Wybrane somatyzmy z komponentem "oko" w języku młodzieży szkolnej

Eliza TARARY

Bydgoszcz

WYBRANE SOMATYZMY Z KOMPONENTEM OKO

W JĘZYKU MŁODZIEŻY SZKOLNEJ

„W zakresie rzeczowników do najbogatszych i najproduktywniejszych fra­ zeologicznie należą nazwy organów i części ciała. Powodem ich żywotności fraze­ ologicznej jest to, iż stanow ią one naturalne narzędzie działania człowieka, są wreszcie naturalną podstaw ą przenośni. W yrazy takie jak oko, ucho, ręka, noga, głowa, język, nos, piersi itp. wchodzą w skład setek wyrażeń i zwrotów stałych i tworzą tysiące połączeń luźnych” (Skorupka 1953, z. 8, 10). Zarów no frazeolo- gizmy z kom ponentem oko, jak i pozostałe jednostki frazeologiczne ze składni­ kiem nom inalnym nazywającym część ciała należą do grupy som atyzm ów (fraze- ologizm ów som atycznych). I o ile nie brakuje badań nad frazeologią w języku m łodzieży1 (które nieodłącznie tow arzyszą badaniom nad słow nictwem ), a także badań nad frazeologią som atyczną w różnych jej aspektach2, o tyle nie podjęto się do tej pory badań nad frazeologią som atyczną w języku uczniów. T a część fraze­ ologii odzwierciedla antropocentryzm charakterystyczny dla wielu języków. Jest także określoną, m ającą granice, grupą jednostek języka, w obrębie której m ożna więc badać określone procesy. Przedm iotem niniejszych rozważań są zaś sposoby funkcjonowania związków frazeologicznych na przykładzie wybranych som aty­ zmów z kom ponentem oko w języku młodzieży.

1 W arto przywołać przede wszystkim badania nad frazeologią uczniów (m .in Synowiec 1998, 2004 oraz Krzyżyk, Synowiec 1998), a także in spe studentów polonistyki (Mikołajczuk 1995, 1997). Zob. też prace poświęcone błędom językowym, w tym i frazeologicznym (m.in Polański 1982, Saloni 1971, Polański, Synowiec 1977).

2 N a gruncie językoznawstwa polskiego na uwagę zasługują zwłaszcza badania nad frazeologią somatyczną (na materiale gwarowym) A. Krawczyk-Tyrpy, pokazujące zależności między strukturą semantyczną lek- semów nazywających część ciała a strukturą semantyczną związków frazeologicznych (zob. Krawczyk 1982, Krawczyk-Tyrpa 1987). Odnotować należy także prace, w których polem badawczym jest wybrana grupa frazeologizmów somatycznych, np. mimiczne i gestyczne (Krawczyk 1983), z komponentem głowa (Siekierska 1976), XVI-wieczne z komponentem oko (Ignatowicz-Skowrońska 2002). Rozważania poświę­ cono ponadto konfrontatywnemu ujęciu frazeologii somatycznej (m.in Pajdzińska 1983, Bajda, Kołodzie- jek 1996, Michów 1996).

Ze względu na niewielkie rozmiary artykułu zebrany m ateriał badawczy ograniczono do związków frazeologicznych z kom ponentem oko3. W ydaje się, że grupa tych związków jest w miarę reprezentatyw ną częścią m ateriału językowego, który zebrano m etodą ankietową wśród uczniów bydgoskich szkół gim nazjalnych i ponadgim nazjalnych. Ankietę w trzech wersjach4 wypełniło 216 uczniów w wieku od 14 do 18 lat. N ależy podkreślić, że przeprow adzone badania kom pe­ tencji frazeologicznej miały charakter pozakontekstow y, co z pewnością nie pozo­ stało bez wpływu na ich wynik. N atom iast by móc w pełni zaprezentować kom pe­ tencję językową respondentów , ich odpow iedzi wyekscerpowane z ankiet nie zo­ stały poddane korekcie językowo-stylistycznej i ortograficzno-interpunkcyjnej.

W ybór som atyzm ów do analizy nie jest oczywiście pozbawiony subiektywi­ zmu badacza. Jednak dokonując tegoż wyboru, starano się, by, przede wszystkim na potrzeby jednej z wersji ankiety, m ateriałem badawczym były frazeologizm y o dość dobrze znanych strukturach, a więc pochodzących głównie z polszczyzny potocznej.

N arzędzie analizy semantycznej m ateriału językowego wyekscerpowanego z ankiet stanowi definicja kognityw na, która „za cel główny przyjmuje zdanie sprawy ze sposobu pojm ow ania przedm iotu przez mówiących danym językiem, tj. ze sposobu utrwalonej społecznie i dającej się poznać poprzez język i użycie języ­ ka wiedzy o świecie, kategoryzacji jego zjawisk, ich charakterystyki, w artościow a­ n ia” (Bartm iński 1988, 1 6 9 -1 7 0 ). Jako że interpretacji świata tow arzyszy jego porządkow anie, kategoryzacji poddano więc objaśnienia poszczególnych som aty­ zmów. D la każdego związku frazeologicznego z kom ponentem oko zbudowano następnie strukturę sem antyczną. W yodrębnione kategorie w każdej ze struktur nie odpow iadają klasycznym kategoriom ontologicznym typu: czas, przestrzeń, substancja itd., lecz kategoriom sem antycznym , których podstaw ą są elementy zawierające jakąś w spólną cechę, wspólny desygnat. O dpow iadają więc kategory­ zacji świata z perspektywy i dośw iadczenia życiowego kilkunastoletnich respon­ dentów. Kategorie te tworzą ponadto pewien zbiór elementów, który buduje tzw. sieć radialną, tzn. centrum sem antyczne z odgałęzieniam i biegnącymi w różne strony. Połączenia w tego typu sieci pow stają m.in. za pom ocą procesów: zaw ęża­ nia i rozszerzania znaczeń, m etaforyzacji i metonim izacji. D latego też procesy te,

ł N ależy w tym miejscu dodać, że podstawę materiału badawczego stanowiły 42 somatyzmy z komponentami nazywającymi części ciała w obrębie głowy: głowa, oko, język, nos, włos, gęba, ucho, usta, ząb, oblicze, czoło, gardło.

4 Każda z wersji ankiety składała się z kwestionariusza osobowego oraz ankiety właściwej: w wersji A zadaniem uczniów było podanie znaczeń 42 wybranych frazeologizmów somatycznych z kom ponenta­ mi: oko, ucho itd.; wersja B zawierała dodatkowe utrudnienie dla młodzieży, gdyż oprócz wyjaśnienia (tych samych, co w wersji A ) frazeologizmów respondenci musieli uzupełnić w ich strukturach brakujące kompo­ nenty; natomiast wersja C ankiety zawierała polecenie podania związków frazeologicznych z komponentami: oko, ucho itd. oraz wyjaśnienia ich.

będąc podstaw ą klasycznej klasyfikacji kategorii zm ian znaczeniowych H erm ana Paula, są punktem wyjścia do wyodrębniania zm ian semantycznych w sposobach rozum ienia somatyzmów przez uczniów 4.

D o opracow ania konfrontatywnej analizy znaczeń słownikowych som aty­ zmów i interpretacji uczniow skich wykorzystano przede wszystkim : Słownik fr a ­ zeologiczny języka polskiego Stanisław a Skorupki (dalej jako SFJP ), Słownik fraze­ ologiczny współczesnej polszczyzny Stanisław a Bąby i Jarosław a Liberka (SFW P ), Wielki słownik frazeologiczny języka polskiego Piotra M uldnera-Nieckow skiego (W SF JP ), Nowy słownik języka polskiego pod red. Elżbiety Sobol (N S JP ). Ponadto Nowy słownik gwary uczniowskiej pod red. H aliny Zgółkowej (N S G U ), a także Słownik poprawnej polszczyzny Jan u sza A nusiewicza i Jacka Skaw ińskiego (SP P ).

Być oczkiem w głowie

Som atyzm być oczkiem w głowie słowniki charakteryzują wyjaśnieniami: 1. ‘być faworyzowanym przez kogoś; być przedm iotem czyjejś szczególnej troski, zabiegów, opieki, starań ’ (SFW P ); 2. ‘być czyimś faworytem, ulubieńcem , pupi­ lem ’ (W SFJP ); 3. ‘znajdować się w centrum czyjegoś zainteresow ania, być wyróż­ nianym , faworyzowanym, być czyimś pupilem ’ (SP P ). Bardziej rozbudow aną strukturę sem antyczną tworzą natom iast interpretacje ankietowanych. Zawarte w nich informacje pozw alają wyróżnić kilka kategorii, z których nie wszystkie znajdują się w centrum znaczeniowym.

1. BYĆ FAW O RYZO W ANYM .

• być faworyzowanym, mieć u kogoś względy/przywileje, być wyróżnianym. 2. BYĆ PUPILEM .

• kto? - pupil, pupilek;

• być kim ś - być pupilem /pupilkiem , czyimś pupilem /pupilkiem , kogoś pu­ pilkiem.

3. BYĆ U LU BIEŃ C EM . • kto? - ulubieniec;

• być kim ś - być ulubieńcem , czyim ś/k ogoś ulubieńcem, ulubioną osobą, kim ś ulubionym.

4. BYĆ N A JW A Ż N IEJSZ Y M .

• K toś - być jakim ? - ważnym, ważnym dla kogoś, najważniejszym; - być kim ? - kimś ważnym, kim ś najważniejszym, najważniejszą osobą; • Coś - coś ważnego dla kogoś, najw ażniejsza rzecz, coś najważniejszego.

’ Por. założenie Bąby, Liberka (1994, 10): „W ewolucji semantycznej frazeologizmów działają te same lub podobne mechanizmy, co w rozwoju semantycznym wyrazów” .

5. BYĆ W C E N T R U M C Z Y JEJŚ UW AGI.

• być w czym ? - w centrum , w centrum uwagi, centrum zainteresow ania, w środku zainteresowania.

6. BYĆ PR ZED M IO TEM T R O SK I.

• być otoczonym troską, skupiać n a sobie opiekę. 7. D ZIECKO .

• być kim ? - najukochańszym dzieckiem , jedynakiem , pupilkiem rodzi­ ców / nauczyciela;

• k to? - osoba najw ażniejsza dla rodziców.

W iększość uczniow skich interpretacji zwrotu być oczkiem w głowie realizuje schematy' być kim ś i być jakim ś, które najczęściej wypełniano do postaci: być pu­ pilem , być ulubieńcem , być faworyzowanym, być najważniejszym, być ważnym. O bjaśnienia te odpow iadają więc słownikowemu brzm ieniu rozum ienia an alizo­ wanego frazeologizm u. Kategorie BYĆ FA W O RYZO W A N YM , BYĆ PUPILEM , BYĆ U L U B IE Ń C E M stanow ią centrum sem antyczne struktury znaczeniowej związku. W grupie interpretacji BYĆ U L U B IE Ń C E M daje się ponadto zauważyć sprecyzowanie rodzaju uczuć do sym patii i miłości, np. „być kim ś kto Cię bardzo lubi i zawsze zauw aża” , „być najlepszym , najukochańszym ” , „być lubia­ n ym /kochanym ” . N ależy podkreślić, że w obrębie omawianych kategorii pojawiły się objaśnienia ilustrujące m echanizm przesunięcia sem antycznego z określenia jaki ktoś jest na nazwę osoby, np. „ulubieniec” , „pupilek” , „ukochana osob a” ,

„czyli ten ktoś kogo wszyscy lu bią” .

Kategoria BYĆ W A Ż N Y M /N A JW A Ż N IE JSZ Y M zawiera definicje także odnoszące się do stanów em ocjonalnych (w tym też biorące pod uwagę ich inten­ sywność). U w zględniono w niej konkretyzacje znaczeniow e typu: „być kimś ważnym w życiu drugiej osoby” , „być kim ś bardzo ważnym dla innych (bli­ sk ich )” , „być dla kogoś bardzo ważnym - nawet najw ażniejszym ” . W kontekście tej kategorii sem antycznej warto wspom nieć o dość ważnym zjawisku. Otóż W SFJP notuje dwa warianty przywoływanego som atyzm u: coś jest oczkiem w gło­ wie kogoś i ktoś jest oczkiem w głowie kogoś. Tę wariantyw ność odzwierciedlają uczniowskie odpow iedzi odwołujące frazeologizm zarówno do desygnatu w p o ­ staci człowieka, jak i rzeczy6, np. „być czymś najw ażniejszym ” , „najw ażniejsza rzecz, o którą się d b a” .

Sym patia, miłość czy inne pozytywne emocje względem drugiego człowieka im plikować m ogą dbałość o niego. Kategoria BYĆ PR Z ED M IO TEM T R O SK I łą­ czy się z grupą BYĆ W C E N T R U M CZY JEJŚ U W AG I. C o więcej, potraktow ać ją

6 N a zmianę schematu łączliwości frazeologizmu być oczkiem w głowie zwrócili również uwagę B;jba, Libe- rek (1994, 75): „Zwrot być oczkiem w głowie odnosił się tylko do osoby, dziś można nim również określać rzeczy” . Zob. też Liberek (1995, 111).

m ożna jako swoistą konkretyzację, bowiem tylko ten obiekt rzeczywistości (osoba lub rzecz), który nas interesuje z różnych powodów, m oże zostać otoczony opie­ ką. W skutek ogólności uczniowskich interpretacji (np. „być kim ś szczególnym o kogo się troszczy” , „skupiać na sobie opiekę” , „być kim ś, o kogo się dba ‘chucha i dm ucha’” ) kategoria ta sytuuje się dalej od centrum sem antycznego, niż grupy już omówione. W jej obrębie pojawiły się także objaśnienia, będące przesunięciem sem antycznym z innego som atyzm u, odnoszące się do biblizmu strzec || pilnować kogoś, czegoś jak oka w głowie, a więc uwzględniające aspekt szczególnej czy wręcz nadm iernej troski o kogoś, np. „znaczy to, że ktoś nas pilnuje i non stop się opie­ k uje” , „że ktoś nas bardzo lubi, bardzo o nas dba i nie spuszcza z nas o k a” .

Również na peryferiach struktury sem antycznej sytuuje się kategoria D ZIECK O . Odpowiedzi w niej zawarte uw zględniają relacje m iędzyludzkie typu: dziecko-rodzice, uczeń-nauczyciel. Skupienie się na nich to konkretyzacja zn a­ czenia słownikowego, co ilustrują m .in. objaśnienia: „być jedynakiem , w centrum uw agi” , „być pupilkiem np. rodziców i nauczyciela” , „osoba najw ażniejsza dla rodziców itp .” , „być na pierwszym miejscu, np. w oczach rodziców ” .

Jedynie nieliczni respondenci podali wyjaśnienia odbiegające od znaczenia z kart słowników. D la przykładu warto przytoczyć choć kilka z nich: „być kim ś najlepszym (w zorem ), dla 1 osoby” , „mieć autorytet” , „być niczym dla k ogoś” , „uważać, że dana osoba m oże osiągnąć wielki sukces” , „jedyny cel w życiu” .

Mieć klapki na oczach

Zwrot mieć klapki na oczach słowniki charakteryzują następującym i zn a­ czeniam i: 1. ‘być ograniczonym , zaślepionym , mieć zawężone spojrzenie na świat, być dogm atycznym w swoich poglądach’ (SFW P ); 2. ‘być zaślepionym , nie dostrzegać tego, co oczywiste, nie być krytycznym ’ (W SF JP ); 3. ‘nie orientować się w sytuacji, nie dostrzegać czegoś istotn ego’ (N S JP ). Uczniow ie natom iast swo­ imi interpretacjami budują strukturę semantyczną, składającą się z kategorii, które znajdują się w różnej odległości od centrum znaczeniowego.

1. Z A ŚLEPIEN IE/Z A PA T R Z EN IE.

• być jakim ? — zaślepionym , ślepo zapatrzonym , ślepym na coś;

• nie widzieć nic oprócz czubka swojego nosa; nie widzieć nic prócz siebie, nie widzieć poza kim ś świata.

2. JE D N O K IE R U N K O W O ŚĆ M Y ŚLE N IA /D O ST R Z EG A N IA . • myśleć ciągle tak sam o, mieć wąski horyzont, patrzeć jednostronnie. 3. N IE D O ST R Z E G A Ć /N IE W ID Z IE Ć /N IE Z A U W A Ż A Ć CZEG O Ś.

• co? — coś, rzeczy, zło, złe czyny, prawda, niebezpieczeństwa, problem, pewne problemy, rzeczywistość, wszystko, nic, wady, ważne i istotne fakty;

coś: oczywistego; złego; istotnego; najistotniejszego; co się powinno; co jest oczywiste; co jest ważne;

rzeczy: złe, ważne, oczywiste, pewne, istotne, niektóre, najważniejsze. 4. W ID ZIEĆ.

• słabo widzieć, nie widzieć, być ślepym, być ślepym jak kret.

Kategoria Z A ŚLEPIEN IE/Z A PA T R Z EN IE zawiera wyjaśnienia koncentru­ jące się na braku obiektywnej oceny czegoś lub kogoś, spowodowanej zapatrze­ niem się na kogoś lub na coś. U czniow skie interpretacje zawierają m .in. inform a­ cje o zapatrzeniu się na własną osobę, np. „nie widzieć nic prócz siebie” , „nie zwracać uwagi na nic oprócz siebie” , „nie widzieć nic oprócz czubka swojego n o­ sa ” . O statnia z odpow iedzi jest m odyfikacją postaci kanonicznej frazeologizm u nie widzieć dalej niż koniec \ \ czubek własnego \ \ swojego nosa. Z zapatrzeniem na drugą osobę wiąże się wyjaśnienie „nie widzieć po za kim ś św iata” . Stanow i ono nie tylko próbę zdefiniowania jednego frazeologizm u innym (por. świata nie wi­ dzieć poza kimś), ale także przykład przesunięcia znaczenia.

Z zaślepieniem czy zapatrzeniem wiąże się również jednokierunkowość na przykład intelektualna. O dnoszą się do niej interpretacje z kategorii JE D N O ­ K IE R U N K O W O ŚĆ M Y ŚLE N IA /D O ST R Z EG A N IA , np. „m ieć ciągle jeden tok m yślenia” , „człowiek o wąskim horyzoncie” , „patrzeć jednostronnie” „kierować się w jednym kierunku intelektualnym ” , „widzieć w jednym kierunku” . Z kolei jednokierunkow ość działania uw idacznia się w wyjaśnieniu „iść tylko w jednym kierunku” . N atom iast odpow iedź „być koniem ” dowodzi jednoznacznie udo- słownienia.

N ajbardziej rozbudow aną pod względem liczby wyjaśnień jest kategoria N IE D O ST R Z E G A Ć /N IE W ID Z IE Ć /N IE Z A U W A Ż A Ć C Z EG O Ś. Zawarte w niej definicje odwołują się do dośw iadczania świata nie tylko za pom ocą zmysłu wzroku. Nazw y niektórych desygnatów, np. coś, rzeczy, są na tyle ogólne, iż m łodzież dokonała konkretyzacji grupy ich określeń. W śród nich, oprócz wystę­ pujących w znaczeniu słownikowym określeń oczywisty i istotny, pojawiły się i in­ ne, np. rzeczy: najważniejsze, niektóre, ważne; coś: złego, co się powinno, co jest ważne. N iektórzy z badanych z kolei sprecyzowali słownikowe ‘coś oczywistego, istotnego’ do np. prawdy, niebezpieczeństw a, wad, złych czynów, wartości. Eg- zem plifikacją niech będzie kilka wyjaśnień: „nie widzieć wszystkiego, dostrzegać tylko niektóre fakty” , „nie dostrzegać np. praw dy” , „nie zauważać ważnych aspektów ” , „nie zauw ażać ważnych życiowych w artości” , „nie dostrzegać pew­ nych problem ów ” . Nieliczni ankietowani w swych odpow iedziach podkreślili d o­ datkowo celowość niedostrzegania/ niewidzenia/niezauw ażania czegoś: „udawać, że czegoś się nie dostrzega” , „nie widzieć czegoś co się powinno (udaw ać że się nie

w idzi)” , „nie widzieć czegoś czego nie chcemy” , „specjalnie czegoś nie zauw ażać” , „nie chcieć dostrzegać prawdy” , „nie widzieć nic poza tym co chce się widzieć” .

Chociaż znaczenia zawarte w kolejnej kategorii odbiegają od znaczenia słownikowego, to grupa W ID Z IEĆ także odnosi się do zmysłu wzroku. O bjaśnie­ nia typu „być ślepym ” , „nie w idzieć” , „nic nie widzieć” , „być ślepym jak kret” , które skupiają się na jakości widzenia, oparte są na dosłowności. Jedna z definicji tej kategorii zawiera dodatkow ą inform ację, która nie tylko ukonkretnia znacze­ nie, ale i wskazuje na konsekwencje słabego wzroku: „słabo widzieć, mieć słaby refleks” . D o zmysłu wzroku odwołują się również inne interpretacje uczniów: „patrzeć, a nie w idzieć” , „patrzeć nieuw ażnie” , „nie patrzeć na nic” , „że ktoś chce widzieć i ktoś mu przeszkadza” , „nic nie widzieć w koło tylko jedną rzecz” , „widzieć tylko to co się m a przed so bą” . O statnie z odpow iedzi potraktow ać m ożna jako udosłownienia.

Mydlić komuś oczy

Zwrot mydlić komuś oczy słowniki charakteryzują następująco: 1. ‘zwieść, obełgać kogo’ (SFJP ); 2. ‘stwarzać mylące pozory, wprowadzać kogoś w błąd, zwodzić kogoś, oszukiwać, wmawiać coś w k ogoś’ (SFW P ). U czniow skie wyja­ śnienia tegoż frazeologizm u (poza jednostkowym i odstępstw am i) niemal idealnie wpisują się w strukturę sem antyczną utw orzoną przez znaczenia słownikowe. I chociaż aż około 90% badanych skupiło się na znaczeniu ‘oszukać, nie mówić praw dy’, to dla porządku m ożna wyodrębnić trzy szczegółowe kategorie, dla któ­ rych podstaw ą jest zbiór czasowników: oszukać - kłam ać - bajerować - ściemniać - kręcić - wkręcać.

1.

OSZUKAĆ/KŁAMAĆ.

- rodzaj działania - oszukiwać, kłam ać, zwodzić, wmawiać, wprowadzać kogoś w' błąd;

- kłam ać kom uś w oczy, wpuszczać w maliny. 2. BA JER O W A Ć /ŚC IEM N IA Ć .

- rodzaj działania - bajerować, ściem niać, nabierać, wkręcać, kręcić, wci­ skać, koloryzować;

- co? - kity, wałki, bzdury, kłamstwa, nieprawda, niestworzone historie; - wciskać kit, wkręcać wałki.

3. PRA W D A /FA ŁSZ , a. prawda

- rodzaj działania - zakrywać, zacierać, zm ieniać, ukrywać, zasłaniać, przekręcać, wkręcać, nie mówić;

b. nieprawda

- rodzaj działania - mówić, ukazywać, utrzymywać; - co? - błędne/fałszyw e oblicze, fałszywy obraz czegoś.

W ydzielenie takich właśnie kategorii podyktow ane jest różnorodnością nacechow ania stylistycznego języka respondentów. N ajbardziej neutralna pod względem ekspresywności jest kategoria PR A W D A /FA ŁSZ , natom iast proces potocyzacji języka, a także elem enty gwary uczniowskiej widoczne są na przykła­ dzie składników kategorii BA JERÓ W A Ć/ŚCIEM N 1A Ć.

W kategorii P R A W D A /FA ŁSZ stwierdzenia o charakterze zwrotów mówić nieprawdę czy nie mówić prawdy, zostały zastąpione innymi zwrotami, w których n a uwagę zasługuje człon werbalny, a więc konstytutywny tych konstrukcji. U czniow ie rozbudowali bowiem zakres rodzaju działań związany z prawdą, np. zakrywać, zasłaniać, ukrywać, zacierać, przekręcać, co potraktow ać m ożna jako zawężenie znaczenia. W przypadku nieprawdy ankietowani skupili się na fałszo­ waniu za pom ocą języka obrazu rzeczywistości, np. „utrzymywać fałszywe oblicze sprawy” , „ukazywać zafałszowany obraz jakiejś sprawy” . Dodać do tego można uda­ ne próby zdefiniowania zwrotu innymi frazeologizmami, których znaczenie także skupia się na kryterium prawdy, np. „owijać w bawełnę” , „wpuszczać w maliny” .

N a szczególną jednak uwagę zasługuje kategoria BA JERO W A Ć/ŚCIEM - N IA Ć. Budują ją nie tylko leksem y pochodzące z polszczyzny potocznej ( bajero­ wać ‘mówić nieprawdę, przesadzać w opow iadaniu; blagować, bujać, nabierać; ściemniać ‘powiedzieć coś niejasno, tłum acząc coś, zatajać jakieś fakty, przekrę­ cić’, N S JP ), ale i przynależne gwarze uczniowskiej. Także potocznym synonimem leksem u kłamać jest kręcić. W gwarze uczniowskiej czasownik ten współtworzy zwrot również odnoszący się do mówienia nieprawdy - kręcić wałki. N atom iast w ankietach, jako wyjaśnienie frazeologizm u mydlić komuś oczy, pojawiła się for­ m acja „wkręcać w ałki” . Jest ona zapewne kontam inacją związku kręcić wałki i cza­ sownika wkręcać, który N S G U objaśnia przez ‘kłamać’'. Czasownik ten został także użyty w definicji, która ma charakter pleonazmu. Bo skoro wkręcać to ‘kłam ać’, to przecież nie można kłamać nieprawdy, a to wynika z wyjaśnienia „wkręcać niepraw­ dę” . Pojawiła się też interpretacja w postaci frazeologizmu, który zadomowił się już w zasobie frazeologicznym - wciskać kit ‘mówić rzeczy nieprawdziwe, okłamywać ko­ goś’ (N SJP ).

Odnotować należy także interpretacje pokazujące dosłowne potraktowanie zwrotu. Definicje typu: „myć je” , „myć kogoś” świadczyć mogą nie tylko o niezna­ jomości przenośnego znaczenia, ale także być przejawem uczniowskiego humoru.

Oczy wyszły komuś na wierzch

Oczy wyszły komuś na wierzch, gdy: 1. ‘ktoś jest bardzo zdziwiony, zasko­ czony, odczuwa silne emocje objawiające się wytrzeszczem oczu’ (W SFJP ); 2. ‘ktoś się czymś bardzo zdziwił; ktoś zachwycił się czymś ponad zwykłą m iarę’ (SFW P ). Z a SFJP dodać jeszcze m ożna, że ‘z ciekawości, z podziwu; do kogo, do czego; na widok czego’. Ponad połowa respondentów skupiła się głównie na zdziwieniu jako przyczynie wychodzenia oczu na wierzch. N ieliczni uwzględnili także i inne powody, jak np. zaskoczenie, strach, powątpiewanie czy zachwyt. To właśnie stany em ocjonalne dały nazwy poszczególnym kategoriom .

1. Z D Z IW IEN IE.

a) co? - zdziwienie, zadziwienie; - jakie? - wielkie, ogrom ne, duże; - z jakiego powodu? - ze zdziwienia;

- rodzaj działania - zdziwić się, zadziwić się; - w jakim stopniu? - bardzo;

b) osoba (osoba, człowiek, k toś) - jaka? - zdziwiona;

- jest/była jaka? - zdziwiona; - rodzaj działania - dziwić się;

- w jakim stopniu? - bardzo, ogromnie. c) szok, zaszokow anie; strzelić karpika. 2. ST R A C H /P R Z E R A Ż E N IE .

- co? - coś strasznego;

- z jakiego pow odu? - z przerażenia;

- rodzaj działania - przestraszyć się, przerazić się; zobaczyć; 3. N IE U FN O ŚĆ .

- co? — niedowierzanie;

- rodzaj działania - nie dowierzać, patrzeć; - w jaki sposób? - z niedowierzaniem 4. Z A C H W Y T /PO D Z IW .

- z jakiego pow odu? - z wrażenia;

- być jak im ?/w jakim stanie? - zachwyconym, zafascynowanym; pod wielkim wrażeniem;

- co? - podziw; coś fascynującego;

- rodzaj działania - zachwycić się; zobaczyć; 5. Z A SK O C Z EN IE.

- co? - zaskoczenie;

- rodzaj działania - zdum ieć się; - być jakim ? - zaskoczonym ;

Znaczenie słownikowe skupia się wokół kilku uczuć, tj. zdziwienie, zasko­ czenie, zachwyt, podziw , ale uczniowskie definicje rozbudowują strukturę sem an­ tyczną przede wszystkim o strach i nieufność. N ajbardziej rozbudow aną jest ka­ tegoria Z D Z IW IE N IE (z racji odsetka interpretacji). Ankietowani określili bo­ wiem rozm iary zdum ienia, a także stopień dziwienia się, czym zawęzili znaczenie odnotow ane przez leksykografów. W obrębie tej kategorii wyjaśnienia przybrały jednowyrazową formę ‘zdziw ienie’, najczęściej zaś realizowane schem aty definicji to: być jakim ś (w ypełniony zazwyczaj do postaci ‘być zdziw ionym ’ , a także okre­ śleniem stopnia zdziwienia - b ardzo), ktoś jest jakiś ( ‘ktoś jest zdziw iony’ ), ktoś zrobił coś ( ‘ktoś zdziwił się’ ). Pojawiła się też interpretacja będąca próbą wyja­ śnienia jednego frazeologizm u innym: „ ‘strzelić karpika’ - szok pod wpływem zobaczenia czegoś” . Z a N S G U strzelić karpia to ‘zdziwić się’, szok zaś - ‘zdziw ie­ nie, zaskoczenie połączone z okrzykiem ; niezwykła sytuacja’ . Uw zględniw szy na­ tom iast właśnie N SG U , w kategorii tej znalazły się również definicje: „szo k ” , „za­ szokow anie” . Są one przykładem przesunięcia sem antycznego - nazw a stanu em ocjonalnego zam iast przyczyny tegoż stanu.

Kategoria ST R A C H /P R Z E R A Ż E N IE precyzuje znaczenie o kolejne uczu­ cia. W yjaśnienia, np. „zobaczyć coś np. straszn ego” , „z przerażenia” , „ktoś się przestraszył” przywodzą na myśl dwa inne frazeologizm y: robić wielkie oczy i strach ma wielkie oczy. Pierwszy m ożna utożsam ić znaczeniow o z som atyzm em oczy wyszły komuś na wierzch, drugi natom iast (a dokładniej jego struktura) jest wynikiem skojarzeń wielkich oczu i strachu. Również kategoria N IE U F N O ŚĆ wnosi w obręb struktury sem antycznej analizow anego som atyzm u dodatkow e uczucie. Powątpiewanie, będące efektem zdziw ienia/zaskoczenia daną sytuacją, czym ś lub kim ś, uw idacznia się m.in. w interpretacjach: „patrzeć z niedowierza­ n iem ” , „ktoś nie m ógł uwierzyć w to, co w idzi” , „niedow ierzanie” . K olejna k ate­ goria - Z A C H W Y T /P O D Z IW - wpisuje się w strukturę sem antyczną utworzoną ze znaczeń słownikowych. Odwołanie się uczniów do zachwytu czy podziw u wi­ dać zarówno w wyjaśnieniach: „podziw ” , „ktoś się zachwycił” , jak również w tych, w których mowa jest o wywieraniu wrażenia przez coś lub kogoś: „z wra­ żen ia” , „ktoś jest pod wielkim w rażeniem ” czy urzekaniu, a więc także i o wzbu­ dzaniu zachwytu, podziwu: „zobaczyć coś fascynującego” , „być zafascynow any” . N ie zabrakło ponadto sprecyzowania przyczyn zachwytu, np. „zobaczył coś w spaniałego” , „zobaczył coś pięknego” , „zobaczyć coś niem ożliw ego” .

W SFJP w wyjaśnieniu analizow anego som atyzm u odnosi się zarówno do zdziw ienia i zaskoczenia, jak i do odczuw ania innych emocji, które objawiają się poprzez wytrzeszcz oczu. Tylko nieliczni uczniowie odwołali się w swoich inter­ pretacjach do innych stanów em ocjonalnych człowieka, jak chociażby szczęście czy zadow olenie, np. „ze szczęścia, pod wpływem em ocji” , „zaciekaw ienie” , „być zadow olonym z tego co się zobaczyło” . D odatkow o pojawiły się jednostkow e o d ­

niesienia do wyjścia oczu na wierzch poprzez definicje: „wytrzeszcz oczu” , „ktoś wytrzeszczył oczy” , „wytrzeszczyć oczy ze zdziw ienia” . Pierwsze ze znaczeń brzm i niem al jak term in m edyczny ( wytrzeszcz oczu ‘nadm ierne wysunięcie do przodu gałek ocznych’ ) i uznać je m ożna za udosłownienie. Dwie pozostałe in­ terpretacje natom iast to próba w yjaśnienia jednego frazeologizm u innym. N a uwagę zasługuje jednak ostatnia z przytoczonych definicji, m ająca form ę fraze­ ologicznej innowacji rozwijająco-regulującej. Postać kanoniczna, będąca jej bazą, to wytrzeszczać oczy. Ankietowany dokonał więc rozwinięcia struktury substrato­ wej o wyrażenie ze zdziwienia, które w pewien sposób ukonkretnia znaczenie so­ matyzmu.

Oko w oko

Pozycje leksykograficzne som atyzm oko w oko interpretują następująco: 1. ‘w obliczu czegoś groźnego, niebezpiecznego, bezpośrednio; twarzą w twarz, tuż przed’ (SFW P ); 2. ‘w bezpośredniej styczności; naprzeciw ’ (W SF JP ); 3. ‘bez­ pośrednio, osobiście; twarzą w tw arz’ (N S JP ). N a podstaw ie uczniow skich wyja­ śnień zbudować m ożna strukturę sem antyczną, której tylko dwie kategorie w pi­ sują się w krąg przytoczonych definicji. Pozostałe sem antycznie przynależą do innych, niż analizow any, frazeologizmów.

1. B EZ P O ŚR ED N IO /O SO B IŚC IE. • co? - kontakt, spotkanie, rozmowa;

• w jaki sposób? - bezpośrednio, osobiście, wprost. 2. T W A R Z W T W A R Z /N A PR Z EC IW K O .

• co? - spotkanie, rozmowa;

• rodzaj działania? - stanąć, rozmawiać;

• w jaki sposób? - twarz w twarz, twarzą w twarz, naprzeciw kogoś, vis-a-vis. 3. W C ZTERY O C Z Y /SA M N A SA M .

• co? - rozmowa;

• rodzaj działania - rozmawiać, pogadać;

• w jakiej sytuacji - tylko 2 osoby, w dwie osoby, tylko we dwoje, w 4 oczy, na osobności, bez świadków, sam na sam.

4. TAKI SAM .

• takie sam e, tak sam o, taki sam. 5. RYW ALIZACJA.

• rywalizacja, rywalizować.

Nazw y wyodrębnionych kategorii odzw ierciedlają postacie definicji. Te, w zasadzie, słownikowe brzm ienia znaczeń zostały przez niektórych ankietow a­ nych rozbudowane o dodatkow e, ukonkretniające inform acje. K ategorie

BEZ-PO ŚR E D N IO /O SO B IŚC IE i TW A RZ W T W A R Z /N A P R Z E C IW K O poprzez nazwy czynności i określenie rodzaju działania, np. kontakt, spotkanie, rozmowa, mówić, rozmawiać, stanąć, zaw ężają znaczenie analizow anego som atyzm u. Jak już w spom niano, zawartość tylko tych dwóch kategorii nie odbiega sem antycznie od wyjaśnień słownikowych. Dołączyć do nich m ożna kilka znaczeń, które sku­ piają się w centrum sem antycznym , chociaż znajdują odbicie jedynie w interpre­ tacji według SFW P, np. „zmierzyć się z kim ś” , „zmierzyć się z czym ś” , „pojedy­ n ek” , „stanąć do bitwy” . W przypadku kategorii T W A RZ W T W A R Z /N A P R Z E ­ CIW K O pojawiły się nie tylko oba warianty frazeologizm u zaw artego w nazwie (tzn. twarz w twarz i twarzą w twarz), ale i obcojęzyczny odpow iednik polskiego leksem u naprzeciwko - vis’a vis.

W CZT ER Y O C Z Y /SA M N A S A M - ju ż sam a nazwa tej kategorii sugeruje m echanizm przesunięcia znaczeniowego. N iektórzy respondenci niewłaściwie utożsam ili frazeologizm oko w oko z som atyzm em w cztery oczy, bo przecież bez­ pośrednio, osobiście, twarzą w twarz to niekoniecznie sam na sam czy osobiście, bez świadków. Podobne przesunięcia występują w dwóch pozostałych katego­ riach. W grupie wyjaśnień nazwanych TAKI SAM widoczne jest, chociaż nie podane w prost, odniesienie do wyrażeń: kubek w kubek, kropla w kroplę. N ato ­ m iast w kategorii RYW A LIZA CJA (poprzez wyjaśnienia typu: „równo, razem, rywalizacja m iędzy równymi sobie” , „ryw alizow ać” ) uwidacznia się, pozostające jedynie w dom yśle, nawiązanie do notow anego przez SPP wyrażenia łeb w łeb. W przypadku dwóch ostatnich kategorii, to ani w jednej, ani w drugiej nie wystąpi­ ła próba wyjaśnienia somatyzmu oko w oko za pom ocą frazeologizm ów, które stały się podstaw ą przesunięcia znaczenia. N atom iast przyczyn wspomnianych przesu­ nięć semantycznych upatrywać m ożna nie tyle w nieznajomości znaczeń przywo­ ływanych frazeologizmów, ile w podobieństwie formalnym tych trzech struktur - realizacja tego samego schematu syntaktycznego, por. oko w oko, kubek w kubek, kropla w kroplę, łeb w łeb.

W śród wyjaśnień uczniow skich pojawiły się także i te niezgodne z podanym i przez leksykografów: „patrzeć tylko na siebie” , „patrzeć” , „być szcze­ rym z drugą osob ą” . Być m oże trzecie z wyjaśnień pojawiło się wskutek przesu­ nięcia sem antycznego pod wpływem frazeologizm u patrzeć komuś prosto w oczy, bądź utożsam ienia znaczenia wyrażenia oko w oko ze zwrotem prosto w oczy.

Polem badawczym niniejszych rozważań stały się frazeologizm y som atycz­ ne z kom ponentem oko w języku uczniów. Przedstawione analizy leksykalno- -sem antyczne ukazują sposoby rozum ienia i tendencje w definiow aniu wybra­ nych jednostek języka. Skłaniają także do krótkiego podsum ow ania stanu kom pe­ tencji frazeologicznej młodzieży.

Otóż z trzech podstawowych kategorii zm ian sem antycznych najczęściej pojawia się konkretyzacja zakresu znaczeniow ego, która dotyczy zazwyczaj ro­

dzaju emocji, sposobów zachow ania się i percepcji otaczającego świata. Z a zawę­ żenia znaczeń uznać m ożna także definicje egzem plifikacyjne, odnoszące się do doświadczeń ankietowanych. N adto częste są przesunięcia znaczeń (zarów no całkowite, jak i częściow e). W ich obrębie dają się zauważyć dwie tendencje. Pierwszą z nich są próby definiow ania jednego frazeologizm u innym. I chociaż autorzy słowników nierzadko posługują się tą m etodą interpretacji nie tylko jed­ nostek frazeologicznych, to w przypadku m łodzieży próby te nie zawsze są for­ tunne. Leksykografowie wykorzystują bowiem w definiensie i definiendum for­ macje tożsam e sem antycznie, pozostające m iędzy sobą w relacji synonimii, uczniowie zaś niekoniecznie zwracają uwagę na bliskość sem antyczną jednostek definiowanych i definiujących. D rugą tendencję stanow ią kontam inacje, a więc wyjaśnianie jednego frazeologizm u interpretacją charakteryzującą inny frazeolo- gizm. Skrzyżowanie znaczeń następuje zazwyczaj w skutek asocjacji sem antycz­ nych lub formalnych (np. brzmieniowych lub syntaktycznych). Rzadziej, ale jed­ nak pojawia się także generalizacja wartości sem antycznej frazeologizm ów.

N iektóre som atyzm y charakteryzowane są przez uczniów definicjam i w słownikowym brzm ieniu, co świadczyć m oże o dobrym ich zakorzenieniu w zasobie frazeologicznym badanych. Z kolei słabego utrw alenia poszczególnych som atyzm ów, a być m oże również i uczniow skiego dowcipu, dow odzą interpreta­ cje oparte na dosłowności.

Nie brakuje również znaczeń częściowo lub całkowicie odbiegających od słow­ nikowych. Zarówno objaśnienia peryferyjne (zwłaszcza te sytuujące się w niewielkiej odległości od centrum semantycznego), jak i zawężające znaczenia słownikowe przy­ czyniają się do rozbudowy struktury semantycznej związku frazeologicznego, co mo­ że skutkować na przykład trwałą zmianą schematu łączliwości frazeologizmu.

Bibliografia

Anusiewicz J., Skawiński J., 1996, Słownik polszczyzny potocznej, W arszaw a- —Wrocław.

Bajda A., Kołodziejek E., 1996, O nazwach niektórych części ciała w połskich i angielskich frazeologizmach, „Poradnik Językow y” , z. 3, s. 50 -5 6 .

Bartm iński J., 1988, Definicja kognitywna jako narzędzie opisu konotacji, [w :] Ko­ notacja, pod red. J. Bartm ińskiego, Lublin, s. 169-183.

Bąba S., Liberek ]., 1994, Zmiany znaczeń frazeologizmów, w: język a współczesne społeczeństwo polskie. Materiały z sesji naukowej zorganizowanej dla uczcze­ nia 75. rocznicy odzyskania przez Polskę niepodległości ( 9 i 10 listopada), pod red. Z. Z agórskiego, Poznań, s. 9 -1 8 .

Buttler D ., 1978, Rozwój semantyczny wyrazów polskich, W arszawa.

Ignatowicz-Skowrońska J., 2002, Zapomniane frazeologizmy XVI-wieczne z kompo­ nentem „oko”, w: Synchroniczne i diachroniczne aspekty badań polszczyzny, t. VIII, pod red. M. Białoskórskiej i L. M ariak, Szczecin, s. 17-32.

Kozłow ska E., 1991, Sposoby definiowania znaczeń w języku uczniów, w: Zagadnie­ nia komunikacji językowej dzieci i młodzieży, pod red. J. Porayskiego- -Pomsty, W arszaw a, 129-136.

Krawczyk A., 1982, Cechy części ciała jako tworzywo semantycznej struktury związ­ ków frazeologicznych (na materiale gwarowym), w: Z problemów frazeologii pol­ skiej i słowiańskiej, 1.1, pod red. M. Basaja i D. Rytel, Wrocław, s. 135-143. Krawczyk A., 1983, Frazeologizmy mimiczne i gestyczne (n a materiale gwarowym),

„Socjolingw istyka” 5, s. 137-144.

Krawczyk-Tyrpa A., 1987, Frazeologia somatyczna w gwarach polskich. Związki fr a ­ zeologiczne o znaczeniach motywowanych cechami części ciała, Wrocław.

Krzyżyk D ., Synowiec H., 1998, O potrzebie badań diagnostycznych nad frazeologią uczniów, „Język Polski w Szkole dla klas IV -V III” 1998/1999, nr 1, s. 2 2 -2 5 i 6 9 -7 4 .

Liberek J., 1995, Mechanizmy zmian we współczesnej normie frazeologicznej, w: M a­ teriały XVII Konferencji Młodych Językoznawców-Dydaktyków, pod red. A. Otfinowskiego, Bydgoszcz, s. 1 0 9-116.

M ajkow ska G ., 1988, Klasyfikacja semantyczna zamierzonych modyfikacji związków frazeologicznych, w: Z problemów frazeologii polskiej i słowiańskiej V, pod

red. M. Basaja i D. Rytel, W rocław, s. 143-163.

M ichów E., 1996, Polskie i bułgarskie frazeologizmy somatyczne ze znaczeniem mo­ tywowanym przez górne lub dolne położenie części ciała, „Kieleckie Studia Fi­ lologiczne” , t. X, Kielce, s. 1 1 7-124.

M ikołajczuk A., 1995, Struktura semantyczna wybranych związków frazeologicz­ nych w testach egzaminacyjnych na polonistykę (1 9 9 2 /1 9 9 3 0 ), w: Z teorii i praktyki dydaktycznej języka polskiego, t. XII, pod red. E. Polańskiego i Z. Urygi, Katowice.

M ikołajczuk A., 1997, Rozumienie wybranych związków frazeologicznych w testach egzaminacyjnych na polonistykę, „Studia pragm alingw istyczne” , pod red. J. Porayskiego-Pomsty i H. Zgółkowej, W arszaw a, s. 9 1 -1 0 5 .

M iildner-Nieckow ski P., 2003, Wielki słownik frazeologiczny języka polskiego, W arszawa.

Nowy słownik gwary uczniowskiej, 2004, pod red. H. Zgółkowej, W rocław. Nowy słownik języka polskiego, 2002, pod red. E. Sobol, W arszawa.

Pajdzińska A., 1983, Nazwy narządów mowy w związkach frazeologicznych pol­ skich, czeskich i słowackich, w: Z problemów frazeologii polskiej i słowiańskiej, t. III, pod red. M. Basaja i D. Rytel, W rocław, s. 147-157.

Polański E., 1982, Słownictwo uczniów. Problemy, badania, wnioski. Warszawa. Polański E., Synowiec H., 1977, Z badań nad błędami leksykalnymi uczniów, [w:]

Z teorii i praktyki dydaktycznej języka polskiego, 1.1, Katowice, s. 77-103. Saloni Z ., 1971, Błędy językowe w pracach pisemnych uczniów liceum ogólnokształ­

cącego. Próba analizy językoznawczej, W arszaw a, s. 189-201.

Skorupka S., 1953, Z zagadnień frazeologii, „Poradnik Językowy” , z. 8, s. 3-10; z. 9, s. 17-27; z. 10, s. 6-12.

Skorupka S., 1999, Słownik frazeologiczny języka polskiego, W arszawa.

Synowiec H., 1998, Z badań nad frazeologią uczniów, „Polonistyka” , nr 2, s. 68-74. Synowiec H ., 2004, Uczeń wśród słów, związków frazeologicznych i regionalnych

odmian polszczyzny, w: D anuta Bula i in., Nauczyciele - Nauczycielom, t. XIII, Dziecko w świecie języka, pod red. nauk. B. Dymary, Kraków, s. 133-199. Święcicka M ., 2003, Sposoby definiowania regionalizmów przez młodych mieszkań­

ców Bydgoszczy, w: Polszczyzna bydgoszczan. Historia i współczesność, pod red. M. Święcickiej, Bydgoszcz, s. 9 5 -1 1 4 .

Tabakow ska E., 1995, Gramatyka i obrazowanie. Wprowadzenie do językoznaw­ stwa kognitywnego, Kraków.

Tabakowska E., 2001, (red), Kognitywne podstawy języka i językoznawstwa, Kraków.

SELECTED IDIOMS WITH THE POLISH WORD OKO

(ENGLISH EYE) IN THE LANGUAGE OF SCHOOL YOUTH

Sum mary

This article is an attempt at showing the ways of functioning of selected phrases in the language of young people. This analysis covers student’s interpretations of somatisms with the EYE component (to puli the wool over somebody’s eyes, eyeball to eyeball, to have blinders on, to be the apple of somebody’s eye, so?nebody’s eyes popped). With the use of the principles of cognitive grammar, semantic structures of these phrases have been constructed. Dictionary definitions are the starting point for the assessment of the ways of understand- ing the meaning. Owing to the semantic analysis, the following interpretations of mean- ings have been specified:

• concretizations, • generalizations, • asemantizations, • dephraseologizations,