I.ŹRÓDŁA PRAWA
k.h. - rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 27 czerwca 1934 r. - Kodeks handlowy (Dz. U. Nr 57, poz. 502 ze zm.)
k.p. - ustawa z dnia 26.6.1974 r. - Kodeks pracy (t.j. Dz. U. z 2014 r., poz. 1502 ze zm.) k.p.a. - ustawa z dnia 14.6.1960 r. - Kodeks postępowania administracyjnego (t.j. Dz.
U. z 2016 r., poz. 23 ze zm.)
k.s.h. - ustawa z dnia 15.9.2000 r. - Kodeks spółek handlowych (t.j. Dz. U. z 2013 r., poz. 1030 ze zm.)
k.w.u. - ustawa z dnia 6.7.1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (t.j. Dz. U. z 2016 r., poz. 790)
k.z. - rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 27 października 1933 r. - kodeks zobowiązań (Dz. U. Nr 82, poz. 598)
n.l.u. - ustawa z dnia 2.7.1994 r. o najmie lokali mieszkalnych i dodatkach mieszkaniowych (t.j Dz. U. z 1998 r., Nr 120, poz. 78 ze zm.)
o.l.u. - ustawa z dnia 21.6.2001 r. o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym zasobie gminy i o zmianie Kodeksu cywilnego (t.j. Dz. U. z 2014 r., poz. 150 ze zm.)
p.a. - ustawa z dnia 4.2.1994 r. - Prawo autorskie (t.j. Dz. U. z 2016 r., poz. 666 ze zm.) p.b. - ustawa z dnia 29.8.1997 r. - Prawo bankowe (t.j. Dz.U. z 2015 r., poz. 128 ze zm.) p.d. - ustawa z dnia 27.7.2002 r. - Prawo dewizowe (t.j. Dz. U. z 2012 r., poz. 826 ze zm.)
p.g. - ustawa z dnia 19.11.1999 r. - Prawo działalności gospodarczej (Dz. U. Nr 101, poz. 1178 ze zm.)
p.g.g. - ustawa z dnia 4.2.1994 r. - Prawo geologiczne i górnicze (t.j. Dz. U. z 2015 r., poz. 196 ze zm.)
p.g.k. - ustawa z dnia 17.5.1989 r. - Prawo geodezyjne i kartograficzne (t.j. Dz. U.
z 2015 r., poz. 520 ze zm.)
p.o.p.c. - ustawa z dnia 18 lipca 1950 r. - Przepisy ogólne prawa cywilnego (Dz. U. Nr 34, poz. 311 ze zm.)
p.o.ś. - ustawa z dnia 27.4.2001 r. - Prawo ochrony środowiska (Dz.U. z 2016 r., poz.
672 ze zm.)
p.p. - ustawa z dnia 26.1.1984 r. - Prawo prasowe (Dz. U. Nr 5, poz. 24 ze zm.)
p.p.m. - ustawa z dnia 4.2.2011 r. - Prawo prywatne międzynarodowe (t.j. Dz. U. z 2015 r., poz. 1792 ze zm.)
pr. lok. - ustawa z dnia 10.4.1974 r. - Prawo lokalowe (t.j. Dz. U. z 1987 r., Nr 30, poz.
165 ze zm.)
pr. not. - ustawa z dnia 14.2.1991 r. - Prawo o notariacie (t.j. Dz. U. z 2014 r., poz. 164 ze zm.)
pr. o a.s.c. - ustawa z dnia 28.11.2014 r. - Prawo o aktach stanu cywilnego (Dz. U.
z 2014 r., poz. 1741 ze zm.)
pr. poczt. - ustawa z dnia 23.11.2012 r. - Prawo pocztowe (Dz. U. z 2012 r., poz. 1529 ze zm.)
pr. rzecz. - dekret z dnia 11.10.1946 r. - Prawo rzeczowe (Dz. U. Nr 57, poz. 319 ze zm.),
WYKAZ SKRÓTÓW
pr. spadk. - dekret z dnia 8.10.1946 r. - Prawo spadkowe (Dz. U. Nr 60, poz. 328 ze zm.)
pr. upadł. - rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 24 października 1934 r.
- Prawo upadłościowe (t.j. Dz. U. z 1991 r. Nr 118, poz. 512; ze zm.).
p.s. - ustawa z dnia 16.9.1982 r. - Prawo spółdzielcze (t.j. Dz. U. z 2016 r., poz. 21) p.u. - ustawa z dnia 28.2.2003 r. - Prawo upadłościowe (t.j. Dz. U. z 2015 r., poz. 233 ze zm.; poprzednia nazwa: Prawo upadłościowe i naprawcze – p.u.n.)
p.w. - ustawa z dnia 18.7.2001 r. - Prawo wodne (t.j. Dz. U. z 2015 r., poz. 469 ze zm.) szczegółowych zasad i trybu przeprowadzania przetargów na zbycie nieruchomości stanowiących własność Skarbu Państwa lub własność gminy (Dz.U. Nr 9, poz. 30) s.n.u. - ustawa z dnia 23.11.2002 r. o Sądzie Najwyższym (t.j. Dz. U. z 2013 r., poz. 499 ze zm.)
t.f.u.e. - Traktat z dnia 26.10.2012 r. o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (Dz. Urz. UE.
C 2012, Nr 326, str. 47; traktat ten połączył w swej treści Traktat o Europejskiej Wspólnocie Gospodarczej i Traktat o Wspólnocie Europejskiej – ten ostatni w skrócie t.w.e.)
u.e.r.f.u.s. - ustawa z dnia 17.12.1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (t.j. Dz. U. z 2016 r., poz. 887 ze zm.)
u.f.p. - ustawa z dnia 27.8.2009 r. o finansach publicznych (t.j. Dz. U. z 2013 r., poz.
885 ze zm.)
u.g.g.w.n. - ustawa z dnia 29.4.1985 r. o gospodarce gruntami i wywłaszczaniu nieruchomości (t.j. Dz. U. z 1991 r., Nr 30, poz. 127 ze zm.)
u.g.n. - ustawa z dnia 21.8.1997 r. o gospodarce nieruchomościami (t.j. Dz. U. z 2015 r., poz. 1774 ze zm.)
u.g.n.r.s.p. - ustawa z dnia 19.10.1991 r. o gospodarowaniu nieruchomościami Skarbu Państwa (t.j. Dz. U. z 2015 r., poz. 1014 ze zm.)
u.k.r.s. - ustawa z dnia 20.8.1997 r. o Krajowym Rejestrze Sądowym (t.j. Dz. U. z 2016 r., poz. 687)
u.p.p.r. - ustawa z dnia 29.7.2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie (t.j. Dz. U.
z 2015 r., poz. 1390 ze zm.)
u.s.m. - ustawa z dnia 15.12.2000 r. o spółdzielniach mieszkaniowych (t.j. Dz. U.
z 2013 r., poz. 1222 ze zm.)
u.s.n.p. - ustawa z dnia 17.6.2004 r. o skardze na naruszenie prawa strony do rozpoznania sprawy w postępowaniu przygotowawczym prowadzonym lub nadzorowanym przez prokuratora i postępowaniu sądowym bez nieuzasadnionej zwłoki (t.j. Dz. U. z 2004 r., Nr 179, poz. 1843 ze zm.)
u.s.p.k.k. - ustawa z dnia 17.5.1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej (t.j. Dz. U. z 2013 r., poz. 1169 ze zm.)
u.s.u.s. - ustawa z dnia 13.10.1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (t.j. Dz. U.
z 2015 r., poz. 121 ze zm.)
u.s.w.g. - ustawa z dnia 26.3.1982 r. o scalaniu i wymianie gruntów (t.j. Dz. U. z 2014 r., poz. 700 ze zm.)
u.u.o. - ustawa z dnia 22.5.2003 r. o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych (t.j. Dz. U. z 2013 r., poz. 392 ze zm.)
u.w.l. - ustawa z dnia 24.6.1994 r. o własności lokali (t.j. Dz. U. z 2015 r., poz. 1892) u.z.e.p. - ustawa z dnia 14.12.1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz.U. Nr 40, poz. 267 ze zm.)
u.z.n.ch.s.z.n.k. - ustawa z dnia 6.7.2001 r. o zachowaniu narodowego charakteru strategicznych zasobów naturalnych kraju (Dz. U. Nr 97, poz. 1051 ze zm.)
u.z.o.z. - ustawa z dnia 30 sierpnia 1991 r. o zakładach opieki zdrowotnej (Dz. U. Nr 91, poz. 408 ze zm.)
u.z.p.z.b.m. - ustawa z dnia 12.10.1994 r. o zasadach przekazywania zakładowych budynków mieszkalnych przez przedsiębiorstwa państwowe (t.j. Dz. U. z 2014 r., poz.
1381)
u.z.r. - ustawa z dnia 6.12.1996 r. o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów (t.j. Dz.
U. z 2016 r., poz. 297)
u.z.t.w.n. - ustawa z dnia 12 marca 1958 r. o zasadach i trybie wywłaszczania nieruchomości (t.j. Dz. U. z 1974 r., Nr 10, poz. 64 ze zm.)
u.z.w.g. - ustawa z dnia 29.6.1963 r. o zagospodarowaniu wspólnot gruntowych (t.j. Dz.
U. z 2016 r., poz. 703)
II.PUBLIKATORY I CZASOPISMA
Biul. SN – Biuletyn Sądu Najwyższego GP – Głos Prawa
MP – Monitor Prawniczy
OSNC – Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna OSNC-ZD – Zbiór Dodatkowy
OSNKW – Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Karna i Wojskowa
OSNP – Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych
OSNPG – Orzecznictwo Sądu Najwyższego, wydawnictwo Prokuratury Generalnej OSP – Orzecznictwo Sądów Polskich
Prok. i Pr. - Prokuratura i Prawo
WYKAZ SKRÓTÓW
W
PROWADZENIEOddajemy w ręce Czytelników zbiór uchwał Sądu Najwyższego, których przedmiotem była wykładnia treści przepisów Kodeksu Cywilnego. Spośród wszystkich uchwał omawiających problematykę regulacji tego Kodeksu odrzucono jedynie te, które stały się nieaktualne z uwagi na zmianę stanu prawnego, bądź też dotyczyły problemów prawnych już przebrzmiałych. Zbiór ten został pomyślany jako źródło pogłębionej wiedzy na temat ewolucji i obecnego stanu poglądów prawnych SN, dlatego też wraz z tezą konkretnej uchwały zaprezentowano skrótowe omówienie najistotniejszych argumentów wybranych z jej uzasadnienia.
Czytelnikom mogą nasunąć się wątpliwości co do kryteriów wyboru orzeczeń, na których skupiła się uwaga autorów zbioru. Z tego względu wypada nam uzasadnić swój zamysł. W dyskursie prawniczym niezwykle istotne jest nie tylko to, kto się wypowiada, lecz również w jakiej formie to czyni. Inną wagę ma wypowiedź przedstawicieli doktryny prawnej, inną zaś – pogląd prawny wyrażony władczo przez sąd rozstrzygający konkretną sprawę. Z kolei spośród orzeczeń sądowych bardziej miarodajne okazują się poglądy wyrażone przez sądy odwoławcze oraz Sąd Najwyższy i Naczelny Sąd Administracyjny. Niejednokrotnie jednak, zwłaszcza na początku swej drogi zawodowej, prawnik staje w obliczu dylematów interpretacyjnych wynikających z napotkania gąszczu konkurencyjnych i sprzecznych ze sobą poglądów prawnych.
Do którego z poglądów się przychylić? Czy dane zapatrywanie jest w orzecznictwie odosobnione, czy też stanowi wyraz pewnej linii orzeczniczej? Czy linia ta ma charakter dominujący, czy mniejszościowy? Do rozstrzygnięcia powyższych problemów przydatne jest globalne spojrzenie na stan orzecznictwa, ujęcie go niejako
„z lotu ptaka”, które łączy się z umiejętnością uogólnienia problemów w nim poruszanych i znajomości uproszczonych, syntetycznych motywów takich, a nie innych rozwiązań przyjętych w judykaturze.
Naszym zdaniem, z powyższych względów należy skupić się właśnie na formie władczej wypowiedzi władzy sądowniczej. W odróżnieniu od poglądów wyrażonych w uzasadnieniach wyroków i postanowień wydanych w sprawach kasacyjnych, które niejednokrotnie są osadzone bardzo mocno w realiach jednej niepowtarzalnej sprawy, motywy uchwał SN mają w dużo większej mierze walor wypowiedzi abstrakcyjnych, nadających się do stosowania w szerszej grupie stanów faktycznych. Wynika to z konstrukcji pytań prawnych kierowanych do SN przez sądy odwoławcze, których przesłanką jest powstanie zagadnienia prawnego budzącego poważne wątpliwości (art. 390 § 1 k.p.c.). Oznacza to w praktyce, że sąd ad quem musi wykazać, iż dotychczasowe orzecznictwo i doktryna prawa nie dają w zakresie objętym pytaniem prawym wystarczającego rozwiązania (III CZP 102/07). Następnie, skład Sądu Najwyższego rozpoznający kasację lub środek odwoławczy może przedstawić składowi siedmiu sędziów tego sądu zagadnienie prawne, jeśli poweźmie poważne wątpliwości co do wykładni prawa (art. 59 s.n.u.). Również regulacja art. 60 § 1 s.n.u.
wskazuje, iż przesłanką wystąpienia przez Pierwszego Prezesa SN z wnioskiem o podjęcie uchwały Sądu Najwyższego w składzie siedmiu sędziów lub innym odpowiednim składzie jest ujawnienie się rozbieżności w wykładni prawa. Już pobieżne spojrzenie na powyższe przepisy wskazuje, że uchwały SN zapadają, z założenia, w kwestiach należących do najtrudniejszych i najciekawszych problemów wykładni
WPROWADZENIE
prawa. Mówiąc obrazowo, w zasadzie każda poważna rozbieżność poglądów praktyki prawa prędzej czy później powinna znaleźć swój wyraz w rozstrzygnięciu SN ujętym w formę uchwały. Specyfika tego typu orzeczeń SN czyni zatem ich uzasadnienia szczególnie atrakcyjnymi dla osób pragnących wniknąć w głąb problematyki prawnej, poznać konkurujące stanowiska i ich motywy, ewolucję poglądów doktryny i judykatury oraz argumenty, jakie przesądziły o rozstrzygnięciu.
Oczywiście, należy pamiętać, że uchwały SN nie mają od czasu transformacji ustrojowej RP mocy wiążącej dla sądów, które mogą orzec wbrew tezie uchwały w myśl zasady samodzielności jurysdykcyjnej. Wyjątek stanowi jedynie związanie sądu odwoławczego uchwałą wydaną wskutek rozpatrzenia pytania prawnego (art. 390 § 2 k.p.c.), a także związanie składów SN treścią uchwały, której nadano moc zasady prawnej (art. 61 § 6 i art. 62 s.n.u.). Nie jest jednak tajemnicą wielki autorytet Sądu Najwyższego, który sprawia, iż jego orzecznictwo przecina wiele sporów interpretacyjnych powstałych w praktyce prawa. Każdy podmiot, który wywodzi skargę kasacyjną musi bowiem liczyć się z faktem związania składu orzekającego SN zasadą prawną oraz ze względną stałością linii orzeczniczych tego sądu.
Warto pamiętać również o nieprzeciętnym walorze edukacyjnym uzasadnień uchwał SN. Można śmiało zaryzykować tezę, iż orzecznictwo SN znajduje najlepsze omówienie właśnie w orzecznictwie SN. Sąd ten, uzasadniając opowiedzenie się za jednym z konkurencyjnych poglądów, zawsze przytacza swe poprzednie orzeczenia, zarówno potwierdzające przyjętą tezę, jak i eksponujące stanowisko przeciwne.
Niejednokrotnie wskazuje się wyraźnie, który z poglądów ma charakter dominujący, który zaś jest w judykaturze odosobniony. Szczególnie widoczne jest to w przypadku uchwał, które wielokrotnie rozstrzygają problemy nabrzmiałe przez wiele lat i znajdujące wyraz w długotrwałej ewolucji oraz konkurencji stanowisk prawnych. Do rzadkości nie należą również czynione w uchwałach SN odwołania do miarodajnych poglądów doktryny prawa.
Przyjęta w niniejszym opracowaniu zasada skupienia się na treści uchwał SN, podobnie jak każda zasada prawna, nie mogła zostać zrealizowana z pełną konsekwencją. Niejednokrotnie odwołanie się do zwykłego orzecznictwa SN (rzadziej – do orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego) było konieczne, chociażby po to, aby ukazać zmianę linii orzeczniczej albo aby dokonać niezbędnych dopowiedzeń i uzupełnień wypowiedzi interpretacyjnych. W analogiczny sposób potraktowano zasadę skupienia się na wykładni przepisów KC. Ponieważ zagadnienia materialnoprawne są w praktyce nieraz ściśle powiązane z kwestiami proceduralnymi, te ostatnie zostały w niniejszym opracowaniu zasygnalizowane wtedy, gdy miały szczególnie interesujący lub doniosły charakter, np. kwestia środków zaskarżenia orzeczeń rozstrzygających sprawę co do istoty w postępowaniu nieprocesowym (III CZP 149/07).
Celem, który przyświecał autorom przy redagowaniu zbioru, było uczynienie go jak najbardziej użytecznym dla osób przygotowujących się do zawodowych egzaminów prawniczych lub po prostu pragnących pogłębić swą znajomość orzecznictwa SN w sprawach cywilnych. Wiąże się z tym kilka zasad przyjętych przez nas w odniesieniu do prezentacji treści uchwał i ich motywów.
Po pierwsze, orzeczenia zostały pogrupowane pod przepisami KC, których treść omawiają, a dodatkowo uporządkowano je pod względem tematycznym. Oznacza to, że orzeczenia dotyczące jednego problemu prawnego zostały w założeniu przedstawione w jednym miejscu, co ułatwia zapoznanie się z nimi w jednym czasie, porównanie ich i dostrzeżenie ewolucji przedstawionych w nich poglądów. Tematyczne
ułożenie uchwał często znajduje wyraz w śródtytułach oddzielających jeden wątek interpretacyjny od innych. Objawia się ono również w odesłaniach wewnątrztekstowych, które służą wskazaniu treści uchwał umieszczonych w innym miejscu zbioru, a związanych z aktualnie omawianym zagadnieniem.
Po drugie, z reguły omówienie uzasadnienia uchwały rozpoczyna się od zwięzłego przedstawienia wątpliwości prawnej, stanowiącej podstawę problemu rozpatrywanego w dalszej części pisemnych motywów uchwały. Ułatwia to orientację w źródle kontrowersji prawnych, które owocowały podjęciem uchwały. Niejednokrotnie do tego celu wystarczające okazało się powołanie samej treści sformułowanego pytania prawnego. W innych przypadkach celowe okazało się przytoczenie argumentacji zawartej w uzasadnieniu pytania prawnego bądź wniosku o podjęcie uchwały.
Po trzecie, aby nie zaciemniać treści uzasadnień uchwał, skrócono odniesienia do przytaczanych w nich judykatów jedynie do sygnatury akt sprawy zawisłej przed Sądem Najwyższym (np. III CZP 105/97). Pominięcie oznaczenia organu je wydającego, daty wydania i miejsca publikacji uzasadnione jest powszechną dostępnością, nawet w czytelniach uniwersyteckich, systemów informacji prawnej, w których do odszukania orzeczenia wystarczające jest podanie jego sygnatury. Wyjątek uczyniono dla orzeczeń starych, a zatem orientacyjnie – zapadłych przed uchwaleniem KC. W tym wypadku orzeczenie może nie być dostępne w systemie informacji prawnej, zaś podanie miejsca publikacji ma walor użyteczności. Nie można było, rzecz jasna, w ogóle zrezygnować ze wskazania przytaczanych orzeczeń, ponieważ odbierałoby to Czytelnikom możliwość pogłębienia znajomości problemu poprzez szersze zapoznanie się z orzecznictwem dotyczącym danej kwestii.
Po czwarte, przytoczono treść zdań odrębnych do uchwał, ponieważ ta forma wypowiedzi sędziowskiej jak żadna inna daje wgląd w treść narady sędziowskiej, proces formowania się ostatecznego rozstrzygnięcia i rozbieżności stanowisk poszczególnych orzeczników. Oprócz pogłębienia rozumienia problematyki prawnej poruszonej w uchwale, zdania odrębne umożliwiają więc niejako zaobserwowanie ex post tzw. kuchni pracy sędziów SN.
Po piąte, aby zwiększyć przejrzystość tekstu, zrezygnowano z cytowania treści przepisów KC. Zbiór ten przeznaczony jest bowiem do pogłębiania znajomości orzecznictwa SN poprzez wniknięcie w treść uzasadnień uchwał tego sądu.
W uzasadnieniach tych przywołuje się zazwyczaj szereg przepisów prawnych, stąd zacytowanie jednego z reguły i tak nie jest wystarczające. Dlatego też sędziowie mawiają, że orzecznictwo czyta się z kodeksem w ręce. Nie byłoby jednak wygodne dla czytelnika poszukiwanie przepisów pozakodeksowych, dlatego też ich treść została w niniejszym zbiorze przytoczona tam, gdzie było to niezbędne.
Po szóste, skupiono się na treści aktualnie obowiązujących przepisów, lecz niekiedy dla ukazania ewolucji poglądów judykatury SN celowe okazało się przytoczenie uprzedniego brzmienia niektórych regulacji (np. art. 179 k.c.).
Po siódme, w niektórych przypadkach omówienia uzasadnień uchwał zostały wzbogacone krótkimi komentarzami autorów, które miały na celu przybliżenie problematyki prawnej tych orzeczeń, ich wpływu na działalność władzy ustawodawczej i innych obocznych kwestii.
Na zakończenie należy podkreślić, że skupienie swej uwagi wyłącznie na uchwałach SN mogłoby spowodować pominięcie niektórych istotnych wątków interpretacyjnych, które w tych orzeczeniach nie znalazły swej konkluzji. Dla każdego praktyka prawa niezbędna jest również znajomość orzecznictwa zwykłego SN. Z tego względu za idealne uzupełnienie niniejszego zbioru należy uznać lekturę sprawozdań
WPROWADZENIE
rocznych z działalności tego sądu przedstawianych Sejmowi i Senatowi, a konkretnie te ich części, których treść odnosi się do judykatury SN w kwestiach prawa cywilnego materialnego. Sprawozdania te dostępne są na stronie internetowej SN (www.sn.pl/osadzienajwyzszym/SitePages/Sprawozdania_z_dzialalnosci.aspx).
Jak wskazano wyżej, orzecznictwo SN najlepiej omawia sam SN. W sprawozdaniach tych wyraźnie podaje się, które orzeczenia stanowią wyraz ugruntowanej linii orzeczniczej, które pozostają w mniejszości, a które mają charakter precedensowy. Niezwykle trafnie i syntetycznie wskazane są w nich również główne motywy tych orzeczeń. Godne polecenia jest zapoznanie się z tymi dokumentami w kolejności chronologicznej. Lista sprawozdań ujawnionych pod powyższym adresem internetowym obejmuje lata 2002-2015.
Mamy nadzieję, iż zredagowany przez nas zbiór okaże się, zgodnie z przedstawionymi wyżej założeniami, użyteczny i przyczyni się do rozbudzenia zainteresowania tym szczególnym rodzajem rozstrzygnięć SN, jaki stanowią uchwały.
Autorzy