Zasadniczo upraszczając mechanizm zawierania umów z udziałem konsumen-tów, można stwierdzić, że albo konsument zgadza się na przystąpienie do umowy i jest ona podpisana (zawarta), albo nie. Brakuje zatem stadium pośredniego, czyli negocjacji. Jest to możliwe dzięki wprowadzeniu do obrotu wzorców umownych, które z punktu widzenia ustawodawcy miały uprościć obrót gospodarczy, a w rze-czywistości stanowią realne zagrożenie dla napoleońskiej zasady swobody zawie-rania umów. Wzorzec umowny zawiera zatem postanowienia z góry
zdetermino-Ochrona praw konsumenta na polskim rynku usług turystycznych 137
wane przez wolę przedsiębiorcy4. Przy czym należy zaznaczyć, że owym wzorcem może być cała umowa bądź jedynie jej część, która wcześniej została ustanowiona przez podmiot profesjonalny – przedsiębiorcę (Kaczmarska 2011). Rodzi to za-sadnicze pytane – czy wzorzec umowny może być postrzegany jako część umowy?
Należy przytoczyć rozważania E. Łętowskiej, która jednoznacznie neguje pro-pozycję uznania wzorca umownego za część umowy (Łętowska 2002). Postawa ta wydaje się jednak dość kontrowersyjna. Należy przyjąć, że skoro ustawodaw-ca dopuścił możliwość zastosowania wzorustawodaw-ca umownego, uznaje go za umowę – oczywiście przy założeniu, że przystępujący zgodził się na wszystkie warunki w nim określone (Karaszewski, za Ciszewski 2013). I tutaj powstaje fundamen-talny dla rozważań problem, dotykający większości konsumentów. W zaprezen-towanych wynikach badań odnoszących się do stopnia świadomości konsumenc-kiej wyraźnie wskazano, jak niewielu konsumentów zapoznaje się ze wzorcami umownymi, które podpisują w ramach zawierania umowy o imprezę turystyczną.
Wymóg pozostawienia czasu do zapoznania się ze wzorcem umownym jest ko-nieczny, aby móc wprowadzić go do codziennego użytku. Zgodnie z art. 384 § 1 Kodeksu cywilnego wzorzec umowny musi być dostarczony konsumentowi przed zawarciem umowy. Niemniej jednak, „w razie, gdy posługiwanie się wzorcem jest w stosunkach danego rodzaju zwyczajowo przyjęte, wiąże on także wtedy, gdy druga strona mogła się z łatwością dowiedzieć o jego treści. Nie dotyczy to jednak umów zawieranych z udziałem konsumentów, z wyjątkiem umów powszechnie zawieranych w drobnych, bieżących sprawach życia codziennego5. Problem po-wstaje na gruncie określenia, czym są «drobne, bieżące sprawy życia codzienne-go» oraz jakie kryterium powinno je wyróżniać. Przede wszystkim, wskazuje się, że sprawy bieżące w ujęciu proponowanym przez ustawodawcę powinny służyć
«zaspokojeniu potrzeb konsumpcyjnych, niepowodujących znacznych wydatków, są typowe w obecnych stosunkach prawnych, nie wymagają szczególnej wiedzy ani rozeznania»” (Pyziak-Szafnicka 2014). Stąd trudno uznać, że zakup pakietu turystycznego (w postaci kombinacji usług turystycznych) można uznać za wspo-mnianą kategorię. Potwierdzeniem tego może być spojrzenie na zawarcie umowy o usługi turystyczne z punktu widzenia podmiotowego i przedmiotowego. Przede wszystkim należy zauważyć, że podmioty danej umowy muszą specjalnie przy-gotować się do jej zawarcia (mimo uproszczonego schematu, który jest możliwy dzięki korzystaniu ze wzorców umownych). Po drugie, przedmiotem umowy są usługi o szczególnym charakterze, co więcej – często o wysokiej wartości. Kry-teria uznania czynności prawnej za „bieżącą” bądź „codzienną”, takie jak: typo-wość jej występowania w stosunkach społecznych, nieskomplikowana procedura zawarcia i wykonania, zaspokajanie umową zwykłych potrzeb oraz brak wymogu szczegółowego rozeznania sytuacji przed podpisaniem umowy, należy uznać za-tem za niespełnione (Pyziak-Szafnicka 2014).
4 Art. 384 Kodeksu cywilnego określa wzorzec umowny jako ustalone przez jedną ze stron ogólne warunki kontraktu, przy czym może to być wzór umowy, ogólne jej warunki, regulamin (Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny, Dz.U. z 2014 r. poz. 121 z późn. zm.).
5 Art. 384 §2 Kodeksu cywilnego (Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny, Dz.U. z 2014 r.
poz. 121 z późn. zm.).
138 Agata Kosińska
Celem używania wzorców umownych jest zawarcie podobnych umów z nie-ograniczoną liczbą konsumentów. Powszechnie stosowane są przez banki, ope-ratorów telefonii komórkowej, firmy ubezpieczeniowe i organizatorów turystyki.
Trzeba zauważyć, że wzorce, które są masowo wykorzystywane w turystyce, mu-szą zawierać jasne i zrozumiałe sformułowania – zrozumiałe dla przeciętnego odbiorcy (Łętowska 2002). „Pojęcie «jednoznaczności» odnosi się do treści wzor-ca, czyli użytych sformułowań, które winny być jasne, niebudzące wątpliwości, z możliwością rozumienia także przez nieprawników. Termin «zrozumiały» od-nieść należy (poza wskazanymi elementami) również do sposobu sformułowania dokumentu (czytelność, wielkość czcionki, język tekstu, sposób udostępnienia)”
(Rzetecka-Gil 2011). Kodeks cywilny w art. 385 § 2 wymaga interpretacji prze-pisów niejednoznacznych zawsze na korzyść konsumenta, i właśnie to powinno w przeważającej mierze odstraszać nieuczciwych przedsiębiorców6. Stąd najbar-dziej doniosłą instytucją prawa stojącą na straży praw konsumenckich są klau-zule niedozwolone (inaczej zwane abuzywnymi). Oczywiście odnoszą się one do wszystkich kategorii umów zawieranych z konsumentami, w przypadku rynku turystycznego głównie do umowy o świadczenie usług turystycznych oraz mniej popularnej umowy o timeshare7. Przeciętny użytkownik rynku turystycznego nie posiada szczegółowej wiedzy w zakresie klauzul abuzywnych. Ich katalog został zawarty w Kodeksie cywilnym, ale nie jest on zbiorem numerus clausus. Niestety katalog ten nie może zostać poszerzony, nawet jeżeli Sąd Ochrony Konkuren-cji i Konsumentów uzna jakąś nową kategorię za łamiącą obowiązujące przepisy (wymagałoby to nowelizacji ustawy; Skory 2005). Szczegółowe badania doty-czące Rejestru klauzul abuzywnych zostały ujęte w monografii Prawo w turystyce.
Klauzule niedozwolone w umowach o usługi turystyczne (Kosińska 2015). Zostały nimi objęte lata 2011–2012 oraz przeprowadzono wstępną prognozę na rok 2013. Pro-gnoza zakładała, że rok 2013 przyniesie wysoki odsetek klauzul wpisanych do Rejestru (tak jak miało to miejsce w latach 2011–2012). Okazała się ona jednak błędna, biorąc pod uwagę wyniki otrzymane podczas badania. W 2013 r. dokona-no 1327 wpisów do rejestru klauzul niedozwolonych, z czego jedynie 53 należało do branży turystycznej (2012 – 215, 2011 – 221, Kosińska 2015). Należy zatem zauważyć, że liczba wpisów znacznie zmalała (spadek o 162 wpisy). Niemniej jednak podkreślenia wymaga fakt, że ostatnia losowa kontrola wzorców umow-nych stosowaumow-nych przez organizatorów turystyki, dokonywana przez Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów, nastąpiła w 2011 r., stąd z pozytywnymi ocenami i wnioskami dotyczącymi poprawy jakości działania przedsiębiorców tu-rystycznych należy jeszcze poczekać. Za pozytywny należy jednakże uznać wynik wskazujący na udział osób prywatnych w zgłaszaniu nieprawidłowości (w 2013 r.
było to 15 osób – 28% wszystkich pozwów). Przy czym nadal silną grupę
stano-6 Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny, Dz.U. z 2014 r. poz. 121 z późn. zm.
7 Zgodnie z art. 2 ustawy o timeshare: „Przez umowę timeshare rozumie się umowę, na podstawie której konsument, odpłatnie, nabywa prawo do korzystania, w okresach wskazanych w umowie, z co najmniej jednego miejsca zakwaterowania, zawartą na okres dłuższy niż rok” (Ustawa z dnia 16 września 2011 r. o timeshare, Dz.U. 2011 nr 230, poz. 1370 z późn. zm.).
Ochrona praw konsumenta na polskim rynku usług turystycznych 139
wią stowarzyszenia prokonsumenckie (45%), czego negatywne aspekty zostaną omówione w podsumowaniu.