4.1. Problem badawczy i uzasadnienie jego podjęcia
Dysproporcja w dostępie do terapii substytucyjnej pomiędzy większością krajów UE a Polską, skłoniła autorkę do zaplanowania badań, które by przybliżały odpowiedź na pytania o przyczyny tego stanu rzeczy. Pytania tym bardziej aktualne, że w przeszło-ści MZ kilkakrotnie podejmowało próby poprawy dostępu do leczenia substytucyjnego.
Założenie, że na przeszkodzie osiągnięcia wyższych wskaźników dostępu do tej terapii mogą stać nieracjonalne rozwiązania prawne, znajduje potwierdzenie w litera-turze przedmiotu [110, 111]. Jak zauważa R. Roemar ustawodawstwo może pełnić „rolę pozytywną lub negatywną” w kontekście zdrowia publicznego. Negatywną wówczas, gdy np. powoduje ograniczenie dostępu do pewnych usług czy świadczeń zdrowotnych; pozytywną, gdy przyczynia się do zwiększenia ich dostępności, szczególnie tych służących poprawie zdrowia publicznego [110].
Obok roli ustawodawstwa w piśmiennictwie dotyczącym przedmiotowej tematyki opisuje się szereg innych kategorii wywierających wpływ na to, w jaki sposób dokonują się zmiany w całym systemie opieki zdrowotnej, jego części lub pojedynczej organiza-cji funkcjonującej w ramach sytemu opieki zdrowotnej. Są to:
1. Właściwości procedury, postępowania czy nowej formy leczenia, które mają zostać wdrożone. Niektóre z nowych form terapii czy procedur są powszechnie akcepto-wane przez klinicystów i te mają większą szansę na efektywne wdrożenie. Zdarza się, że proponowane nowe podejście wzbudza kontrowersje, np. natury etycznej i wówczas istnieje większe ryzyko problemów w jego wdrożeniu do praktyki klinicz-nej. Podobne trudności mogą wystąpić, jeśli dana metoda jest bardzo skompliko-wana lub wymaga dużych nakładów organizacyjnych i finansowych. Łatwiej wdra-żane są te metody, które nie generują wielu nakładów w sferze finansów i organi-zacji systemu.
2. Właściwości grupy docelowej, która będzie stosowała daną metodę. W tej kategorii szczególnie ważne są postawy, opinie i wiedza lekarzy na temat skuteczności danej metody, ich przekonania na temat choroby, której ta metoda dotyczy, poczucie wła-snych kompetencji w jej stosowaniu oraz ich indywidualne cechy osobowości. Nie-wystarczająca wiedza, niechętne postawy wobec danej metody czy wreszcie brak motywacji do poszerzenia stosowanych przez lekarza metod leczenia będą utrud-niały proces wdrażania zmian.
3. Cechy charakterystyczne pacjentów – bezpośrednich beneficjentów danej metody leczenia. Ich preferencje oraz wiedza i postawy wobec danej metody leczenia mogą stymulować lub utrudniać wdrażanie danej metody.
4. Właściwości środowiska społecznego i środowiska opieki nad pacjentem, w tym opinie i postawy kolegów ze środowiska lekarskiego, w szczególności tych spo-strzeganych jako opiniotwórczych (opinion leaders), kultura grupy czy danej sieci społecznej oraz styl przywództwa w danej organizacji.
5. Metody i strategie upowszechniania i wdrażania postulowanej zmiany w opiece zdrowotnej. Na tę kategorię czynników składa się szereg szczegółowych interwencji o różnym stopniu intensywności i czasie trwania. Dobór właściwych wobec postu-lowanej zmiany strategii ma istotny wpływ na to, czy zmiana zostanie wprowadzona w sposób efektywny [24, 112-114].
Problem badawczy podjęty w tej pracy dotyczył warunków efektywnego wdrażania leczenia substytucyjnego dla osób uzależnionych od opioidów. Zgodnie z definicją przyjętą w niniejszej pracy efektywne wdrażanie metod o udokumentowanej w badaniach naukowych skuteczności, to zaplanowany i systematycznie prowadzony proces, oparty na rzetelnej analizie problemu i grupy docelowej, który ma prowadzić do trwałej zmiany w organizacji i strukturze opieki nad osobami chorymi [24].
Badania własne składały się z dwóch uzupełniających się części. W pierwszej czę-ści skupiono się na poznaniu szczegółowych uwarunkowań prawnych i wynikających z nich rozwiązań organizacyjnych dotyczących leczenia substytucyjnego w krajach UE, w których odnotowano wysoki dostęp do tej formy leczenia oraz oceniono rozwiązania przyjęte w Polsce.
W drugiej części skoncentrowano się na lepszym poznaniu opinii i przekonań leka-rzy zatrudnionych w POZ w Polsce na temat leczenia substytucyjnego, uzależnienia od substancji psychoaktywnych, w szczególności opioidów i osób uzależnionych oraz na oczekiwaniach wobec organizatorów opieki zdrowotnej w kontekście realizacji przez lekarzy POZ terapii substytucyjnej.
W Polsce badania ukierunkowane na poznanie ww. grup czynników i udziału w tej terapii lekarzy POZ nie były prowadzone. W pracy przyjęto, że termin lekarz POZ odnosi się do specjalisty medycyny rodzinnej lub lekarza odbywającego specjalizację w tej dziedzinie lub specjalisty chorób wewnętrznych zatrudnionych w placówce POZ posiadających kontrakt z NFZ.
Niniejsza praca ma przyczynić się do uzupełnienia wiedzy na temat warunków efektywnego wdrażania leczenia substytucyjnego dla osób uzależnionych od opioidów, w szczególności: 1) zidentyfikować rozwiązania prawno-organizacyjne sprzyjające
zwię-kszeniu dostępności leczenia substytucyjnego, 2) zidentyfikować bariery w dostępie do tego leczenia na poziomie rozwiązań prawno-organizacyjnym, 3) poznać właściwości (postawy, przekonania, wiedzę) grupy docelowej, tj. lekarzy specjalistów medycyny rodzinnej i specjalistów chorób wewnętrznych (oraz osób odbywających specjalizację w tych dziedzinach) zatrudnionych w jednostkach POZ na temat osób uzależnionych od substancji psychoaktywnych, w szczególności opioidów, leczenia substytucyjnego i możliwości realizacji tej terapii przez lekarzy POZ.
4.2. Cele badań
Badania miały na celu:
A – Cześć pierwsza – Ocena regulacji prawnych i organizacji leczenia substytucyjnego
w wybranych krajach UE i w Polsce:
1) zidentyfikowanie rozwiązań prawnych i organizacyjnych sprzyjających zwiększeniu dostępności leczenia substytucyjnego
2) zidentyfikowanie barier prawnych i organizacyjnych utrudniających efektywne wdro-żenie leczenia substytucyjnego w Polsce poprzez porównanie polskich rozwiązań prawnych i organizacyjnych dotyczących leczenia substytucyjnego z rozwiązaniami prawnymi i organizacyjnymi obowiązującymi w wybranych krajach UE, które osiągnęły wysokie wskaźniki dostępu do tego leczenia.
B – Część druga – Ocena gotowości lekarzy POZ do prowadzenia leczenia
substytu-cyjnego:
1) poznanie wiedzy, przekonań i postaw lekarzy POZ na temat uzależnienia i osób uzależnionych od opioidów oraz leczenia substytucyjnego
2) percepcja barier dotyczących prowadzenia leczenia substytucyjnego przez lekarzy POZ
3) zbadanie gotowości lekarzy POZ do prowadzenia leczenia substytucyjnego.
Celem badań było także przygotowanie rekomendacji dla rozwiązań prawnych i organizacyjnych służących zwiększeniu dostępu do terapii substytucyjnej w Polsce.