Zagrożenie spowodowane przez mikroorganizmy, owady i gryzonie sta-nowi poważny problem w większości muzeów, a jego wzajemnie powiąza-nie z trzema innymi czynnikami środowiskowymi: temperaturą, wilgotnością względna i światłem powoduje, że w większości sytuacji działania prewen-cyjne powinny być nakierowane na te wszystkie czynniki razem, a nie na każdy z osobna. Obok zagrożenia dla zbiorów czynniki biologiczne stano-wią też zagrożenie dla budynków i ich wyposażenia, ale również dla ludzi.
Dużym błędem, niestety ciągle często popełnianym, jest zwalczanie zagro-żenia dopiero w momencie jego pojawienia się, np. latające mole w maga-zynie tekstyliów czy wykwity pleśni na obrazach.
Dlatego podstawowym i najbardziej skutecznym działaniem minimali-zującym zagrożenie biologiczne jest prewencja. Opracowanie planu i sto-sownych procedur11, polegających na stałym monitoringu mikroklimatu oraz regularnej i systematycznej kontroli otoczenia budynku, samego budynku na zewnątrz i wewnątrz, ze szczególnym zwracaniem uwagi na wszystkie pomieszczenia, w których znajdują się obiekty i pomieszczenia z nimi sąsia-dujące. Nieodzownym uzupełnieniem tego planu powinno być rozmieszczo-ne pułapek w rozmieszczo-newralgicznych punktach w muzeum (m.in. w magazynach, salach ekspozycyjnych, ale też miejscach przygotowywania i spożywania posiłków, śmietnikach czy toaletach), które służą do wykrywania obecności i identyfi kacji owadów. Takie pułapki powinny być sprawdzane w miarę moż-liwości na bieżąco, ale przynajmniej raz na kwartał. Jeśli chodzi o zarodniki pleśni i grzybów, to one zawsze znajdują się w powietrzu, jednak do tego, aby zaczęły się rozwijać i rozrastać potrzebna jest odpowiednia tempera-tura i wilgotność. Stąd kluczowe znaczenie prewencyjne ma odpowiednia strategia zarządzania mikroklimatem, zapewniająca bezpieczne parametry
11 W literaturze i praktyce muzealnej taki plan jako bardzo ważny element konserwacji prewencyjnej określany jest jako IPM – Integrated Pest Management (ang.), Zintegrowany Systemu Zarządzania Ochroną przed Zagrożeniami Biologicznymi.
T i RH. Generalnie można stwierdzić, że niska temperatura i niezbyt wysoka wilgotność stanowią podstawową ochronę przed ich atakiem (więcej w pkt 8 Niewłaściwa temperatura i pkt 9 Niewłaściwa wilgotność).
Niestety nie zawsze opisane tu działania prewencyjne mogą zapewnić pełną ochronę przed atakiem mikrobiologicznym. Obok sytuacji awaryj-nych, które dużo częściej pojawiają się w budynkach historycznych niż w ła-twiejszych do kontroli nowoczesnych budynkach muzealnych, to zarówno w jednym, jak i drugim przypadku duże zagrożenie stanowią zainfekowane obiekty i materiały wchodzące do muzeum z zewnątrz. Mogą to być nowe nabytki, albo nasze własne obiekty wracające z wypożyczenia. Mogą to być również materiały do budowy wystaw, dekoracji czy prowadzenia różnych zajęć w muzeum. Wtedy konieczna jest realizacja etapu interwencyjnego, polegającego na likwidacji zdiagnozowanego zagrożenia. W pierwszej ko-lejności należy odizolować zainfekowany obiekt (np. szczelnie owinąć folią i umieścić w oddzielnym pomieszczeniu), a dalej zdecydować o wyborze metody dezynfekcji lub dezynsekcji.
Współcześnie odchodzi się od stosowania środków chemicznych, któ-rych użycie nigdy nie pozostaje bez wpływu albo na środowisko, albo na zdrowie człowieka czy na dalsze chemiczne zmiany w samym obiekcie.
W ich miejsce stosuje się równie skuteczne w likwidowaniu zagrożeń bio-logicznych, a równocześnie zupełnie obojętne dla zdrowia i środowiska metody: „beztlenowe” – polegające na umieszczeniu obiektu w szczelnie zamkniętej przestrzeni, o obniżeniu zawartości tlenu wewnątrz do pozio-mu <0,5%12 oraz „termiczne” – polegające na oddziaływaniu bardzo niską (ok.–30°C) lub wysoką (ok.+55°C) temperaturą13.
Zanieczyszczenia
Zanieczyszczenia w muzeum to związki chemiczne oraz kurz i brud, o których wiadomo, że powodują lub przyspieszają negatywne zmiany
12 R. Klincewicz-Krupińska, Dezynsekcja dzieł sztuki ze zbiorów MNK w Pałacu biskupa Erazma Ciołka – anoxic fumigation, logistyka, procedury, prewencja. „Rozprawy Muzeum Narodowego w Krakowie”. Seria Nowa. Tom VIII, Rok 2015, s. 309–325.
13 T. Strang, Pest control for cultural property. Gothenburg Studies in Conservation 30, Uniwersytet w Gotenburgu, 2012.
w obiektach muzealnych. Mogą one być gazami lub cząstkami unoszącymi się w powietrzu, aerozolami, cieczami lub ciałami stałymi i są pochodzenia naturalnego lub powstały w efekcie działalności człowieka. Zanieczyszcze-nia unoszące się w powietrzu (gazy i pyły) ze względu na źródła pocho-dzenia dzielimy na zewnętrzne, np. powietrze atmosferyczne zawierające zanieczyszczenia przemysłowe lub miejskie – dwutlenek siarki SO2 czy tlenki azotu NOx i wewnętrzne, np. materiały wykończeniowe (farby, pian-ki poliuretanowe, kleje) lub zastosowane do produkcji etalażu wystaw (np. drewno dębowe czy płyty MDF), które emitują lotne związki organiczne, jak np. kwas mrówkowy, kwas octowy czy formaldehyd, inne obiekty muze-alne (np. zawierające tworzywa sztuczne lub gumy), materiały historyczne (np. podkłady czy pudełka z kwaśniej tektury) czy też urządzenia biurowe (np. kserokopiarki czy drukarki laserowe emitujące ozon O3).14. Bardzo ważnym źródłem zanieczyszczeń jest również człowiek. Najwięcej kurzu zawierającego różne drobne cząstki wnoszone jest do muzeum na ubra-niach i obuwiu zwiedzających. Kurz osiadając na obiektach nie tylko brudzi i zmienia estetycznie ich wygląd, lecz także powoduje mikrouszkodzenia mechaniczne, w zależności od składu może inicjować lub przyspieszać reakcje chemiczne czy też stać się siedliskiem rozwoju mikroorganizmów.
Człowiek, który nieumiejętnie obchodzi się z obiektami, np. dotyka obiekty metalowe gołymi dłońmi bez rękawiczek, powoduje tym samym powstawa-nie ognisk korozji.
Generalnie wszystkie zanieczyszczenia mają negatywny wpływ na obiekty, powodując zmiany od powierzchniowych (gł. estetycznych) po strukturalne, a efekty ich działania to odbarwienie, żółknięcie, korozja, osła-bienie struktury, a nawet rozpad różnych materiałów. Wśród najbardziej narażonych na uszkodzenia wywołane zanieczyszczaniami są: papier, tka-niny, szkło, pigmenty, metale, materiały fotografi czne i tworzywa sztuczne.
Zmiany i uszkodzenia są wynikiem reakcji chemicznych pomiędzy zanie-czyszczaniami a różnymi materiałami, które wchodzą w skład obiektów, i nie możemy zapominać, że temperatura, światło i wilgotność są czynnikami
14 Więcej na temat zanieczyszczeń w muzeum m.in. w: N. Blades, T. Oreszczyn, B. Bordass and M. Cassar, Guidelines on pollution control in museum buildings, Museum Practice, 15 (Supplement), J. Tétreault, Airborne Pollutants in Museums, Galleries and Archives: Risk Assessment, Control Strategies and Preservation Management, Ottawa:
Canadian Conservation Institute, 2003.
przyspieszającymi te reakcje. Tak więc przy działaniach prewencyjnych nakierowanych na minimalizowanie uszkodzeń chemicznych w obiektach, musimy uwzględniać również pozostałe trzy czynniki. Takie wieloelemento-we podejście jest w tym przypadku szczególnie ważne, gdyż uszkodzenia wywołane reakcjami chemicznymi w większości powstają wolno i długo są niezauważalne, czasami nawet przez dziesięciolecia.
Są też sytuacje, kiedy negatywny efekt widoczny jest w tempie „eks-presowym”, czyli kilku tygodni np. po umieszczeniu ołowianych obiektów w nowych gablotach wykonanych z MDF lub po zbyt szybkim montażu eks-pozycji w świeżo pomalowanym pomieszczeniu (bezpieczny czas schnięcia farby wynosi od 1 do 4 tygodni w zależności od wielkości pomieszczenia, szczelności i wentylacji).
Podstawowe działania prewencyjne to:
● minimalizowanie dopływu zanieczyszczeń zewnętrznych (np. szczel-ne okna, kontrolowaszczel-ne otwieranie okien i drzwi od strony ulicy czy parkingu) i stosowanie „pasywnych” fi ltrów i absorberów, np. z węgla aktywnego;
● zabezpieczanie obiektów wrażliwych na zanieczyszczenia, zarówno na ekspozycji (np. tkaniny prezentujemy w gablotach), jak i w ma-gazynach (np. pokrowce z papieru, płótna czy zamykane szafy lub pudła);
● kontrola materiałów stosowanych do produkcji nowych mebli ekspo-zycyjnych i magazynowych, w tym szczególnie zamkniętych gablot.
Najlepszym rozwiązaniem jest przygotowanie dwóch list: materia-łów i produktów DOPUSZCZONYCH do stosowania w muzeum (np.
szkło, stal lakierowana proszkowo, stal galwanizowana, aluminium, poliwęglan, polietylen (PE), polipropylen (PP), klej akrylowy Para-loid) i ZABRONIONYCH (np. płyty MDF, płyty wiórowe, płyty paź-dzierzowe, pianki poliuretanowe, pianki z polichlorku winylu (PCV), pianki z chloroprenu (Neopren), gumy wulkanizowane siarką, tkaniny wełniane, tkaniny poddane ognioodpornej impregnacji, drewno: dąb, sosna, świerk, orzech, brzoza)15 i konsekwentne ich przestrzeganie.
15 Takie listy materiałów znajdują się w Decyzji nr 133 DK/2013 W sprawie wprowadze-nia zasad określających zastosowanie i kontrolę materiałów używanych do produkcji gab-lot i innych sprzętów ekspozycyjno-magazynowych w Muzeum Narodowym w Krakowie.
W przypadku propozycji użycia innych, nowych materiałów zaleca-ne jest wykonanie testów ODDY’ego, które potwierdzają obojętność chemiczną danego materiału;
● używanie odpowiednich farb i lakierów (m.in. zabrania się używania farb alkidowych i olejnych) oraz przestrzeganie odpowiedniego cza-su ich schnięcia, przed wprowadzaniem obiektów16;
● wymiana starych, szkodliwych materiałów ochronnych na nowe, obojętne chemiczne (np. teczki z kwaśnej tektury na wykonane z bezkwasowej tektury);
● ograniczenie „wnoszenia” zanieczyszczeń przez zwiedzających (np. odpowiednio rozmieszczone wycieraczki, obowiązkowe pozo-stawianie ubrań wierzchnich w szatni) oraz bieżące utrzymywanie czystości (min. codzienne czyszczenie podłóg odkurzaczem z fi l-trem przeciwpyłowym);
● okresowe czyszczenie i odkurzanie obiektów na ekspozycjach (min.
dwa razy w roku, przy czym kontrolne przeglądy należy wykonywać min. co dwa miesiące).