest ono właściwe, ale należy konsekwentnie stosować obwiązujące przepisy, co z kolei wskazuje na krytyczną ocenę działalności prokuratury oraz sądów. Prawo jest wskazywane jako jedna z ważniejszych przyczyn nieskuteczności działania wymiaru sprawiedliwości. Gdy rozpoczyna się debata o zmianie przepisów kodeksu karnego więk-szość społeczeństwa popiera jego zaostrzenie39 (zob. tab. 16).
Kobiety są znacznie bardziej krytyczne niż mężczyźni (zob. tab. 16).
Tab. 16. OpiBie o polskim prawie karBym
Płeć respoBdeBta
Mężczyzna Kobieta Ogółem Prawa w Polsce Bie trzeba zmieBiać,
wystarczy koBsekweBtBie i staBow-czo stosować obowiązuję przepisy
45,4% 27,0% 35,6%
Prawo w Polsce wymaga wielu
po-prawek i uzupełBień 43,8% 59,5% 52,2%
Nie wiem/TrudBo powiedzieć 10,8% 13,5% 12,2%
Ogółem 100,0% 100,0% 100,0%
Źródło: Badanie „Bezpieczny powiat” czerwiec – sierpień 2007, N=303.
Skłonność do penalizacji jest też wyraźna przy analizie poszczególnych przestępstw bądź wykroczeń (zob. tab. 17). W opinii społeczeństwa ma to być gwarancja zmniejszenia poziomu przestępczości.
39 Po rozpoczęciu prac nad projektem nowelizacji kodeksu karnego w czerwcu 2007 r. jego zaostrzenie po-pierało 59 % Polaków, a przeciw było 12 %, Ł. Sobiech: Nowy kodeks karny pełen wyższych kar i grzywien, 14.06.2007, http://prawo.money.pl/aktualnosci/wiadomosci/artykul/nowy;kodeks;karny;pelen;wyzszych;kar;
i;grzywien,82,0,247122.html.
Magdalena Ślusarczyk, Mariusz Grążawski 38
Tab. 17. OpiBie o zaostrzeBiu polskiego prawa karBego
Następujące czyBy powiBBy być karaBe:
surowiej łagodBiej tak jak obecBie
Źródło: Badanie „Bezpieczny powiat” czerwiec – sierpień 2007, N=303.
Wśród respondentów bardzo wyraźnie dominuje zatem tendencja do zaostrzania kar za niemal wszystkie przestępstwa. Zastanawiające jest przy tym to, czym kierowali się re-spondenci dokonując takiej oceny obowiązującego prawa. Wiedza o tym jakie kary są w praktyce orzekane za poszczególne przestępstwa, a nawet wiedza o tym, jakie zagroże-nie ustawowe przewidziane jest za zagroże-nie w kodeksie karnym, zagroże-nie jest bowiem wiedzą po-wszechną. W związku z wynikami przeprowadzonych badań na szczególną uwagę zasłu-guje to, jaka ilość osób domaga się surowszego karania przestępstw rozboju i kierowania samochodami w stanie nietrzeźwości. Tymczasem w pierwszym przypadku górna granica ustawowego zagrożenia wynosi aż 12 lat pozbawienia wolności. Sąd ma zatem pełną możliwość orzeczenia surowej kary wieloletniego pozbawienia wolności. W praktyce jednak, jak to zostało niżej wskazane, Sąd Rejonowy w Bielsku-Białej wyjątkowo rzadko orzeka takie kary. Wydaje się zatem, że konieczne są nie zmiany w kodeksie karnym, w tym zwłaszcza dalsze podnoszenie granic ustawowego zagrożenia za poszczególne czy-ny, lecz zmiana praktyki orzeczniczej co do orzekanych kar. O ile bowiem kary nadmier-nie surowe z pewnością nadmier-nie spełniają celów kary, zaś sama kara nadmier-nie powinna stanowić ślepego odwetu za wyrządzone zło, to jednak kary nazbyt łagodne mogą powodować wśród sprawców poczucie bezkarności oraz przekonanie społeczne, że popełnianie prze-stępstw jest opłacalne. Natomiast w przypadku kierowania pojazdami mechanicznymi w stanie nietrzeźwości, jak to zostało wyżej omówione, sam stan nietrzeźwości nie prze-kłada się bezpośrednio na spowodowanie wypadku w ruchu drogowym. Zagrożenie ze
Wysokość kar 39
strony nietrzeźwych kierowców jest zatem zagrożeniem potencjalnym, co stawia pod zna-kiem zapytania konieczność surowszego karania sprawców tego rodzaju przestępstw.
W przypadku wymienionych sytuacji większość badanych sugeruje, by kary były wyższe niż stosowane dotychczas. Najsurowiej podchodzą do korupcji funkcjonariuszy publicznych, sprzedaży narkotyków oraz prowadzenia samochodu po spożyciu alkoholu.
Temat korupcji stał się od kilku lat, szczególnie od wyborów w 2005 roku ważnym ele-mentem dyskursu publicznego. 44% Polaków uważa korupcję za ważny problem społecz-ny40. Jest to nieco mniej niż w ostatnich latach, gdy poziom wskazań osiągał nawet ponad 60%, niemniej jednak pozostaje on w gruncie rzeczy dość stabilny. Sądy, prokuratura i policja lokują się na czwartym i piątym miejscu po politykach, służbie zdrowia oraz urzędnikach w urzędach centralnych (30 i 28% wskazań). Obserwowane jest też zjawisko, które określa się mianem „koncentracji korupcji”, ponieważ systematycznie spada odse-tek deklaracji respondentów dotyczących znajomości osób, które – zdaniem badanych – biorą łapówki. Przekonania o skorumpowaniu świata polityki i generalnie o rozpo-wszechnieniu korupcji w Polsce kształtowane są przede wszystkim w oparciu o przekazy medialne, wypowiedzi osób publicznych, prezentacje poglądów poszczególnych partii.
Niezależnie jednak od tych ustaleń korupcja jest ważnym problemem społecznym. We-dług Wskaźnika Percepcji Korupcji (Corruption Perceptions Index), badania realizowa-nego i publikowarealizowa-nego corocznie przez Transparenty International, międzynarodową or-ganizację pozarządową ujawniającą i zwalczającą praktyki korupcyjne, przede wszystkim życiu publicznym, Polska znajdowała się w 2007 roku na 61 miejscu na 179 analizowa-nych państw (www.transparency.org).
Tendencja w opinii społecznej do surowszego karania osób stosujących praktyki ko-rupcyjne nie powinna dziwić. Jest bowiem oczywiste, że obywatele wymagają od osób pełniących funkcje publiczne, uczciwości, sumienności i wysokiego poziomu wiedzy oraz fachowości. Każdy przypadek korupcji istotnie podważa zaufanie do organów państwa, a tym samym obniża poziom bezpieczeństwa obywateli, u których powstaje przekonanie, że nie mogą liczyć na pomoc z ich strony, skoro osoby odpowiedzialne za zapewnienie przestrzegania prawa, same to prawo łamią. Drugi przypadek to także efekt zatrważają-cych niejednokrotnie danych zwolenników łatwej dostępności narkotyków i środków odu-rzających przede wszystkim w szkołach. Interesująca jest trzecia sytuacja – wysokie po-parcie dla zaostrzenia kar za jazdę po spożyciu alkoholu, ponieważ wciąż w społeczeń-stwie panuje przyzwolenie dla takiego postępowania. Jak już zostało to wyżej omówione w tym przypadku bardzo rzadko, przynajmniej na obszarze właściwości Sądu Rejonowe-go w Bielsku-Białej, potencjalne zagrożenie ze strony nietrzeźwych kierowców przeradza się w spowodowanie wypadku drogowego w stanie nietrzeźwości. Znacznie spójniejsze są odpowiedzi w przypadku kar za jazdę z nadmierną prędkością. Także panuje tu spo-łeczne przyzwolenie, a nawet podejście „sportowe”, „przechytrzania” policji i fotorada-rów, ale znajduje to odbicie też w odpowiedziach badanych – prawie 12% uważa, że przyłapani na przekraczaniu dozwolonej prędkości powinni być karani łagodniej. Innym, komplementarnym wyjaśnieniem może być fakt, że w opinii społecznej w Polsce nad-używa się znaków ograniczenia prędkości, co powoduje ich dewaluację. W dwóch przy-padkach: drobnej kradzieży i nieumyślnego spowodowania śmierci odsetki wskazań, że
40 Barometr korupcji 2007. Raport z badań. Fundacja im. Stefana Batorego, Warszawa 2007, www.bato-ry.org.pl
Magdalena Ślusarczyk, Mariusz Grążawski 40
kary powinny być zaostrzone są wyraźnie niższe – odpowiednio 31,7 i 26,1% – natomiast 13,9 i 18,2% badanych jest zdania, że kary powinny być tu łagodniejsze. Dość wysoki jest też odsetek (13,5) postulujących obniżenie kar za odbieranie długów siłą. Równocześnie ponad 50% sugeruje ich zaostrzenie. Prawdopodobnie dla większości respondentów jest to sytuacja nieznana i być może swoją opinię na ten temat kształtują częściowo w oparciu zwolenników filmy i seriale dotyczące tej tematyki. Sam problem jest przy tym wyjątko-wo kontrowersyjny. Z jednej bowiem strony wierzyciel działa w celu uzyskania należne-go mu świadczenia, którenależne-go nie mógł wyegzekwować, bardzo często z uwagi na nieudol-ność organów państwa. W powszechnym przekonaniu jego zachowanie może być zatem usprawiedliwione, zwłaszcza gdy dłużnik po prostu uchyla się od spełnienia świadczenia.
Z drugiej jednak strony trudno jest popierać stosowanie groźby czy też przemocy w sto-sunku do innej osoby. Duży wpływ na respondentów domagających się zaostrzenia kar za tego rodzaju przestępstwa mogły też mieć też głośne filmy czy seriale, jak np. „Dług”
Krzysztofa Krauzego.
Wielu zwolenników ma także pomysł – powracający co jakiś czas, zwłaszcza w ob-liczu szczególnie brutalnych przestępstw – stosowania kary śmierci (zob. tab. 18). Blisko połowa ankietowanych uważa propozycję przywrócenia kary śmierci za dobrą, nieco mniej jest temu pomysłowi przeciwnych. Warto zwrócić uwagę na wysoki odsetek – po-nad 1/5 – osób prezentujących stanowisko skrajnych zwolenników tej formy karania.
Trudno jest wyjaśnić tak dużą polaryzację opinii w tym zakresie. Wydaje się, że poglądy na karę śmierci są ściśle związane z ogólnym światopoglądem danej osoby. W badaniach z zakresu skuteczności oddziaływania poszczególnych kar nie dowiedziono bowiem, aby stosowanie kary śmierci w istotny sposób wpływało na zmniejszenie liczby przestępstw.
Niewątpliwie kara śmierci jest jedyną karą, która pozwala całkowicie zlikwidować zagro-żenie popełnieniem kolejnego przestępstwa. W przypadku tej kary na pierwszy plan wy-suwa się jednak racjonalizacja w postaci odwetu. Dyskusja na temat wprowadzenia kary śmierci lub też jej zniesienia nie jest przy tym dyskusją o charakterze prawnym, lecz mo-ralnym i etycznym.
Tab. 18. OpiBie o przywróceBiu kary śmierci Czy w Polsce powiBBo się
ZdecydowaBie tak 26,5 26,5
Raczej tak 20,4 46,9
Raczej Bie 22,4 69,4
ZdecydowaBie Bie 22,1 91,5
Nie wiem/ TrudBo powiedzieć 8,5 100,0
Źródło: Badanie „Bezpieczny powiat” czerwiec – sierpień 2007, N=303.
Tymczasem wydaje się, że zapobieganie przestępczości jest problemem znacznie bardziej złożonym i daleko wykraczającym poza samo prawo karne. Całkowicie słuszny jest bowiem pogląd, że zapobieganie przestępczości obejmuje szeroką problematykę usuwania przyczyn i warunków popełniania przestępstw, ujawnianie i zwalczanie obja-wów i przyczyn patologii społecznej, różnego rodzaju przedsięwzięcia ekonomiczne,
Wysokość kar 41
rozwój oświaty, wychowanie, itp.41 Samo prawo karne, jakkolwiek jego znaczenie dla za-pobiegania przestępczości jest bardzo duże, nie jest w stanie zrealizować wszystkich ce-lów w tym zakresie. W ramach funkcji ochronnej prawa karnego wyróżnia się płaszczy-znę prewencyjną, represyjną i zabezpieczającą42. W nauce prawa karnego szczególne zna-czenie przyznaje się oddziaływaniu o charakterze prewencyjnym, a zatem mającym na ce-lu kształtowanie postaw sprawcy przestępstwa i przystosowanie go do warunków życia w społeczeństwie (prewencja indywidualna) oraz kształtowanie świadomości prawnej społeczeństwa i motywowanie jego członków do przestrzegania prawa (prewencja gene-ralna). Oddziaływanie prewencyjne może przy tym polegać na odstraszaniu, na przykład przez wymierzanie surowych kar czy też publikacji wizerunku sprawcy lub też na inte-growaniu i stabilizacji porządku prawnego43. Warunkiem koniecznym do tego, aby od-działywanie prewencyjne prawa karnego mogło w ogóle zaistnieć, jest jednak świado-mość społeczeństwa i poszczególnych jego członków o tym, jakie zagrożenia karą prze-widziane są za poszczególne przestępstwa, jakie kary są orzekane w praktyce oraz świa-domość tego, że kary te są faktycznie wykonywane. Tylko w takim przypadku ewentual-na kara może być czynnikiem branym pod uwagę w procesie decyzyjnym dotyczącym popełnienia przestępstwa44. Tymczasem społeczeństwo domaga się zaostrzenia kar za niektóre przestępstwa, przy braku wiedzy co do aktualnego zagrożenia karą. Wydaje się zatem, że w takim przypadku na plan pierwszy wybija się funkcja represyjna prawa kar-nego, która w nauce prawa karnego zajmuje plan zdecydowanie dalszy. W odczuciu słecznym kara ma być przede wszystkim sprawiedliwą i najczęściej surową odpłatą za po-pełnione przestępstwo i ma ona zadośćuczynić społecznemu poczuciu sprawiedliwości.
W tym przypadku widać wyraźnie jak rozmijają się poglądy większości przedstawicieli nauki prawa karnego oraz poglądy większości społeczeństwa. Art. 53 i art. 54 k.k. w za-kresie dyrektyw wymiaru kary stanowią, że sąd wymierza karę według swojego uznania, w granicach przewidzianych przez ustawę, bacząc, by jej dolegliwość nie przekraczała stopnia winy, uwzględniając stopień społecznej szkodliwości czynu oraz biorąc pod uwa-gę cele zapobiegawcze i wychowawcze, które ma osiągnąć w stosunku do skazanego, a także potrzeby w zakresie kształtowania świadomości prawnej społeczeństwa. Wymie-rzając karę, sąd uwzględnia w szczególności motywację i sposób zachowania się sprawcy, popełnienie przestępstwa wspólnie z nieletnim, rodzaj i stopień naruszenia ciążących na sprawcy obowiązków, rodzaj i rozmiar ujemnych następstw przestępstwa, właściwości i warunki osobiste sprawcy, sposób życia przed popełnieniem przestępstwa i zachowanie się po jego popełnieniu, a zwłaszcza staranie o naprawienie szkody lub zadośćuczynienie w innej formie społecznemu poczuciu sprawiedliwości, a także zachowanie się pokrzyw-dzonego. Wymierzając karę sąd bierze także pod uwagę pozytywne wyniki przeprowa-dzonej mediacji pomiędzy pokrzywdzonym a sprawcą albo ugodę pomiędzy nimi
41 B. Hołyst: Kryminologia, Warszawa 1986, s. 407.
42 K. Buchała, A. Zoll: Polskie prawo karne, Warszawa 1995, s. 11.
43 K. Buchała, A. Zoll: Polskie prawo karne, Warszawa 1995, s. 404 i nast.
44 Należy przy tym zwrócić uwagę, że dotyczy to właściwie wyłącznie przestępstw umyślnych, gdyż w przypadku przestępstw nieumyślnych sprawca nie działa w zamiarze jego popełnienia, a zatem nie wy-stępuje w tym przypadku pełny proces decyzyjny. Również w przypadku przestępstw, których popełnienie następuje pod wpływem silnych emocji, czy też alkoholu lub narkotyków, motywacja grożącą karą nie odgrywa większej roli.
Magdalena Ślusarczyk, Mariusz Grążawski 42
gniętą w postępowaniu przed sądem lub prokuratorem. Wymierzając karę nieletniemu al-bo młodocianemu, sąd kieruje się przede wszystkim tym, aby sprawcę wychować. Ozna-cza to, że w przypadku wymierzenia kary sąd powinien kierować się zarówno tym, aby zaspokoić społeczne poczucie sprawiedliwości, jak i zapobiegać popełnieniu przestępstwa zarówno przez sprawcę, jak i innych członków społeczeństwa. Kary przewidziane w ko-deksie karnym za poszczególne przestępstwa mają przy tym określoną jedynie dolną i górną granicę zagrożenia, z licznymi możliwościami ich modyfikacji, a częstokroć usta-wa daje sędziemu również możliwość wyboru rodzaju kary. Powoduje to z jednej strony możliwość znacznej indywidualizacji kary, lecz z drugiej również znaczną rozbieżność w zakresie orzekanych kar w poszczególnych sądach.
Aktualnie katalog kar przewidzianych w kodeksie karnym jest następujący45: 1. kara grzywny
2. kara ograniczenia wolności 3. kara pozbawienia wolności 4. kara 25 lat pozbawienia wolności
5. kara dożywotniego pozbawienia wolności
Kara grzywny jest wymierzana w stawkach dziennych, a następnie ustalana jest wy-sokość jednej stawki. Określając ilość stawek dziennych sąd kieruje się wyżej wskazany-mi dyrektywawskazany-mi, natowskazany-miast ustalając wysokość jednej stawki sąd bierze pod uwagę do-chody sprawcy, jego warunki osobiste, rodzinne, stosunki majątkowe i możliwości zarob-kowe; stawka dzienna nie może być niższa od 10 złotych, ani też przekraczać 2 000 zło-tych46. Z kolei najistotniejszym elementem kary ograniczenia wolności, w jej podstawo-wej postaci, jest obowiązek wykonywania nieodpłatnej, kontrolowanej pracy na cele spo-łeczne wskazanej przez sąd w odpowiednim zakładzie pracy, placówce służby zdrowia, opieki społecznej, organizacji lub instytucji niosącej pomoc charytatywną lub na rzecz społeczności lokalnej, w wymiarze od 20 do 40 godzin w stosunku miesięcznym47. Może być ona orzeczona na okres od 1 miesiąca do roku48. W założeniu jest to zatem kara której oddziaływanie resocjalizujące może być szczególnie znaczące, gdyż nie powoduje ode-rwania skazanego od rodziny, jak również nie naraża go na demoralizujący wpływ współ-osadzonych, co może mieć miejsce w przypadku kary pozbawienia wolności. Samo wy-konywanie pracy może pozytywnie oddziaływać na skazanego. Kara pozbawienia wolno-ści może natomiast trwać najkrócej 1 miesiąc, a najdłużej 15 lat49. W przypadku kary po-zbawienia wolności nie przekraczającej 2 lat, kary ograniczenia wolności lub grzywny orzeczonej jako kara samoistna, sąd może warunkowo zawiesić wykonanie takie kary na okres próby wynoszący w przypadku kary pozbawienia wolności od 2 do 5 lat, a w przy-padku pozostałych kar od roku do 3 lat, jeżeli jest to wystarczające dla osiągnięcia wobec sprawcy celów kary, a w szczególności zapobieżenia powrotowi do przestępstwa. Zawie-szając wykonanie kary, sąd bierze pod uwagę przede wszystkim postawę sprawcy, jego
Wysokość kar 43
właściwości i warunki osobiste, dotychczasowy sposób życia oraz zachowanie się po po-pełnieniu przestępstwa50.
W przypadku przestępstw osądzonych w Sądzie Rejonowym w Bielsku-Białej wy-miar kar kształtował się następująco:
kara ograniczenia wolności 89 spraw
(3,85%)
49 spraw (2,14%) kara pozbawienia wolności nie przekraczające
6 miesięcy bez warunkowego zawieszenia jej wykonania
miesię-cy do roku bez warunkowego zawieszenia jej wykonania
129 spraw (5,58%)
86 spraw (4,45%) kara pozbawienia wolności powyżej 1 roku do 3
lat bez warunkowego zawieszenia jej wykonania
128 spraw (5,53%)
74 sprawy (3,76%) kara pozbawienia wolności powyżej 3 lat bez
warunkowego zawieszenia jej wykonania
6 spraw