Podstawowe dla niniejszego opracowania zbiory dokum entów życia społecznego pochodzą z trzech wrocławskich placówek: Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich (B ZN iO ), Biblioteki Uniwersy
teckiej (BU ) oraz W ojewódzkiej i Miejskiej Biblioteki Publicznej im.
Tadeusza M ikulskiego (W iM BP). Wszystkie wym ienione biblioteki łączy terytorium , którym jest Wrocław, oraz hum anistyczny profil grom adzonych druków ulotnych. Dwie pierwsze - B iblioteka U n i
wersytecka oraz Biblioteka Z akładu N arodow ego im. O ssolińskich są placówkami naukowymi. W ojewódzka i M iejska Biblioteka Publicz
na jest placówka publiczną o statusie naukowym. Podobnie przed sta
wia się zasięg terytorialny kolekcjonowanych m ateriałów ulotnych, który w przypadku Biblioteki O ssolineum odnosi się do druków re gionalnych z naciskiem na wydawnictwa pochodzące z W rocławia lub najważniejszych ośrodków kulturalnych z D olnego Śląska. Biblioteka Uniwersytecka z racji egzem plarza obowiązkowego grom adzi p u blikacje wydawane na terenie Dolnego, G órnego i Cieszyńskiego Śląska oraz Łużyc. W ojewódzka i M iejska B iblioteka Publiczna we W rocła
wiu ogranicza się do wrocławskich m ateriałów lokalnych. P o dobień
stwa przedstaw ianych placów ek związane są również z historią Ziem Z achodnich - Biblioteka U niwersytecka we W rocławiu pow stała w 1945 r., Biblioteka O ssolineum została ulokow ana w stolicy D o ln e go Śląska w 1946 r. H istoria W ojewódzkiej i Miejskiej Biblioteki Publicznej rozpoczęła się w 1959 r., jed n a k trzeba w spom nieć, że placówka ta pow stała z połączenia W ojewódzkiej Biblioteki Publicz
nej z M iejską Biblioteką Publiczną, które zostały założone w 1947 r.
Pomimo wyszczególnionych wyżej elem en tó w wspólnych zbiory druków ulotnych przechowywanych w wybranych bibliotekach posia
dają swoje indywidualne cechy. Z biór dokum entów życia społeczne
go B iblioteki O ssolineum stanowi ściśle hum anistyczną kolekcję druków, zacieśnianą konsekw entnie do terenu W rocławia, zbiór Biblioteki U niwersyteckiej złożony jest z unikalnych obecnie m ate
riałów śląskich z okresu pionierskiego oraz w dużej m ierze z przypad
kowych wydawnictw z lat siedem dziesiątych, osiem dziesiątych oraz dziewięćdziesiątych, a publikacje przechowywane w Wojewódzkiej i M iejskiej B ibliotece Pedagogicznej im. Tadeusza M ikulskiego to najbardziej współczesne druki wrocławskie, które w większości można nazwać szarą literaturą.
O prócz wybranych placów ek z W rocławia, których zbioiy rozpo znałam z autopsji, badaniam i ankietowym i objęłam również inne naj
ważniejsze polskie biblioteki naukow e, k tó re grom adzą, opracowują, przechow ują i u do stępniają dokum enty życia społecznego. W śród nich znalazły się: Biblioteka Jagiellońska, Biblioteka Uniwersytecka z Łodzi, B iblioteka U niw ersytecka z Warszawy, Biblioteka Uniwersy
tetu M ikołaja K opernika z Torunia, B iblioteka G łów na U niw ersyte
tu M arii Curie-Skłodow skiej z Lublina, Biblioteka Katolickiego U ni
w ersytetu Lubelskiego, Biblioteka G łów na A kadem ii Muzycznej im.
Fryderyka C hopina z Warszawy, Biblioteka Głów na Uniwersytetu G dańskiego, K órnicka i G dańska B iblioteka Polskiej A kadem ii N auki. O ddziały, działy i sekcje dokum entów życia społecznego powstały w tych placów kach w drugiej połowie X X wieku. Tradycję celow ego kolekcjonow ania efem eryd w Polsce rozpoczęła w 1928 r.
B iblioteka N arodow a^. W 1946 r. kontynuow ano zbieranie efem eryd, jed n a k w 1948 r. praca O ddziału D okum entów Życia Społecznego została przerw ana^. W styczniu 1952 r. O ddział wznowił działalność, g rom adzeniem objęto wszystkie druki ulotne z wyjątkiem wycinków prasowych'*. D rugi w kolejności O ddział D okum entów Życia Spo
łecznego w B ibliotece Jagiellońskiej powołany przez Senat U niw er
sytetu Jagiellońskiego w 1952 r., będzie obchodził swoje pięćdzie
sięciolecie. K olejne działy specjalizujące się w pracy z m ateriałam i niekonw encjonalnym i tw orzone były w następujących bibliotekach naukowych:
1 A n k iety d otyczące grom adzenia, opracow ania, udostępniania, przechow y
w ania i inform acji o drukach ulotnych rozesłan e zostały rów nież do biblioteki PAN w W arszaw ie oraz B iblioteki G łów nej A kadem ii Teatralnej w Warszawie.
Placów ki te jed n ak nie posiadają zbiorów m ateriałów ulotnych.
2 Z a k ła d D o k u m e n tó w Ż y c ia Społecznego. M ateriały do inform atora BN (m ps).
Ibidem.
4 Ibidem.
• Bibliotece U niw ersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w 1968 r.,
• Bibliotece G dańskiej Polskiej A kadem ii N auk w 1969 r.,
• Bibliotece Głównej U niw ersytetu G dańskiego w 1970 r.,
• Bibliotece U niw ersytetu M ikołaja K opernika w 1974 r.,
• Kórnickiej Bibliotece Polskiej AJcademii N auk w 1982 r.,
• Bibliotece U niw ersytetu W arszawskiego w 1985 r.,
• Bibliotece Głównej A kadem ii Muzycznej w W arszawie w 1990 r.
Przedstawiony czas pow ołania oddziałów nie jest jednoznaczny z czasem rozpoczęcia grom adzenia wydawnictw efemerycznych! przez wymienione placówki. Powoływanie działów druków ulotnych było odpowiedzią na szybko rozrastające się zbiory m ateriałów niekon- wencjonalnycłi w różnych sekcjach bibliotecznych. Działy dokum en
tów życia społecznego tw orzono, by odciążyć inne oddziały wyspecja
lizowane w grom adzeniu, opracow aniu i u d ostępnianiu publikacji tradycyjnych. Biblioteki, k tó re otrzymywały egzem plarz obow iązko
wy wydawnictwa efem eryczne zbierały wcześniej. N a przykład w Bi
bliotece Głównej U niw ersytetu M arii Curie-Skłodowskiej dokum en
ty życia społecznego pochodzące z egzem plarza obowiązkowego zbierane są od 1956 r. Chociaż część placów ek grom adzi m ateriały pozaregionalne, główny trzon zbiorów druków ulotnych tworzą wy
dawnictwa lokalne, inform ujące o życiu regionu najbliższego biblio
tece. Instytucje, które wyspecjalizowały się w zbieraniu wyłącznie wy
dawnictw lokalnych to Biblioteki G dańska i K órnicka Polskiej A k a
demii Nauk, Biblioteka G łów na A kadem ii Muzycznej w W arszawie oraz Biblioteka G łów na U niw ersytetu G dańskiego. N ie otrzym ują one egzem plarza obowiązkowego a przedm iotem ich zainteresow a
nia są wyłącznie wydawnictwa regionalne. Podobna sytuacja dotyczy G abinetu D okum entów Życia Społecznego Biblioteki U niw ersytec
kiej w Warszawie, gdzie jedynie 5% nabytków pochodzi z egzem pla
rza obowiązkowego. W związku z powyższym każda z wymienionych placówek naukowych grom adzi pew ne grupy m ateriałów , o których zadecydowały przede wszystkim potrzeby środow iska naukowego, wynikająca z nich tradycja zbieracka oraz rep e rtu a r wydawniczy odzwierciedlający ważne wydarzenia historyczne, społeczne, politycz
ne, kulturalne, naukowe, gospodarcze i religijne wpływające na życie lokalnej społeczności.
Porównanie zakresu treściow ego oraz zasięgów terytorialnego i chronologicznego dokum entów życia społecznego w badanych z a u topsji bibliotekach wrocławskich a także zestaw ienie tego rozpozna
nia z odpowiedziami ankietowym i uzyskanymi z wymienionych powy
żej bibliotek wskazuje na podobieństw a i różnice występujące rów
nież w bibliotekach W rocławia. D oktadnie przebadane zbiory w ro
cławskie stanowią, wystarczającą, m oim zdaniem , reprezentatyw ną ilość oraz jakość dokum entów życia społecznego pozwalającą na sform ułow anie wniosków teoretycznych i w dalszej części pracy tak że dotyczących praktyki bibliotecznej, gdyż również na polu działań praktycznych zaznaczają się podobieństw a oraz różnice.
Przeprow adzone badan ia wskazują, iż wszystkie'biblioteki nauko
we kolekcjonujące wydawnictwa ulotne o treści humanistycznej sku
piają się głównie na polskich wydawnictwach współczesnych. Jednak z uwagi na w artość historyczną kolekcjonowanych druków w oddzia
łach dokum entów życia społecznego grom adzone są również efem e
rydy retrospektyw ne, do których należą wszelkie publikacje ulotne polskie i zagraniczne wydane w X IX wieku i wcześniej. Przoduje w tym zakresie B iblioteka Jagiellońska, k tó ra posiada publikowane od X V I wieku druki polityczne, uniwersały królewskie i cesarskie, patenty, ogłoszenia w sprawie m onety, m ateriały procesowe oraz wyborcze, wydawnictwa religijne, wydawnictwa dotyczące bibliote
karstw a, bibliofilstwa, księgarstwa oraz dyplomy uniwersyteckie.
G rom ad zo ne m ateriały nie posiadają górnych ograniczeń czasowych, dolną granicę chronologiczną kolekcjonowanych druków określają daty wydania najstarszych m ateriałów wchodzących w skład zbioru.
I tak np. dla wrocławskich dokum entów życia społecznego są to druki pochodzące z okresu Księstwa W arszawskiego przechowywane w Bi
bliotece O ssolineum , w Bibliotece U niw ersytetu M ikołaja K opernika najstarszy dokum ent pochodzi z 1801 r., z analogicznego okresu pochodzą szczególnie cenne druki ulotne przechowywane w Bibliotece Narodowej^.
D la bibliotek naukowych najbardziej interesujące są druki ilu
strujące aktywność kulturalną, naukową, polityczną, społeczną, go
spodarczą i religijną najbliższego środow iska oraz dokum enty histo
ryczne w zbogacające lub uzupełniające istniejące już kolekcje wy
dawnictw efem erycznych. Jedynie B iblioteka Jagiellońska, z racji peł
nienia funkcji drugiej Biblioteki N arodow ej, stara się utrzymać jak najszerszy, uniw ersalny profil zbiorów. W pozostałych badanych bi
bliotekach powstają specjalistyczne kolekcje druków, co z jednej stro
ny umożliwia budow anie kom pletnych tem atycznie źródeł inform a
cji, ale z drugiej rodzi niebezpieczeństw o zbierania wydawnictw.
A . Supruniuk: D o k u m e n ty życia społecznego w B ibliotece Uniwersyteckiej w Toruniu. „R ocznik Toruński” 1997 T. 24 s. 307; Z a k ła d D o k u m e n tó w Życia S p o łeczn eg o ..., op, cit., s. 5.
które jedynie z racji tradycji grom adzenia i p iz .w y c z a je n ia bibliute- icarzy są m ateriałem pożądanym .
Materiały efemeryczne grom adzone w bibliotekacłi zawiei aj ą infor
macje o życiu artystycznym, gospodarczym, kulturalnym, muzycznym, naukowym, politycznym, religijnym, społecznym, teatralnym oraz tury
styczno-krajoznawczym. TVeść zbieranych dokumentów życia społeczne
go odzwierciedla wydarzenia o zasięgu ogólnopolskim oraz lokalnym, także ich rocznice, działalność określonych grup społecznych i zawodo
wych, dokum entuje również aktywność środowisk artystycznych wraz ze społecznym odbiorem ich twórczości. Odpowiednio zorganizowane zes
poły wydawnictw efemerycznych są nośnikami unikalnych, niepowtarzal
nych, często niedostępnych w innych źródłach, informacji o społeczno- gospodarczym życiu państwa, regionu, miasta czy konkretnej instytucji, tj.
uniwersytetu, teatru, biblioteki, galerii, stowarzyszenia, zakładu pracy.
W śród typów dokumentów ży d a społecznego zbieranych przez przedstaw ione placówki naukow e są afisze, broszury, cenniki, dyplo
my, dokum enty personalne, foldery, form ularze, gazetki, inform ato
ry, katalogi, klepsydry, kom unikaty, księgi adresow e, listy otw arte, li
sty wyborcze, normy, nalepki, obwieszczenia, odezwy, patenty, p ety
cje, plakaty, pocztówki, program y nauczania, program y im prez arty
stycznych, przewodniki, regulam iny, rejestry, rozkłady jazdy, spisy, statuty, taryfy, teksty mów, reklam ów ki, ulotki, umowy wydawnicze, wykazy, waluty i papiery wartościowe, wycinki prasow e, wydawnictwa niezależne, zaproszenia, zarządzenia w ew nętrzne władz, urzędów , organizacji, zdjęcia oraz zestaw ienia statystyczne.
Wśród druków ulotnych poznanych z autopsji we wrocławskich bibliotekach największą, najlepiej zorganizow aną i najbardziej róż
norodną form alnie kolekcję dokum entów życia społecznego posiada Biblioteka Z akładu N arodow ego im. Ossolińskich. Jak w spom niałam już wyżej, zbioru druków ulotnych grom adzonych i przechowywanych w tej placówce nie m ożna porównywać z żadnym z pozostałych w mieście z uwagi na tradycję pracy z m ateriałam i niekonw encjonal
nymi. Planowe grom adzenie dokum entów życia społecznego trwa w O ssolineum od niem al czterdziestu lat. I chociaż pierwszą placów ką, która zainteresow ała się efem erydam i była B iblioteka Uniw ersy
tecka we W rocławiu, to z uwagi na tradycję pracy ossoliński D ział D okum entów Życia Społecznego zostanie w niniejszym opracow aniu przedstawiony jako pierwszy. Z ak ład N aukow y im. Ossolińskich był szczególnym łącznikiem tradycji nauki polskiej w czasach, gdy od 1945 r. napływowa ludność tworzyła podstaw y nowego życia w zni
szczonej stolicy D olnego Śląska. Nic więc dziwnego, iż właśnie w Bi
bliotece Z N iO stworzono oddział specjalizujący się w grom adzeniu
wydawnictw łączących bibliotekę ze środow iskiem lokalnym. G eneza pow stania D ziału D o kum entów Życia Społecznego wiąże się z ak
tywnością społeczeństw a wrocławskiego. Powojenny W rocław był niezwykle dynam icznym m iejscem , w którym odbywały się ważne wi
zyty, spotkania i w ydarzenia m. in. K ongres Intelektualistów w 1948 r.
Tętniło tu życie artystyczne, kultu raln e i naukowe, działały eks
perym en talne teatry a m iasto postrzegano jako idealne miejsce dla s tu iu ją c e j m łodzieży. D ziałania podejm ow ane i organizow ane przez grupy społeczne dokum entow ane były różnego rodzaju m ateriałam i, k tóre po spełnieniu doraźnych celów, najczęściej ulegały zniszczeniu.
W rocław ska B iblioteka O ssolineum starała się zapobiegać tej sytua
cji poprzez g rom adzenie wydawnictw ulotnych. Początkowo działania te były przypadkow e i chaotyczne. D ział Akcesji B Z N iO przekazywał Działowi O pracow ania w ybrane wrocławskie i ogólnopolskie katalo
gi wystaw, program y teatraln e, afisze, plakaty i obwieszczenia. G abi
n et G rafiki kolekcjonow ał w spółczesne wrocławskie teatralia oraz fo tografie z wystaw i im prez Z ak ład u N arodow ego im. Ossolińskich.
Inne publikacje efem eryczne, zwłaszcza cenne polonika, p o m ad ziły Działy C zasopism o raz Rękopisów , k tó re przekazały później swoje m ateriały u lo tn e do D ziału D okum entów Życia Społecznego^.
W kwietniu 1962 r. przy Radzie Naukowej Biblioteki ZN iO powoła
no komisję grom adzenia druków ulotnych i ustalono wytyczne, zgodnie z którymi planowany Dział, bez zasobów materialnych w chwili rozpo
częcia działalności, miał gromadzić na bieżąco dokumenty pochodzące jedynie z terenu Wrocławia i dotyczące problemów życia politycznego, społecznego, kulturalnego oraz artystycznego. Ograniczenie zakresu te
rytorialnego a także specjalizacja w ram ach określonych dziedzin, miały przyczynić się do wyodrębnienia i skompletowania całości interesujące
go piśmiennictwa. W okresie późniejszym poszerzonę zasięg terytorial
ny o najważniejsze placówki kulturalne na Dolnym Śląsku, do których zaliczono Teatr im. Norwida w Jeleniej Górze, Teatr Lalek w Wałbrzy
chu, Bolesławiecki O środek Kultury oraz Wałbrzyski D om Kultuty Książ. W 1993 r. na skutek porozum ienia z Działami Grom adzenia i Czasopism Biblioteki Z N iO zmienił się częściowo profil gromadzenia Działu D okum entów Życia Społecznego, który odtąd przyjmuje dzie
więtnasto- i dwudziestowieczne polonika ze szczególnym uwzględnie
niem druków politycznych oraz teatralnych z terenu Małopolski Wscho
dniej a także m ateriały ogólnopolskie wydane po 1945 r. ograniczone do statutów partii politycznych i katalogów ważniejszych wystaw.
6 D o k u m e n ty Ż y c ia S p o łeczn eg o - zbiory p o za reg io n a ln e X I X i X X wieku.
Uwagi o p ro filu g ro m a d ze n ia B Z N iO , s. 1, (m ps).
O d p o w ie d ź N a y ia śr ile p z c g o K r ó l a JmcI Sasldogo Xlqiq*-, Króla Saskiego Xiij/.ijeia V\ aiszawskiego do Koiil'ede-
^aeyi Jeiicraliióy Królestwa I’olskiego dnia 12. LijK;a,
N '
”-AVoysko S p rzy m ierz o n e t v J C w a t e r z e G t ó w n e y w J 3 u > o t o t e
^ ■' d n i a 2 9 ' S H a J a 1 8 0 9 3 i o h n .