Dobra interpunkcja ułatwia odbiór komunikatu. Natomiast nadmiar lub brak znaków interpunkcyjnych komunikację zakłócają. Beata Pawlikowska, pisząc o korekcie swojej książki Planeta dobrych myśli, zleconej Wydawnictwu G+J, tak interpretuje między innymi rolę interpunkcji w tekście:
„Korekta w wydawnictwie G+J jest bezbłędna. Wychwyciła wszystkie braku-jące ogonki, a następnie zalała tekst deszczem przecinków i kropek. Ale ja lubię w interpunkcji klimaty bardziej pustynne. Przecinek uważam za narzę-dzie artystyczne, a nie karnego żołnierza, który musi stać zgodnie z przepi-sami. To samo zdanie ma zupełnie inną moc, zależnie od tego, czy zostanie posiekane pięcioma przecinkami, czy ozdobione tylko jednym. Czasami na końcu zdania nie stawiam kropki, żeby dłużej brzmiało. Przecinki i kropki w tej książce zostały postawione i zniknięte przeze mnie, wbrew zaleceniom korekty i na moją odpowiedzialność” [Pawlikowska, 2013, s. 224].
W zależności od stylu tekstu różnicowana jest dystrybucja dziesięciu znaków interpunkcyjnych, o których poniżej będzie mowa: 1) przecinka, 2) kropki, 3) myśl-nika45, 4) nawiasu, 5) cudzysłowu, 6) dwukropka, 7) znaku zapytania, 8) wykrzyk-nika, 9) wielokropka, 10) średnika. Pisząc o uwarunkowanej stylistycznie dystry-bucji znaków interpunkcyjnych, powołuję się przede wszystkim na artykuł Edwarda Łuczyńskiego: Zróżnicowanie stylistyczne interpunkcji polskiej [1996b, s. 29-39], fakultatywnie sięgam do innych źródeł, np. do esejów Jana Miodka poświęconych wybranym zagadnieniom interpunkcyjnym, rozproszonych w różnych źródłach.
Przecinek i kropka występują w każdym stylu (w badaniach Łuczyńskiego anali-zowane były teksty z takich obszarów stylistycznych, jak: drobne wiadomości prasowe, publicystyka prasowa, proza artystyczna, literatura naukowa i popularnonaukowa).
Na pierwszym miejscu pod względem częstości występowania jest przecinek, na drugim – kropka. Kropka najczęściej obecna jest w literaturze pięknej, a najrzadziej – w literaturze popularnonaukowej i naukowej. Ta prawidłowość wynika z faktu, że literatura piękna operuje najkrótszymi zdaniami (liczącymi ok. 10 wyrazów), więc w tej odmianie stylistycznej zapotrzebowanie na kropkę jest większe.
„Inaczej jest w wypadku LPN [literatury naukowej i popularnonaukowej;
M.B.], gdzie występują średnio najdłuższe wypowiedzenia (ok. 19 wyrazów)”
[Łuczyński, 1996b, s. 34].
Warto w tym miejscu poczynić dwie uwagi praktyczne dotyczące dystrybucji kropki w innej funkcji niż sygnał końca zdania. Pierwsza z nich dotyczy tego, kiedy stawiamy kropkę po cyfrze. Zanim zostanie to wyjaśnione – pytanie: W którym z podanych zdań należy postawić kropkę po cyfrze: Miałem 3 możliwości; Jest to 3 przypadek zachorowania na świńską grypę. Odpowiedź: Miałem 3 (trzy) możliwości;
Jest to 3. (trzeci) przypadek zachorowania na świńską grypę. Uzasadnienie – kropkę po cyfrze arabskiej stawiamy, gdy cyfra ta jest zapisem liczebnika porządkowego. Zasada ta dotyczy tylko cyfr arabskich. Potwierdza to zapis dat, np. 14.07.177746. Z kolei po cyfrach rzymskich w ogóle nie stawiamy kropek (por. zapis daty: 14 VII 1777).
45 W tym punkcie będzie także mowa o łączniku (dywizie), służącym przede wszystkim do łączenia członów równorzędnych, np. Bielsko-Biała, flaga biało-czerwona.
46 W źródłach poprawnościowych (chodzi np. o Poradnik językowy. Piszemy poprawnie) po datach pisanych cyframi arabskimi zaleca się kropki, przy czym pomiędzy datami dzienną a miesięczną oraz miesięczną a roczną nie występują pauzy (w komputeropisie – spacje), np. 1.01.1996, 6.9.1994 roku, 11.11.1918 r. [Polański, 2008, s. 218].
Druga uwaga praktyczna dotyczy skrótów od wyrażeń na przykład, i tak dalej, i tym podobne, tak zwany, między innymi. Jerzy Bralczyk wyjaśnia sposób tworzenia i zapisu tych skrótów następująco:
„Reguły polskiej interpunkcji zakładają, że w skrócie od wyrażenia wielowyra-zowego, jeżeli kolejne wyrazy zaczynają się od spółgłosek, powinna być tylko jedna kropka – na końcu całego skrótu. Dlatego w skrótach od wyrażeń na przykład, i tak dalej, i tym podobne, tak zwany mamy jedną kropkę: np., itd., itp., tzw., a w skrócie od wyrażenia między innymi, gdzie drugi wyraz zaczyna się na samogłoskę – mamy kropki po każdym wyrazie. W skrótach od nazw wielowyrazowych kropek w ogóle nie stawiamy” [Bralczyk, 2001, s. 164].
Rola myślnika w komunikacji pisanej ujawnia się przede wszystkim w mowie niezależnej:
– Bzdura! – zaśmiała się Kate.
– Dlaczego miało się to stać.
– Nie, nie on. Spotkałem go – skłamał.
– I przywiózł mnie tutaj [Łuczyński, 1996b, s. 34].
Pauza albo myślnik oznacza przerwę w toku mowy dłuższą niż przerwa oddana przecinkiem. Podwojony myślnik (np. Miał talenty manualne – stwierdza Chmie-lewska – umiał naprawić wszystko) oddziela wyrazy lub zdania wtrącone w cyto-wany tekst. W tej samej funkcji – dla zaznaczenia w cytocyto-wanym tekście wtrąceń pochodzących od autora przytaczającego tekst – mogą wystąpić również nawiasy, np. Podpisywałem się pseudonimem (przybranym nazwiskiem) wprost ze wstydu, że takie głupstwa piszę [Mizerski, 2000, s. 149].
Myślnik jest powszechny w prozie artystycznej, gdzie służy do wydzielania partii dialogowych, tzw. mowy niezależnej. Inaczej mówiąc, jest stosowany zamiast cudzy-słowu. Myślnik – według badań E. Łuczyńskiego – jest na trzecim miejscu (po prze-cinku i kropce) w prozie artystycznej. Natomiast wysoka pozycja myślnika w tekstach publicystycznych (a w zasadzie – jego nadużywanie) wynika z panującej w tym stylu mody na ten znak interpunkcyjny [Łuczyński, 1996b, s. 34].
Uzasadnione użycie myślnika ilustrują zdania: 1) Zamek pochodzi z renesansu, wieża – z baroku (myślnik został użyty zamiast domyślnego składnika zdania); 2) Platyna, srebro, złoto – wszystkie te metale są bardzo cenne (myślnik został użyty przed wyrażeniem podsumowującym szczegółowe wyliczenie); 3) Otwieram drzwi, patrzę – Basia! (myślnik jest sygnałem czegoś niespodziewanego w toku wypowiedzi).
Obrońcą myślnika jest Jan Miodek, który tak między innymi wyjaśnia jego funk-cjonalność w zdaniach:
„Znakiem interpunkcyjnym, który mógłby uchronić przed wieloma błędami, jest myślnik. Chodzi mi przede wszystkim o miejsca pauz intonacyjnych, które – nie pokrywając się z granicami składniowymi – zaznaczane są najczę-ściej przecinkiem” [Miodek, 1983, s. 377].
Interpunkcja zerowa powinna charakteryzować takie zdania, jak Warszawa to stolica Polski czy Wiosna to najbardziej oczekiwana pora roku. O ile postawienie przecinka po Warszawa oraz wiosna jest nieuzasadnione, o tyle po tych wyrazach (występuje po nich pauza intonacyjna) można się posłużyć myślnikiem, przeciwsta-wiającym odpowiednie podmioty (Warszawa, wiosna) grupom orzeczeniowym (to stolica Polski, to najbardziej oczekiwana pora roku).
„Postawiony w tych miejscach przecinek w sposób nonsensowny rozdziela główne części zdania (raczej nikomu nie przyszłoby do głowy, by postawić przecinek w zdaniach Wrocław jest stolicą Dolnego Śląska i Szurkowski jest polskim kolarzem wszechczasów – syntaktycznie odpowiadającym konstruk-cjom z to ‘to jest’!)” [Miodek, 1983, s. 377].
Pisząc o myślniku, należy jednocześnie wyeksponować inny znak, często z nim mylony, czyli łącznik zwany inaczej dywizem. Znak ten jest krótszy niż myślnik i technicznie, aby go uzyskać podczas pisania przy pomocy edytora tekstu, nie należy robić odstępu ani po członie pierwszym, ani przed członem drugim dwu- lub kilkuwyrazowego połączenia, np.: 1) w wypadku łączenia członów równorzędnych (transakcja kupna-sprzedaży), 2) w wypadku łączenia członów nazwisk wieloczło-nowych (Pawlikowska-Jasnorzewska), 3) dla wskazania miejsca podziału wyrazów (dzieci pięcio- i sześcioletnie), 4) w złożeniach z pierwszym członem liczebnikowym pisanym cyfrą (1000-lecie państwa polskiego), 5) w formach fleksyjnych skró-towców pisanych wielkimi literami (wiadomość SMS-owa, zamieszanie w PZPN-ie) [Mizerski, 2000, s. 152].
Nawias charakteryzuje się szczególnie wysoką frekwencją w tekstach naukowych i popularnonaukowych (trzecia pozycja; tj. ponad 48% wszystkich przykładów).
Częstotliwość stosowania nawiasu w tekstach naukowych wynika z potrzeb redak-cyjnych. W nawiasach podawane są: dane bibliograficzne, opisy cytatów, odsy-łacze, marginalne komentarze odautorskie i uwagi redaktorskie. Nawias jest zatem elementem aparatu naukowego i edytorskiego. W tekstach prasowych znak ten zajmuje piątą pozycję (środek tabeli). Natomiast w literaturze występuje najrzadziej, nie pasuje bowiem do stylu literatury pięknej [Łuczyński, 1996b, s. 34-35].
Cudzysłów zajmuje czwarte miejsce na liście zbiorczej częstości stosowania znaków interpunkcyjnych w tekstach publicystycznych i naukowych. Jest wyspecjalizowany w wydzielaniu cytowanych fragmentów tekstu. W literaturze cudzysłów jest znacznie rzadszy (ósma pozycja), jego funkcję przejmuje myślnik (mowa niezależna jest oddzielana od narracji myślnikami). Inna funkcja cudzysłowu ujawnia się m.in. w tekstach publicy-stycznych, ponieważ dziennikarze traktują ten znak jako wyróżnik lub środek łagodzący w wypadku niezbyt trafnego sformułowania [Łuczyński, 1996b, s. 35-36].
Bardzo natarczywym zjawiskiem jest nadużywanie cudzysłowu w sytuacji niezręcznego lub nieprecyzyjnego użycia słowa. Jan Miodek piętnowane zjawisko nazywa żartobliwie grzechem przeciw 11 przykazaniu – nie cudzysłów! [Miodek, 1991, s. 210].
„Stefania Grodzieńska przesłała kiedyś red. Andrzejowi Wróblewskiemu-Ibi-sowi wycinek prasowy z tytułem Przeszedł samego „siebie” – z propozycją, by ten właśnie cudzysłów – przy formie siebie – zyskał miano interpunkcyjnego szlagieru roku. Mnie popularna pisarka zaopatrzyła we współczesną wersję Stepów Akermańskich Adama Mickiewicza. Ponieważ wierzę w mądrość pouczenia Ignacego Krasickiego i śmiech niekiedy może być nauką, kiedy się z przywar, nie z osób natrząsa, pozwalam sobie na jej przytoczenie, zwracając – oczywiście – uwagę na cudzysłowy:
„Wpłynąłem” na suchego przestwór „oceanu”, Wóz „nurza się” w zieloność i jak „łódka” „brodzi”
Śród „fali” łąk szumiących, śród kwiatów „powodzi”
Omijam „kolorowe ostrowy” burzanu. […]
Może po przeczytaniu tych strof rodacy zrewidują swój stosunek do jakże nadużywanego znaku interpunkcyjnego” [Miodek, 1991, s. 211-212].
Tendencję do nadużywania cudzysłowu ilustruje także zamieszczony w innym źródle zestaw następujących przykładów:
„Pierwszy z nich [chodzi o cudzysłów; M.B.] widziałem w takich np. konstruk-cjach: cała „trójka” szybko „wpadła”, posuwali się „jak żółwie”, zdobył bramkę
„główką”, szkoła imienia „Romualda Traugutta”. Jak widzicie, lekki odcień potoczności (trójka, wpadła), porównanie (jak żółw), termin sportowy brzmiący tak samo jak wyraz pospolity (główka), imię i nazwisko patrona szkoły (Romuald Traugutt) stały się pretekstem do posłużenia się cudzy-słowem – oczywiście – absolutnie tutaj błędnym” [Miodek, 1996, s. 80-81].
Częstym problemem interpunkcyjnym (zwłaszcza w wypadku korzystania ze źródeł merytorycznych) jest przestrzeganie odpowiedniej kolejności znaków inter-punkcyjnych, takich jak cudzysłów i kropka. Wypowiedział się na ten temat Marian Kucała, pisząc:
„Kropka jest znakiem interpunkcyjnym zamykającym zdania, zarazem oddzie-lającym zdania jedne od drugich. Nie jest ona jednak tak nieodłączną częścią cytowanego zdania, by nieumieszczenie jej w cudzysłowie było zniekształceniem cytowanej wypowiedzi. […] Zasada: kropka zawsze po cudzysłowie jest prosta, do zapamiętania łatwa, powszechnie stosowana […]” [Kucała, 1984, s. 384].
Dwukropek układa się dość proporcjonalnie pod względem występowania w różnych tekstach (miejsce szóste lub siódme). Jedną z jego podstawowych funkcji jest zapowiadanie wyliczenia (nazw przedmiotów, pojęć, czynności czy cech) lub rozwinięcia treści (jest to zjawisko charakterystyczne dla stylu naukowego) [Łuczyński, 1996b, s. 36-37]. W Języku polskim. Encyklopedii w tabelach [Mizerski, 2000] oprócz tych dwóch funkcji pełnionych przez dwukropek wymienionych zostało jeszcze pięć innych. A zatem dwukropek należy postawić: 1) przed przytoczeniem słów cudzych lub własnych, 2) przy wymienianiu tytułów dzieł, nazw (terminów) oraz innych wyrazów, jeśli nie są inaczej wyróżnione w tekście, 3) przy wyliczaniu członów podmiotu szeregowego występującego w liczbie pojedynczej, łączącego się z orzeczeniem w liczbie mnogiej (np. Na wieszaku wiszą: palto, kożuch i kurtka), 4) po wyrażeniach podsumowujących wyliczenia (ogólnie rzecz biorąc, innymi słowy), 5) przed zdaniami lub wyrażeniami zawierającymi wynik, uzasadnienie lub sprosto-wanie treści [Mizerski, 2000, s. 148].
Dla sprawdzenia uwagi czytelnika – pytanie: W którym z dwóch pozornie iden-tycznych znaczeniowo i formalnie zdań należy postawić dwukropek: 1) Możemy zwie-dzić Gdańsk, Sopot i Gdynię lub 2) Możemy zwiezwie-dzić wszystkie trzy miasta Gdańsk, Spot i Gdynię. Odpowiedź – tylko w zdaniu drugim, ponieważ dwukropek stosujemy wtedy, gdy wyliczenie zostanie zasygnalizowane w zdaniu wyrazem o treści ogólnej, a zatem: Możemy zwiedzić wszystkie trzy miasta: Gdańsk, Spot i Gdynię. W zdaniu tym wystąpił wyraz o treści ogólnej – wszystkie (trzy miasta).
Ile kropek liczy wielokropek? Pozornie banalne pytanie, ale czasem stosowana w komputeropisach liczba kropek jest dowolna (zdarzają się dwie albo cztery); nato-miast wielokropek liczy tylko trzy kropki. Stawianie większej liczby kropek powoduje powstanie innego znaku – wykropkowania. Wielokropek jest znakiem charaktery-stycznym dla stylu artystycznego. Ponad połowa wszystkich wielokropków wystę-puje w tej odmianie stylistycznej. W odpowiedzi na pytanie: jaką funkcję pełni
wielokropek, można podać, że jest używany w funkcji: 1) rzeczywistej pauzy w tekście, a także 2) w miejscu, gdzie urywa się jakiś ciąg myślowy czy składniowy; 3) w miejscu pozostawionym na refleksję czytelnika, 4) dla zaznaczenia przerwanego ciągu mowy (przykładem literackim może być zapis spowiedzi Jacka Soplicy); 5) dla zaznaczenia żartobliwej niespodzianki w tekście, np. Spodziewali się wizyty co najmniej biskupa, tymczasem przyjechał… kleryk.
Dzięki wielokropkowi w literaturze powstają ciągi o zróżnicowanej linii intona-cyjnej. W literaturze naukowej wielokropek w nawiasie kwadratowym […] lub okrą-głym (…) stosowany jest jako znak skróconego cytatu.
Stosunkowo najrzadziej używanym znakiem interpunkcyjnym jest średnik47. Znak ten najczęściej występuje w literaturze – tu utrzymuje się jeszcze tradycyjna zasada użycia średnika jako znaku dzielącego, pośredniego między kropką a przecinkiem.
Wysoką pozycję ma także średnik w stylu naukowym (siódme miejsce), co jest związane z wykorzystaniem tego znaku w dłuższych wyliczeniach, a także w opisach bibliogra-ficznych. Przecinek zwykle jest stawiany wewnątrz oddzielanych średnikami szeregów.
W literaturze pięknej występują znaki ekspresywno-impresywne: wykrzyknik, pytajnik i częściowo wielokropek, mało jest cudzysłowów, ich funkcję przejmuje myślnik, który oddziela narrację od przytoczeń. Swoistą cechą stylu naukowego jest używanie nawiasów. Do znaków intelektualnych można w tym stylu zaliczyć nawias i po części dwukropek. Teksty prasowe charakteryzuje interpunkcja pośrednia.
Można ją nazwać interpunkcją neutralną stylistycznie.
Interpunkcja jest motywowana względami logicznymi i językowymi (składnio-wymi i czasem znaczenio(składnio-wymi). Pewnych zasad interpunkcyjnych należy się nauczyć.
Znaki interpunkcyjne pozwalają podzielić (rozczłonkować), a w konsekwencji łatwiej odczytać i zrozumieć zapisany tekst. Jan Miodek uważa, że zdanie: To, co mówisz, i to, co robisz, jest zawsze słuszne, w sposób esencjonalny wyraża istotę zasad prze-stankowania opartych na kryterium składniowym.
„Mówiąc ściślej: to granice poszczególnych zdań decydują o postawieniu przecinka, a taki czy inny spójnik nie może mieć wpływu na nasze odruchy interpunkcyjne” [Miodek, 2000, s. 171].
Z dystrybucją znaków interpunkcyjnych związana jest nieodłącznie zasada stoso-wania odstępów między znakiem przestankowym a wyrazem przed nim lub po nim występującym. Należy zapamiętać, że znaki interpunkcyjne „przytulają się” głównie do prawej strony poprzedzających je wyrazów. Wśród takich znaków znajdują się:
kropka, przecinek, dwukropek, średnik, wielokropek, łącznik, pytajnik, wykrzyknik, prawy nawias, górny cudzysłów; dopiero po ich postawieniu (zapisaniu) nastę-puje pauza (odstęp), uzyskiwana dzięki wstawieniu spacji w edytorze tekstu: 1) Do końca ich umiłował. [pauza] 2) Zawiesił głos, [pauza] żeby […]. 3) Do jego nowych obowiązków należały: [pauza] […]. 4) Po podwórku biegały zwierzęta; [pauza] wozy z trudem torowały sobie drogę pomiędzy nimi. 5) Fabryka produkowała silniki dwu- [pauza] i czterosuwowe. 6) O której się spotkamy? [pauza] 7) Idź do diabła! [pauza] 8) Znał wiele języków (angielski, niemiecki, włoski). [pauza] 9) „Pan Tadeusz”. [pauza]
47 Jan Miodek poświęcił mu szkic Zapomniany średnik. Optując za jego stosowaniem (od czasu do czasu), posłużył się cytatem z jednego z wierszy Adama Asnyka: „«Noc zapadła; niebiosa jasne i pogodne błyszczą się jakby modre, zamarzłe jeziora». I tu średnik – powtórzmy: znak średniej mocy – najlepiej oddziela wprowadzające w nastrój zdanie noc zapadła od opisującego szczegóły nocnego krajobrazu zdania niebiosa jasne i pogodne błyszczą się jakby modre, zamarzłe jeziora”
[Miodek, 1996, s. 80].
Znaki interpunkcyjne stawiane przed danym wyrazem również wymagają (mogą wymagać) ścisłego zespolenia z następującymi po nich wyrazami. Znakami tymi są: łącznik, lewy nawias, dolny cudzysłów. Pauza występuje z reguły przed całym kompleksem (wyjątek stanowi łącznik), np.: 1) Pociąg zatrzymuje się w Bielsku-Białej. 2) Znał wiele języków (angielski, niemiecki, włoski). 3) „Pan Tadeusz”.
Znakiem, który wymaga pauzy i przed, i po sobie, jest myślnik, np. Ta praca – moim zdaniem – była najciekawsza. Wybita szyba, odpadające tynki, spalona podłoga – wszystko to czekało na wymianę.
Szczególnie często zapomina się o pauzie po skrócie zakończonym kropką, np.
*por.powyżej, przy czym chyba nikt nie pisze *porównajpowyżej. Piszą o tym autorzy Poradnika językowego. Piszemy poprawnie [Kubiak-Sokół, 2008]:
„Otóż spacji nie stawia się po kropkach wchodzących w skład skrótowców zapisywanych pojedynczymi, małymi lub wielkimi literami, np. m.in., c.o., k.p.a., s.a., s.l., p.n.e., A.D., D.O.C., S.A.S.E. Oddzielamy natomiast spacją skró-cenia utartych wyrażeń, których poszczególne człony liczą więcej niż dwie litery, np. dz. cyt., op. cit., przyp. red., prz. Chr., red. nauk., rev. ed. Brak spacji sprawia, że powstają wieloliterowe twory, które nie poddają się rozmaitym zabiegom edytorskim, jak np. dzielenie na końcu wiersza” [Kubiak-Sokół, 2008, s. 48].
Literatura
Bralczyk J., 2001, Poradnik językowy profesora Bralczyka. Mówi się, Warszawa.
Cegieła A., Markowski A., 1986, Z polszczyzną za pan brat, Warszawa.
Karpowicz T., 2009, Kultura języka polskiego. Wymowa, ortografia, interpunkcja, Warszawa.
Kosek I., 2007, O jednej funkcji cudzysłowu w uzusie współczesnej polszczyzny, „Język Polski”, z. 4-5, s. 345-351.
Kowalska A., 2002, Z historii kropki, „Język Polski”, z. 3, s. 208-213.
Kubiak-Sokół A. (oprac.), 2008, Poradnik językowy. Piszemy poprawnie, Warszawa.
Łuczyński E., 1996a, Po co nam ortografia i interpunkcja?, „Język Polski”, z. 2-3, s. 184-190.
Łuczyński E., 1996b, Zróżnicowanie stylistyczne interpunkcji polskiej, „Język Polski”, z. 1, s. 29-39.
Miodek J., 1983, Niedoceniany myślnik, „Język Polski”, z. 4-5, s. 376-378.
Miodek J., 1991, Przez lata ze słowem polskim, Wrocław – Warszawa – Kraków.
Miodek J., 1996, Nie taki język straszny. O polszczyźnie do uczniów, Gdańsk.
Miodek J., 2000, Jaka jesteś, polszczyzno?, Wrocław.
Miodek J., 2002, Słownik ojczyzny polszczyzny, opracowanie M. Zaśko-Zielińska, T. Piekot, Wrocław.
Mizerski W., 2000, Język polski. Encyklopedia w tabelach, Warszawa.
Pawlikowska B., 2013, Planeta dobrych myśli, Warszawa.
Podracki J., 1993, Słownik interpunkcyjny języka polskiego z zasadami przestankowania, Warszawa.
Polański E., 2005, Obecna sytuacja ortografii polskiej, „Z Teorii i Praktyki Dydaktycznej Języka Polskiego”, t. 18, red. H. Synowiec, Katowice, s. 86-95.
Polański E., 2008, Zasady interpunkcji, [w:] Poradnik językowy. Piszemy poprawnie, oprac.
A. Kubiak-Sokół, Warszawa, s. 214-252.
Sokólski K., 1984, O stosowaniu cudzysłowu zdań kilka. Dopisek autorstwa Mariana Kucały,
„Język Polski”, z. 5, s. 382-385.
Wierzbicka-Piotrowska E., 1992, Interpunkcja na co dzień, Bydgoszcz.
10. (Nie)zbędny przecinek
Podobno jeden przecinek zadecydował o losie górników z kopalni Wujek48. Dobre stosowanie interpunkcji jest zależne od dobrej znajomości składni49. Istnieje na to wiele dowodów gramatycznych. Dobre stosowanie interpunkcji wpływa także, a może przede wszystkim, na znaczenie zdania oraz tekstu.
Na początek przykład pomieszczony w poradniku Z polszczyzną za pan brat [Cegieła, Markowski, 1986]. Otóż w pewnym telegramie z odległego miasta źle wsta-wiono znaki interpunkcyjne. W rezultacie zamiast komunikatu: Farmerzy. Bydło zdycha. Burmistrz zakazał mięsa jeść, otrzymano tekst: Farmerzy bydło. Zdycha burmistrz. Zakazał mięsa jeść50 [Cegieła, Markowski, 1986, s. 125]. Decydowanie przez przecinek o znaczeniu komunikatu ilustrują nie tylko żarty interpunkcyjno-semantyczne. Na przykład na podstawie zdania: Dyskusje między koleżanką, Ewą i mną były zawsze zażarte, można wywnioskować, że dyskutują trzy osoby. Jeżeli natomiast zrezygnujemy z przecinka między wyrazami koleżanka i Ewa, to zmienimy sens zdania, por.: Dyskusje między koleżanką Ewą i mną były zawsze zażarte. Teraz dyskutują tylko dwie osoby.
Podobnych obserwacji dostarcza dystrybucja przecinków w następującym zdaniu:
Ciocia Kasia, siostra mojej mamy i wujek Sylwek przychodzą dziś do nas na kolację, z którego wynika, że na kolacji będą trzy osoby (ciocia Kasia, siostra mamy, której imienia nie znamy, oraz wujek Sylwek). Po dołożeniu jednego przecinka otrzymamy zdanie: Ciocia Kasia, siostra mojej mamy, i wujek Sylwek przychodzą dziś do nas na kolację, z którego wynika, że tym razem na kolacji będą dwie osoby (ciocia Kasia, która jest zarazem siostrą mamy, i wujek Sylwek). Podmiot szeregowy w tym zdaniu składa się z dwóch członów (ciocia Kasia, wujek Sylwek, a siostra mojej mamy to rozwinięte określenie, które musimy ująć w dwa przecinki).
Nieznajomość reguł interpunkcyjnych języka polskiego (a tym samym składni warunkującej prawidłowe przestankowanie) wytyka nam – Polakom – Jan Miodek:
„Bardzo małą świadomość interpunkcyjną należy uznać za doprawdy palący problem współczesnej normatywistyki. Na rynku wydawniczym pojawiają się wcale nierzadko książki, także językoznawcze (!), których autorzy – co tu ukrywać – kompromitują się brakiem elementarnej znajomości składni, będącej warunkiem poprawnego przestankowania” [Miodek, 2002, s. 437].
48 Podaję za Edwardem Polańskim: „Mam na myśli rozkaz, jaki wydano w 1981 roku podczas pacy-fikacji kopalni «Wujek», w której, jak wiadomo, zginęli ludzie. Niewykluczone, że niepostawienie przecinka zadecydowało o życiu dziewięciu górników. Dowódca interweniujących sił porządkowych pytał komendanta ówczesnej milicji, czy może użyć broni. Według dziennika sztabowego Komendy Wojewódzkiej w Katowicach odpowiedź brzmiała: Nie, czekaj na rozkaz. Jednak wprowadzony prze-cinek w tym zdaniu wyglądał trochę inaczej niż pozostałe. Budziło to wątpliwości, czy nie został dopisany później. Nad tym zastanawiali się policyjni eksperci, zamówiono ekspertyzę grafologiczną.
Odpowiedź z przecinkiem lub bez przecinka: Nie, czekaj na rozkaz i Nie czekaj na rozkaz mogła wywołać odmienne zachowanie milicyjnego plutonu. Inaczej też mogła rozkładać odpowiedzialność za strzały, które padły w kopalni «Wujek»” [Polański, 2005, s. 94].
49 Interpunkcja w zdaniach złożonych dotyczy sposobów łączenia zdań składowych za pomocą wskaź-ników zespolenia: wymawianiowych (intonacja, akcent, pauzy – w piśmie znaki interpunkcyjne), wyrazowych (spójniki, zaimki).
50 Po wykładzie poświęconym interpunkcji, na którym podałam cytowany przykład, jedna ze studentek zrewanżowała się takim oto żartem interpunkcyjno-semantycznym: Twoja stara piła leży w piwnicy, który po modyfikacji interpunkcyjnej brzmiał: Twoja stara piła. Leży w piwnicy. I jeszcze jeden przy-kład: Widziałem lwa, który pożarł królika, i wielu tubylców, a po modyfikacji – Widziałem lwa, który pożarł królika i wielu tubylców.
Jednym z powszechnych błędów jest uzależnianie przestankowania od czynników rytmiczno-oddechowych, to znaczy podporządkowanie interpunkcji podpowiedzi:
stawiaj znak tam, gdzie głos ci się zawiesi. Należy jednak pamiętać, że pauza
stawiaj znak tam, gdzie głos ci się zawiesi. Należy jednak pamiętać, że pauza