Konsekwencją ziszczenia się ryzyka płynności oprócz nadpłynności może być zbyt niski poziom płynności. Ten problem, podobnie jak nadpłynność, można przeanalizować w sposób sekwencyjny. Model przyczynowo-skutkowej analizy ryzyka powstania sytuacji zbyt niskiej płynności finansowej przedsię-biorstwa został przedstawiony na schemacie 3.
Schemat 3. Problem zbyt niskiej płynności finansowej (braku płynności)
Przyczyny Symptomy Konsekwencje
wewnętrzne brak
terminowej spłaty wymagalnych
zobowiązań
koszty odsetek lub innych form rekompensaty za niedotrzymanie terminu płatności utrata wiarygodności u kontrahentów ograniczenie/utrata kredytu kupieckiego
zwiększony koszt finansowania
zewnętrzne
brak możliwości prowadzenia inwestycji rozwojowych bankructwo/upadłość istotna zmiana warunków otoczenia błąd ludzki błąd systemowy istotna zmiana sposobu funkcjonowania przedsiębiorstwa
zdarzenie jednorazowe
Sprzężenie zwrotne
Źródło: opracowanie własne.
W przypadku ziszczenia się ryzyka płynności finansowej przedsiębiorstwa prowadzącego do zbyt niskiego jej poziomu, zarówno przyczyny, jak i kon-sekwencje są bardziej złożone, niż w odniesieniu do nadpłynności. Ponadto w obszarze tym występuje, niespotykane w przypadku zjawiska nadpłynności, dodatnie sprzężenie zwrotne, którego działanie powoduje, że konsekwencje
Ryzyko płynności finansowej przedsiębiorstwa i jego raportowanie 133 zbyt niskiej płynności indukują kolejne przyczyny problemów z płynnością lub wzmacniają oddziaływanie już istniejących przyczyn.
Za główny symptom zbyt niskiej płynności finansowej przyjęto brak ter-minowej spłaty wymagalnych zobowiązań. Zjawisko to może przybrać różną postać – od stosunkowo niegroźnego niedługiego opóźnienia w płatności jed-nej faktury opiewającej na niezbyt wygórowaną kwotę, aż po brak regulowa-nia dużej liczby wierzytelności w dłuższych terminach o znacznie większych wartościach. W skrajnym przypadku podmiot w ogóle zaprzestaje regulowa-nia swoich zobowiązań, co może prowadzić do ogłoszeregulowa-nia jego upadłości. Ze względu na istniejące sprzężenie zwrotne, powodujące eskalację problemów ze zbyt niską płynnością, istotne jest reagowanie przez zarządzających na pierw-sze objawy znamionujące pojawienie się trudności w tym obszarze.
Istotnym elementem procesu mającego zapobiec utracie płynności finanso-wej przedsiębiorstwa jest rozpoznanie przyczyn braku terminofinanso-wej spłaty jed-nego zobowiązania lub większej ich liczby. Przyczyny te mogą leżeć zarówno po stronie samego przedsiębiorstwa, jak i wynikać ze zmian w jego otoczeniu. Czynniki wewnętrzne należą w zasadzie do jednej z trzech kategorii. Pierwszą z nich jest błąd ludzki, polegający na działaniu albo zaniechaniu. Przykładem błędu w działaniach operacyjnych jest pomyłka przy wystawianiu dokumentu będącego podstawą dokonania przelewu, uniemożliwiająca jego realizację, natomiast zaniechaniem byłoby w tym przypadku nie wykonanie przelewu w ogóle. Takie błędy są stosunkowo łatwe do naprawienia i – o ile nie zda-rzają się nagminnie – nie mają większego znaczenia z punktu widzenia prawi-dłowego funkcjonowania przedsiębiorstwa i jego wizerunku u kontrahentów. Dużo poważniejsze konsekwencje niesie ze sobą źle zaprojektowany proces zarządzania płynnością, który nie uwzględniając zasad harmonizacji zmien-nych wartości aktywów obrotowych i źródeł ich finansowania doprowadza do okresowych problemów z realizowaniem zobowiązań. Gdy system zarządzania płynnością jest niedopasowany, nie tylko do sezonowych zmian zapotrzebowa-nia na kapitał obrotowy, ale w ogóle do specyfiki funkcjonowazapotrzebowa-nia konkretnego przedsiębiorstwa, w terminowym regulowaniu zobowiązań mogą występować permanentne zaburzenia.
Błędy ludzkie oraz błędy systemowe związane z zarządzaniem płynnością nie są jedynymi wewnętrznymi przyczynami zbyt niskiego poziomu płynności, prowadzącego do braku terminowego regulowania zobowiązań. Czynnikiem, który może w dramatyczny, raptowny sposób zaburzać płynność finansową jest wprowadzanie zmian w sposobie funkcjonowania przedsiębiorstwa. Niemalże klasycznym tego przykładem jest prowadzenie na szeroką skalę inwestycji
Agata Adamska 134
rzeczowych. W występującej często sytuacji przekraczania przez wydatki inwe-stycyjne zabudżetowanych kwot13, zachodzi potrzeba pokrycia niedoborów, które często są finansowane z łatwo dostępnego kapitału obrotowego. Powo-duje to perturbacje w przebiegu cyklu operacyjnego i cyklu konwersji gotówki, co w konsekwencji prowadzi do opóźnień w płatnościach zobowiązań handlo-wych. Do wewnętrznych przyczyn zagrożenia utratą płynności należy również istotna zmiana prowadzonej działalności, zarówno pod względem skali (szybki wzrost często powoduje niedostateczny poziom kapitału obrotowego, szcze-gólnie w przypadku małych i średnich przedsiębiorstw), jak i profilu prowa-dzonej działalności (np. wprowadzenie usług dodatkowych do sprzedawanego dotychczas produktu). W obydwu przypadkach niedoszacowanie dodatkowego zapotrzebowania na kapitał obrotowy powoduje brak możliwości realizowa-nia zamierzonych operacji.
Wewnętrzne czynniki nie wyczerpują katalogu przyczyn obniżenia poziomu płynności finansowej przedsiębiorstwa. Zjawiska zachodzące w bliższym i dal-szym otoczeniu podmiotu również mogą mieć na to duży wpływ. Już jednorazowe zdarzenie w postaci braku terminowej zapłaty przez kontrahenta wierzytelno-ści często powoduje problemy z uregulowaniem wymagalnych w tym samym czasie zobowiązań wobec innych podmiotów. Spotęgowanie tego typu opóź-nień może przerodzić się w powstanie zatorów płatniczych, które utrudniają nie tylko funkcjonowanie jednego podmiotu, ale paraliżują całe branże czy sektory gospodarki. Zatory stanowią przykład zjawiska, które na schemacie 3 zostały oznaczone jako istotna zmiana warunków otoczenia.
Wszystkie wymienione czynniki będą wywoływać spadek płynności finansowej przedsiębiorstwa, niekiedy na tyle duży, że przełoży się on na brak terminowej spłaty wymagalnych zobowiązań, co z kolei zazwyczaj wywołuje różnorodne konsekwencje. W zależności od czasu trwania problemów i ich skali, konse-kwencje te są mniej lub bardziej dotkliwe. Mają one wymiar zarówno stricte
finansowy (koszty odsetek lub innych form rekompensaty za niedotrzymanie terminu płatności, zwiększony koszt finansowania oraz ograniczenie dostępu do kredytu kupieckiego), jak i wizerunkowy (utrata wiarygodności u kontra-hentów). Najbardziej skrajnym skutkiem zbyt niskiej płynności jest bankruc-two przedsiębiorstwa i w jego konsekwencji ogłoszenie upadłości podmiotu14.
13 O behawioralnych przyczynach przekraczania kwot budżetowanych wydatków
inwe-stycyjnych szerzej można przeczytać w: D. Kahneman, Pułapki myślenia, o myśleniu
szyb-kim i wolnym, Media Rodzina, Poznań 2012, s. 334.
14 Por. Ustawa z dnia 28 lutego 2003 roku Prawo upadłościowe i naprawcze (DzU 2003,
Ryzyko płynności finansowej przedsiębiorstwa i jego raportowanie 135 Konsekwencje ziszczenia się ryzyka związanego z obszarem zbyt niskiego poziomu płynności finansowej są zatem znacznie dalej idące, niż w przypadku ryzyka nadpłynności. O ile nadpłynność oznacza niższą efektywność niż poten-cjalnie możliwa do osiągnięcia, o tyle zbyt niska płynność nie tylko obniża efektywność, ale generuje problemy wizerunkowe i reputacyjne przedsiębior-stwa, a nawet może być przyczyną ustania bytu prawnego podmiotu. Dlatego zazwyczaj do tego obszaru – zbyt niskiej płynności – przywiązują większą wagę zarówno zarządzający płynnością, jak i interesariusze zewnętrzni.
Przeprowadzona analiza zarządzania ryzykiem płynności, nastawionego na utrzymanie jej poziomu w dopuszczalnych granicach, pozwala zauważyć, że proces ten w zasadzie pokrywa się z procesem zarządzania płynnością15. Zarówno cele, jak i stosowane metody, narzędzia oraz procedury występujące w obu obszarach wykazują daleko idące podobieństwo. Podobieństwo to jest tak duże, że każe zastanowić się nad sensem rozdzielania tych dwóch katego-rii. Rodzi się pytanie, czy zarządzanie płynnością finansową przedsiębiorstwa nie jest w istocie zarządzaniem ryzykiem płynności.