W powszechnej opinii największe zagrożenie popełnieniem przestępstwa występuje ze strony ludzi młodych, w tym nastoletnich. Agresywni młodzi ludzie, to jedno z najczę-ściej postrzeganych zagrożeń przez naszych respondentów.
Analizując przyczyny wzrostu przestępczości nieletnich możemy wskazać m.in.
trudności ekonomiczne, problemy społeczne, wspomniana już niepewność jutra, lęk przed przyszłością63; wszystko to sprawia, że przemoc i agresja niemal przyrosły do wizerunku współczesnej młodzieży64. W ostatnich latach obserwowana jest także niewielka, ale stała tendencja wzrostowa udziału nieletnich w ogólnej liczbie podejrzanych (zob. rys. 5).
Rys. 5. Udział osób BieletBich w ogólBej liczbie podejrzaBych Źródło: Komenda Wojewódzka Policji w Katowicach65
W odpowiedziach badanych przy pytaniu o czynniki wpływające na rozwój prze-stępczości nieletnich na pierwszym miejscu pojawia się kwestia rozwiązań prawnych – ponad 70 % badanych jest zdania, że młodzi ludzie czują się po prostu bezkarni (zob. tab.
34). Odpowiedzialna jest także rodzina, 55% respondentów wskazuje na niewłaściwe wy-chowanie dzieci w domu rodzinnym. Często przywoływaną przyczyną są też sceny prze-mocy i brutalność w telewizji (45%), co w pewnym stopniu także wiąże się z rodziną i za-angażowaniem rodziców w kontrolę tego, co oglądają dzieci. Zaskakujący jest natomiast niski procent odpowiedzi obarczających odpowiedzialnością szkołę i nauczycieli – 12%.
Tłumaczyć to może fakt, iż mimo wielu krytycznych opinii społeczny wizerunek szkoły
63 U. Beck: Społeczeństwo ryzyka. W drodze do innej nowoczesności, Warszawa 2002.
64 K. Szafranie: Polska młodzież: między apatią, partycypacją a buntem, (w:) A. Kojder (red.) Jedna Polska? Dawne i nowe zróżnicowania społeczne, Kraków 2007, s. 217.
65 http://www.slaska.policja.gov.pl/stan-bezpieczenstwa/.
Magdalena Ślusarczyk, Mariusz Grążawski 60
jest obecnie lepszy niż był w 1998 r. (przed rozpoczęciem reformy systemu oświatowego) i w 2001 r. (przejęcie władzy przez Sojusz Lewicy Demokratycznej i wprowadzenie zmian w reformie). W maju 2007 r. 58% Polaków oceniało, iż szkoła we właściwy sposób wypełnia swoje funkcje wychowawcze, mimo nagłośnionych aktów agresji. Gdy pytanie kierowano wyłącznie do rodziców uczniów odsetek odpowiedzi pozytywnych wzrastał do 70%. Równocześnie jednak 45% badanych krytykuje szkołę za to, że nie chroni ona uczniów przed narkomanią i przemocą, a zmiana modelu wychowania, w tym zaostrzenie dyscypliny, większy nacisk na obowiązki, zagospodarowanie czasu wolnego, jest na pierwszym miejscu wśród postulowanych zmian (36% wskazań)66.
Tab. 34. PrzyczyBy przestępczości BieletBich
Na wzrost przestępczości wśród BieletBich wpływa: Wartości (w %) Poczucie bezkarności młodych ludzi, którzy wierzą, ze grozi im
najwyżej osadzenie w domu poprawczym 70,8
Wpływ przemocy i brutalności pokazanej w telewizji 44,9
Złe wychowanie w domu rodzinnym 55,8
Pijaństwo wśród młodzieży 29,2
Ogólna demoralizacja społeczna, rozluźnienie obyczajów 46,2
Zły przykład ze strony dorosłych 24,3
Zbyt wczesne usamodzielnianie się młodzieży 11,0
Zła praca nauczycieli i szkoły 12,0
Inne 4,0
Źródło: Badanie „Bezpieczny powiat” czerwiec – sierpień 2007, N=303.
*Wartości nie sumują się do 100 %, ponieważ respondenci mogli wskazać więcej niż jedną możliwość.
Jak wygląda sytuacja w świetle danych sądowych? Odpowiedzialność karną pono-szą dopiero osoby, które ukończyły 17 lat. Wyjątkowo odpowiedzialność karną może po-nosić nieletni, który po ukończeniu 15 lat dopuszcza się czynu zabronionego określonego w art. 134 k.k., art. 148 § 1, 2 lub 3 k.k., art. 156 § 1 lub 3 k.k., art. 163 § 1 lub 3 k.k., art.
166 k.k., art. 173 § 1 lub 3 k.k., art. 197 § 3 k.k., art. 252 § 1 lub 2 k.k. oraz w art. 280 k.k., jeżeli okoliczności sprawy oraz stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warun-ki osobiste za tym przemawiają, a w szczególności, jeżeli poprzednio stosowane środwarun-ki wychowawcze lub poprawcze okazały się bezskuteczne. W takim jednak wypadku orze-czona kara nie może przekroczyć dwóch trzecich górnej granicy ustawowego zagrożenia przewidzianego za przypisane sprawcy przestępstwo, a sąd może nawet zastosować także nadzwyczajne złagodzenie kary67. Zasadne jest pytanie, czy wiek od którego sprawca mo-że ponosić odpowiedzialność karną nie powinien ulec obnimo-żeniu. Obecnie rozwój mło-dych ludzi następuje znacznie szybciej niż nawet kilkanaście lat temu. Wydaje się zatem, że już osoby młodsze niż 17 lat mają świadomość tego, jakich czynów się dopuszczają,
66 Badanie „Aktualne problemy i wydarzenia” (204), 11–14 maja 2007 roku, reprezentatywna próba losowa dorosłych mieszkańców Polski (N=946). CBOS, Społeczny wizerunek polskiej szkoły, Warszawa 2007, www.cbos.org pl.
67 Art. 10 k.k.
Zagrożenia ze strony młodzieży 61
a zatem możliwe jest mówienie w ich przypadku o winie, co uzasadniałoby wymierzenie im kary. Nieletni mają przy tym świadomość tego, że w praktyce pozostają bezkarni.
W stosunku do nich mogą być bowiem stosowane jedynie środki wychowawcze i ewentualnie środek poprawczy, w postaci umieszczenia w zakładzie poprawczym. Od-działywanie tego rodzaju środków jest jednak praktycznie żadne. Słusznie zatem badani wskazują jako zasadniczą przyczynę przestępczości nieletnich właśnie ich przekonanie o praktycznej bezkarności. Być może silniejsze byłoby w tym przypadku oddziaływanie kar, w tym zwłaszcza kary ograniczenia wolności w postaci wykonywania nieodpłatnej, kontrolowanej pracy na cele społeczne. Tego rodzaju kara mogłaby pozytywni wpływać na rozwój osobowości nieletniego sprawcy.
Młodocianym jest natomiast sprawca, który w chwili popełnienia czynu zabronione-go nie ukończył 21 lat i w czasie orzekania w pierwszej instancji 24 lat68. Zarówno do nieletnich, jak i młodocianych odnoszą się szczególne zasady wymiaru kary, gdyż w tym przypadku sąd kieruje się przede tym, aby takiego sprawcę wychować69. Jak to jednak wielokrotnie podnosił Sąd Najwyższy w licznych orzeczeniach, dyrektywa ta nie oznacza w żadnym razie pobłażliwego traktowania młodocianych sprawców. Oznacza ona jedy-nie, że większe znaczenie dla wymiaru kary ma mieć wzgląd na osobowość sprawcy i po-trzeby osiągnięcia pozytywnych efektów w zakresie prawidłowego jej kształtowania, niż odnoszenie się do stopnia społecznej szkodliwości czynu i jego charakteru. Czyn ten po-winien być bowiem oceniany jako przejaw demoralizacji sprawcy i konieczności wawczego oddziaływania na niego. Może również się zdarzyć, że konieczność wycho-wawczego oddziaływania na sprawcę będzie wymagać ukarania go surowszego niż w przypadku sprawcy nie będącego już młodocianym.
Struktura wiekowa sprawców przestępstw osądzonych w Sądzie Rejonowym w Biel-sku-Białej przedstawia się następująco:
Tab. 35. Struktura wiekowa sprawców przestępstw
Ilość sprawców Wiek sprawców
2006 rok 2007 rok
sprawcy młodociani 298 osób (11,55%) 238 osób (10,70%) sprawcy w wieku do 30 lat 860 osób (33,35%) 695 osób (31,25%) sprawcy w wieku do 40 lat 537 osób (20,82%) 520 osób (23,38%) sprawcy w wieku do 50 lat 494 osoby (19,15%) 420 osoby (18,88%) sprawcy w wieku do 60 lat 304 osoby (11,79%) 272 osoby (12,23%) sprawcy w wieku do 70 lat 69 osób (2,68%) 66 osób (2,97%) sprawcy w wieku powyżej 70 lat 17 osób (0,66%) 13 osób (0,58%)
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z Sądu Rejonowego w Bielsku-Białej.
68 art. 115 § 10 k.k.
69 art. 54 § 1 k.k.
Magdalena Ślusarczyk, Mariusz Grążawski
Rys. 6. Struktura wiekowa sprawców przestępstw w latach 2006-2007 (w %) Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z Sądu Rejonowego w Bielsku-Białej.
Z powyższych danych wynika jednoznacznie, że sprawcy młodociani wcale nie są najliczniejszą grupą wiekową. Największą grupę sprawców stanowią bowiem osoby, któ-re nie są już młodocianymi, lecz nie ukończyły jeszcze 30 roku życia. Są to zatem jeszcze ludzie młodzi, ale już w pełni dojrzali. Odwołując się do metafor „porzuconej generacji”
Henry’ego Giroux i „społeczeństwa ryzyka” Ulricha Becka Krystyna Szafraniec wskazuje na rozbieżność między oczekiwaniami a rzeczywistością. Dla znacznej części młodych ludzi nieosiągalny jest promowany styl życia z satysfakcjonująca karierą zawodową, wy-sokim statusem społeczno-ekonomiczym i barwnym, ciekawym życiem70. Coraz wyższa jest cena za ciągły wyścig, transformacja systemowa, ogrom zmian i niepewność jutra wystawia młodych ludzi na bolesna próbę. Polska młodzież, chociaż coraz lepiej wy-kształcona, z trudem podejmuje dorosłe życiowe role, trudniejsze jest dojrzewanie psy-chiczne. Wielu z nich nie radzi sobie z presja społeczną, osłabieniem więzi rodzinnych, obciążeniem problemami domowymi, poczuciem braku szans czy wykluczenia. Nasilają się więc problemy związane z uzależnieniami, agresja i przemocą, depresjami i
70 K. Szafranie: Polska młodzież: miedzy apatia, partycypacją a buntem, (w:) A. Kojder: Jedna Polska?
Dawne i nowe zróżnicowania społeczne, Kraków 2007, s. 207-235.
Zagrożenia ze strony młodzieży 63
mi71, co może stanowić jedno z wyjaśnień, dlaczego właśnie ta kategoria wiekowa domi-nuje w statystykach sądowych.
Przekonanie o tym, że osoby młodociane stanowią źródło zagrożenia ma jednak – jak już wspomniano – oparcie w rzeczywistych danych. Także w skali całego kraju rze-czywiście wzrasta liczba młodzieżowych rozbojów z bronią w ręku. W okresie od stycz-nia do października 2007 r. zatrzymano 46 688 nieletnich jako podejrzanych, o 7,4 proc.
więcej niż w tym samym okresie 2006 r.72. Odnotowano 1 152 993 przestępstw popełnio-nych przez osoby nieletnie (w 2006 r. było to 1.287.918)73.
71 Tamże.
72 Źródło: Komenda Główna Policji, http://www.policja.pl/portal/pol/1/10854/Spadek_przestepczosci_ w_
okresie_styczen_ pazdziernik_2007.html.
73 Źródło: Komenda Główna Policji, http://www.policja.pl/portal/pol/4/306/Nieletni__przestepczosc.html.