ZAWÓD GEOGRAF W ŚWIETLE TEORII I OPINII BADANYCH STUDENTÓW

U progu dorosłego Ŝycia młodzi ludzie podejmują wybory dotyczące m.in. kierunku studiów, które kształtują ich przyszłość, w tym przyszłość zawodową.

Zawód geograf – atrakcyjność studiów geograficznych... 117

Są to bardzo waŜne decyzje, poniewaŜ niewłaściwy wybór szkoły i zawodu, podtrzymywane przez nieprawidłowo uformowane aspiracje edukacyjno-zawo-dowe, są głównymi przyczynami niepowodzeń w procesie kształcenia ogólnego i zawodowego, a takŜe powodem osobistych dysonansów i frustracji wynika-jących z błędnego wyboru zawodu (Sikorski 1996).

W literaturze przedmiotu podstawowe definicje zawodu są dość spójne. Według J. Szczepańskiego (1965), zawód to: system czynności wewnętrznie spójny oparty na określonej wiedzy i umiejętnościach, skierowany na wytwo-rzenie pewnych wartości zaspokajających potrzeby. Czynności te są wykony-wane przez pracownika systematycznie, stanowią podstawy ekonomiczne jego bytu i pozycji społecznej. W definicji Ministerstwa Edukacji Narodowej zawód definiowany jest jako: niezbędny zakres podstawowych wiadomości i umie-jętności zawodowych, odpowiadający treściom pracy z reguły kilku pokrewnych zawodów występujących w gospodarce narodowej (Opis zawodów... 1998). Z kolei Międzynarodowa Organizacja Pracy określa zawód jako jednolity system czynności wykonywany przez jednostkę niezaleŜnie od gałęzi gospo-darki, w której jest ona zatrudniona, ale wyróŜnia pojęcia:

– zawód wykonywany, tj. wykonywanie wewnętrznie spójnego systemu czynności społecznie uŜytecznych na podstawie posiadanych kwalifikacji na-bytych w szkole lub praktyce w celu uzyskania źródeł utrzymania,

– zawód wyuczony, oznaczający potencjalną moŜliwość wykonywania czynności wymienionych wyŜej oraz posiadanie odpowiednich kwalifikacji do wykonywania tych działań (za: Janas, Wilmanowicz 2001).

JednakŜe dokonujące się współcześnie procesy i zjawiska sprawiają, Ŝe zmia-nom podlega kaŜdy z elementów składowych przytoczonych definicji, zatem zmienia teŜ swoje znaczenie dotychczasowe pojęcie zawodu. Ma ono coraz szerszy zakres i moŜe łączyć w sobie bardzo róŜne specjalności, obejmując nie tylko typ i rodzaj wykonywanych czynności, ale teŜ: miejsce w strukturze społecznej, kwalifikacje i kompetencje wykorzystywane w pracy (nie zawsze wynikające z charakteru wykształcenia zawodowego) oraz charakterystykę orga-nizacji zatrudniających pracowników o określonym przygotowaniu do pracy. Osoby legitymujące się tym samym zawodem często wykonują róŜne zakresy czynności. Jak wskazuje A. Janas (2001), na zmianę sytuacji poszczególnych zawodów i wymogów niezbędnych do ich wykonywania wpływają m.in. takie czynniki, jak:

– proces globalizacji zjawisk gospodarczych i społecznych, w wyniku któ-rego pewne procesy i zdarzenia mające miejsce w odległych krajach wywołują bardzo dotkliwe skutki w Ŝyciu społecznym społeczności lokalnych w odległych geograficznie miejscach;

– wzrastające z roku na rok tempo postępu technologicznego powodujące zmiany w sposobie wykonywania pewnych czynności w procesie pracy, pro-wadzą do zmian w organizacji stanowisk pracy, organizacji przedsiębiorstw, a takŜe zmiany w strukturze całej gospodarki;

– narastanie procesów migracyjnych, wpływających w sposób istotny na stan i strukturę rynków pracy;

– procesy zmian kulturowych, w wyniku których powstaje zapotrzebowanie na nowe rodzaje produktów i usług;

– postępujący proces wzrostu poziomu ogólnego wykształcenia społeczeń-stw wywoływany potrzebami gospodarki;

– wzrost znaczenia polityki rozwoju zasobów ludzkich w ogólnej polityce społeczno-gospodarczej krajów wysokorozwiniętych;

– tempo wzrostu gospodarczego, które w zaleŜności od poziomu moŜe wzmacniać lub ograniczać popyt na całe grupy zawodów;

– wzrost konkurencji międzynarodowej, który często w sposób nieoczeki-wany moŜe powodować wzrost lub spadek szans na zatrudnienie w poszcze-gólnych regionach kraju;

– postępujące zróŜnicowanie poziomu rozwoju gospodarczego między regionami, a co za tym idzie zróŜnicowanie poziomów wynagrodzeń;

– aktualny i prognozowany stan nierównowagi na rynku pracy, który w spo-sób obiektywny moŜe komplikować sytuację duŜych grup zawodowych;

– projektowana i realizowana polityka w zakresie zasobów ludzkich w kra-ju, która moŜe skutkować wzmocnieniem lub osłabieniem sytuacji róŜnych grup zawodowych na rynkach pracy;

– projektowane i realizowane strategie lokalne lub regionalne, które mogą poprzez przyjęty system celów wzmacniać i przyśpieszać rozwój pewnych sektorów rynku pracy.

Analizując obecną sytuację poszczególnych zawodów i ich przyszłość, powinno się uwzględniać wskazane zjawiska i procesy, które w sposób dyna-miczny zmieniają funkcjonowanie gospodarek krajów, regionów i społeczności lokalnych, a przez to zmieniają teŜ funkcjonowanie człowieka w środowisku pracy. W efekcie wykonywanie jednego zawodu przestaje być przypisane jednemu człowiekowi. śycie zawodowe staje się dynamiczne, skłania do nie-ustannego uczenia się i zmian kwalifikacji (często wielokrotnie w ciągu całego Ŝycia). Zachodzące zmiany dotyczą nie tylko zawodów, lecz przede wszystkim zatrudnienia w relacji wykształcenie a wykonywana praca (Karney 2005).

Z powyŜszych przesłanek wynika cel, jaki postawiono sobie w tym opraco-waniu. Jednym z pierwszych problemów poddanych analizie była próba spraw-dzenia tego, jak studenci geografii UMK w Toruniu oceniają szanse na

znalezie-Zawód geograf – atrakcyjność studiów geograficznych... 119

nie pracy związanej z kierunkiem studiów. ZauwaŜa się, Ŝe w badanej grupie studentów z kaŜdym rokiem studiów zbliŜającym do uzyskania tytułu magistra geografii respondenci coraz gorzej oceniali swoje szanse na znalezienie pracy pokrewnej z kierunkiem studiów (ryc. 1). O ile na I roku I stopnia średnie i duŜe szanse pracy w zawodzie wskazywało ponad 3/4 respondentów, o tyle na II roku II stopnia niespełna 44%. Dyplom ukończenia studiów w zakresie geografii uprawnia do podjęcia pracy w zawodzie geograf, który w Klasyfikacji Zawodów i Specjalności (Rozporządzenie... 2010) ujęty jest w grupie Specjaliści nauk o Ziemi, oraz w zawodzie nauczyciel geografii w grupie Nauczyciele gimnazjów i szkół ponadgimnazjalnych (z wyjątkiem nauczycieli kształcenia zawodowego), przy czym nauczyciel geografii musi ponadto mieć ukończony kurs pedago-giczny, na który składają się m.in. dydaktyka, pedagogika i psychologia oraz praktyki w szkołach. Na UMK uprawnienia pedagogiczne do nauczania geo-grafii zdobywa się dwustopniowo. Decydując się na I stopniu na kierunek geografia, specjalność nauczanie geografii i biologii oraz kierunek biologia, specjalność nauczanie biologii i geografii, moŜna nabyć kwalifikacje do naucza-nia geografii i biologii na poziomie gimnazjalnym. Kontynuując studia geogra-ficzne na II stopniu na specjalności nauczycielskiej – nauczanie geografii, absol-went uzyskuje uprawnienia do nauczania geografii w szkołach ponadgimnaz-jalnych. 0 I r. I st. III r. I st. I r. II st. II r. II st. Odsetek odpowiedzi 100 20 40 60 80 Rok studiów

Szanse: duŜe średnie małe znikome

Ryc. 1. Ocena szans podjęcia pracy związanej z kierunkiem studiów

Źródło: opracowanie własne

Wśród zbadanych roczników najwyŜszym udziałem studentów legitymują-cych się kwalifikacjami do wykonywania zawodu nauczyciel geografii odzna-czały się ostatnie lata studiów I i II stopnia, odpowiednio 18% i 17%. Taka

struktura respondentów odpowiada strukturze przyjęć studentów na specjalności nauczycielskie i nienauczycielskie. Niewielkie zainteresowanie absolwentów studiów geograficznych I stopnia z uprawnieniami pedagogicznymi kontynuacją nauki na studiach geograficznych II stopnia (6%) wskazuje, Ŝe nabyte kwali-fikacje pedagogiczne na studiach licencjackich skłaniają młodych ludzi do wejścia na rynek pracy i/lub kontynuowania nauki na innych kierunkach/ uczelniach. Ci, którzy nabyli kwalifikacje pedagogiczne, w zasadzie w 100% są przekonani o zwiększeniu dzięki temu szans na znalezienie pracy. Natomiast wśród studentów bez opisywanych kwalifikacji ok. 40% na kaŜdym roku uwa-Ŝało, Ŝe gdyby je posiadali, zwiększyłyby się ich szanse na rynku pracy. Jedno-cześnie wśród studentów bez uprawnień pedagogicznych w toku studiów wzra-stało przekonanie o ich nieprzydatności w Ŝyciu zawodowym. Na II roku II stopnia prawie 1/4 respondentów nie uznała ich braku za przeszkodę w podjęciu pracy zawodowej. 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100

tak nie tak nie tak nie

III r. I st. I r. II st. II r. II st. Odsetek odpowiedzi

Szanse: duŜe średnie małe znikome

Rok studiów

Objaśnienia: kombinacje odpowiedzi „tak” i „nie” na pytanie „Czy w ramach studiów ukończył/a Pan/i zajęcia bloku pedagogicznego, umoŜliwiające podjęcie pracy w szkole?” występujące

z odpowiedziami „duŜe”, „małe”, „średnie” i „znikome” na pytanie „Jak ocenia Pan/i szanse na znalezienie pracy w zawodzie pokrewnym z kierunkiem studiów?”

Ryc. 2. ZaleŜność między posiadaniem kwalifikacji pedagogicznych a opinią o większych szansach na znalezienie pracy pokrewnej

z kierunkiem według rodzaju studiów

Źródło: opracowanie własne

ZauwaŜa się ponadto, Ŝe posiadanie uprawnień pedagogicznych nie wpływa znacząco na przekonanie o zwiększeniu szans na znalezienie pracy pokrewnej z kierunkiem (ryc. 2). Wśród respondentów II roku II stopnia jako średnie i duŜe

Zawód geograf – atrakcyjność studiów geograficznych... 121

szanse na znalezienie pracy w zawodzie wskazało 44,5% studentów mających kwalifikacje pedagogiczne i 42,5% bez takich uprawnień.

0 0,5 1,0 1,5 2,0 2,5 3,0 3,5 4,0 4,5 5,0

tak nie tak nie tak nie

III r. I st. I r. II st. II r. II st.

Motywacja wyboru

zainteresowania przedmiotem wy-nikające z uczenia sięgo w szkole przekonanie o łatwości

studiowania

niepowodzenie w dostaniu się na inny kierunek łatwość w znalezieniu pracy po ukończeniu studiów

przypadek inne Rok studiów

Objaśnienia: wybór odpowiedzi z listy jak w legendzie, odpowiedzi „tak” i „nie” na pytanie „Czy w ramach studiów ukończył/a Pan/i zajęcia bloku pedagogicznego, umoŜliwiające

podjęcie pracy w szkole?”

Ryc. 3. Wpływ motywacji na wybór studiów geograficznych a ukończenie specjalizacji nauczycielskiej

Źródło: opracowanie własne

Z przeprowadzonych badań wynika, Ŝe wśród studentów końcowych lat studiów I i II stopnia, którzy posiadali uprawnienia pedagogiczne, częściej niŜ wśród pozostałych, za najwaŜniejszą przesłankę wyboru kierunku studiów wska-zywali zainteresowanie przedmiotem wynikające z uczenia się go w szkole. Tak deklarowało 2/3 studentów III roku I stopnia i 100% studentów II roku II stop-nia, którzy mieli uprawnienia pedagogiczne. W przypadku studentów I roku II stopnia ten argument wskazywano jako najmniej waŜny. ZauwaŜa się teŜ, Ŝe na tym roku studiów w grupie studentów posiadających uprawnienia pedagogiczne (5,6%) studenci nie wskazywali najwaŜniejszych przesłanek podjęcia geografii jako kierunku studiów, lecz te najmniej waŜne. Wśród najczęściej występu-jących odpowiedzi oznaczonych jako najmniej waŜne (1 w skali od 5 do 1, gdzie 5 – najwaŜniejsza przyczyna, 1 – najmniej waŜna przyczyna) 2/3 wskazało zainteresowanie przedmiotem wynikające z uczenia się go w szkole (ryc. 3). MoŜna zatem wnioskować, Ŝe dla tej grupy studentów uprawnienia pedagogicz-ne stanowiły jedną z dróg poszukiwania swojego miejsca w Ŝyciu zawodowym,

niekoniecznie związanym z wyuczonym zawodem, gdyŜ wszyscy ocenili swoje szanse na znalezienie pracy powiązanej z kierunkiem studiów jako średnie.

ATRAKCYJNOŚĆ STUDIÓW GEOGRAFICZNYCH