K O N K U R S D L A M Ł O D Y C H H I S T O R Y K Ó W N A U K I
M ięd zy n aro d o w a A k a d e m ia H istorii N a u k i ogłosiła konkurs, o tw arty d la w szy st k ich h istoryków nauki, którzy w dniu 1 1 1970 będ ą w w ie k u pon iżej 35 lat.
R o zp ra w y k onk ursow e n a dow olny temat p ow in n y by ć nadesłane ( w 3 egzem plarzach ) do sekretariatu A k a d e m ii przed 1 X 1970. N ie p ow in n y one przekraczać 40 stron m aszynopisu (łącznie z przypisam i) i m ogą b y ć złożone w jed n ym z n astę pujących 6 języ k ó w : angielski, francuski, hiszpański, niem iecki, rosyjski, w łosk i. D o pracy należy dołączyć trzystronicow e streszczenia w językach: angielskim i fr a n cuskim, a także k ró tk ą in form ację bio graficzn ą i bibliograficzn ą o autorze o raz jego d ok ła d n y adres.
N a g ro d a w yn osi 300 d o la r ó w i zostanie przyznana w czasie X I I I M ięd zyn arodo w ego K on gresu H istorii N a u k i w 1971 r.
ZS R R
S T A N B A D A N N A D Z A G A D N I E N I A M I
W S P Ó Ł C Z E S N E J R E W O L U C J I N A U K O W O - T E C H N I C Z N E J *
W dniach 5— 7 czerwca 1968 r. odbyła się w M o s k w ie n a ra d a pośw ięcona sta n o w i b a d a ń n ad zagadnieniam i współczesnej re w o lu c ji naukow o-techn icznej. W o b radach uczestniczyli n au k o w cy z M osk w y , L en in grad u , K ijo w a , M ińska, K o w n a , C h ark ow a, N ow ok użn ieek a, Czelabińska, Riazania, Rostowa, Suchum i, Sew astopo la i innych miast. B y ła to p iąta k on feren cja n au k o w a zo rgan izo w an a przez D ział H i storii W spółczesnej R ew o lu cji N au k ow o -T ech n iczn ej Instytutu H istorii P r z y ro d o zn a w stw a i Techniki A N Z S R R 1.
N a ra d a m ia ła n a celu: ocenę obecnego stanu bad ań nad zagadnieniam i w s p ó ł czesnej re w o lu c ji nau kow o-techn icznej; opracow anie p od staw o w ej term inologii, aby m ożna by ło zalecić je j stosowanie p rzy bad an iach nad tymi zagadnieniam i; u sta lenie niedostatecznie dotychczas p rzebadanych p ro b le m ó w z tego zakresu, którym i należałoby się zająć w p ierw szej kolejności.
D la um ożliw ienia p rzygotow ania się do dysk usji organizatorzy opracow ali, w y d ru k o w ali i rozesłali zaproszonym M a teriały n a ra d y2. W p ierw szym rozdziale p o dano tu in form acje o stanie bad ań nad w spółczesną re w o lu c ją nau kow o-techn iczną w Z S R R , N R D , Czechosłow acji i niektórych innych k ra ja c h oraz w y k a z literatury n a ten temat o p u b lik o w an e j w Z S R R po 1962 r.; rozdział drugi za w iera projekt p od staw o w ej term inologii, w rozdziale zaś trzecim sfo rm u ło w an o zagadnienia, które należałoby poddać badaniom w pierw szej kolejności. Przy szły m uczestnikom n a r a dy postawiono p rzy tym kilk a pytań, a m.in.: 1) Czy celowe jest utw orzenie k o o r dyn acyjn ej ra d y n au k o w ej dla bad ań n ad w spółczesną re w o lu c ją n au k o w o -tech niczną i ja k i m a być ew en tualnie zakres i k ieru n ek je j działalności? 2) W jakim stanie zn ajd u ją się radzieckie bad an ia nad re w o lu c ją nau kow o-techn iczną i w ja k i sposób należy je organizować? 3) Jakie są dodatnie i ujem ne strony ogłoszonych w Z S R R p rac pośw ięconych tym zagadnieniom ? 4) W jak i sposób zorganizow ać systematyczną, bieżącą in form ację o w y d a w n ic tw a c h i badaniach nad tym i zagad
* N adesłan e z M o s k w y spraw ozdanie przetłum aczył W ik to r Olszewski.
1 Por. spraw ozd an ia z pierw szej, trzeciej i czw artej spośród tych k onferen cji w nrach: 1— 2/1965 (ss. 243— 245), 4/1965 (ss. 695— 696) i 2/1968 (ss. 517— 519) „ K w a r talnika”. D ru g a k o n feren cja o d by ła się w gru d n iu 1964 r. w L en in grad zie i b y ła p o święcona N o w y m materiałom i ich społecznem u znaczeniu.
2 Sostojanije issledowanij po problem ie sow riem iennoj nauczno-tiechniczeskoj riewolucji. (M a teria ł k sowieszczaniju 5— 7 junia). M o s k w a 1968.
nieniami, p row adzonych w innych k rajach? Dalsze pytania dotyczyły projek tu term i nologii o ra z w y k az u p od staw o w y ch zagadnień badaw czych.
N a ra d ę p row ad zono w ten sam sposób, co i sym pozjum na temat przekształca n ia się n au k i w bezpośrednią siłę w y tw ó rc zą s: w p ierw sz ej p ołow ie obrad uczestnicy w y p o w ia d a li w łasn e pogląd y n a om aw iane zagadnienia, w drugiej — dysk utow ali nad innym i w ypow iedziam i. O b ra d y zakończono uchw aleniem zaleceń. W zw iązku ze sposobem p rzygotow an ia i prow ad zen ia n arad y członek A N Z S R R B . M. K ie d r o w (M o s k w a ) zw rócił uw agę, że stanowi o n a in teresujące doświadczenie: p od staw ą o brad b y ł jeden dokum ent <M a teriały), a ich rezultatem — ustalenie w spólnego pogląd u n a rozw ażan e zagadnienie.
B. M. K ie d ro w oraz inni dyskutanci podkreślali doniosłość i konieczność o pra cow ania logicznych metod bad ań i teoretycznych zagadnień w spółczesnej re w o lu c ji nau kow o-technicznej. W ie lu w y p o w iad a jąc yc h się zw róciło uw agę, że przy ro z w ią zy w an iu tych zagadnień potrzebny jest w y siłek nie tylko historyków nauki i tech niki, lecz rów nież h istoryków innych dziedzin, filo zo fó w , ekonomistów, socjologów, a także p rzedstaw icieli innych nauk społecznych.
W dyskusji nad celowością p ow ołan ia k oord ynacyjnej ra d y n au k o w ej N . I. D ria c h ło w (M o sk w a ) zaproponow ał, b y do jej zadań należało kierow an ie pracam i nau k o w y m i i ich koordynow anie, zabezpieczanie przed „od kryw an iem ” już ro z w ią zanych p ro b le m ó w oraz ustalanie p lan ó w perspektyw icznych i zasięgu bad ań nad współczesną re w o lu c ją naukowo-techniczną. W e d łu g G . D. D an ilin a '(M oskw a) n a czelne zadanie rady m a polegać na k oord y n ow an iu całości radzieckich bad ań nad tym zagadnieniem oraz naw iązaniu łączności z odpow iednim i p laców k am i n au k o w y m i i poszczególnymi naukow cam i w k rajach socjalistycznych. T a k a ra d a — po w ie d ział I. L . Z n acz k o -J aw o rsk i (L e n in g ra d ) — m o głaby zostać utw orzona przy od p ow ied nim w y dziale A k ad em ii N a u k Z S R R decyzją je j Prezydium . O rgan izacy jn ą, techniczną i fin an so w ą Obsługę ra d y zapew n iałby D z iał H istorii W spółczesnej R e w o lu c ji N au k ow o -T ech n iczn ej Instytutu H istorii P rzy ro d o zn a w stw a i Techniki p rzy w spółudziale odp ow ied n iej sekcji Radzieckiego N a ro d o w e g o Zjednoczenia H istory k ó w P rzy ro d ozn a w stw a i Techniki.
M ateriały narady zaw ierały m.in. następujące definicje:
„ R e w o lu c ja techniczna jest to proces przechodzenia sił w ytw órczych do ja k o ściowo n ow ego systemu technicznego, tw orzenia i zastosowania n ow ych śro d k ów technicznych, n ow ych postaci energii i n o w ej technologii, um ożliw iających zastąpie nie niektórych lu b w szystk ich ro d za jó w pracy lu d zk iej przez środki techniczne, a także przejście n a now e technologiczne sposoby w y tw arzan ia. R e w o lu c ja tech niczna stan ow i określony etap przejścia od jednej fo rm a cji społeczno-ekonom icznej do następnej.
R e w o lu c ja p ro d u k c yjn a jest to proces ostatecznego fo rm o w an ia n ow ego sposobu w y tw arzan ia, znam ionującego się n o w y m systemem technicznym, now ym podziałem pracy, n ow ym i technologicznymi m etodam i w y tw arzan ia, n o w ą pozycją w y tw ó rc ó w i n ow ym i stosunkami społecznymi w produkcji, n o w ą strukturą społeczną. W w y n i ku re w o lu c ji pro du kcyjn ej następuje w ięc całkowite zwycięstw o i panow anie now ego sposobu w y tw arzan ia; Przerastan ie re w o lu c ji technicznej w re w olu c ję p rodukcyjną zachodzi przy określonych w aru n k ach społecznych”.
O becnie o d by w a się re w o lu c ja nau kow o -tech n : czna, która „jest procesem prze chodzenia sił w ytw órczych do jakościow o now ego systemu technicznego, znam io n ującego się kom p leksow ą autom atyzacją u m ożliw iającą zastąpienie wszystkich r o d za jó w pracy ludzkiej przez środki techniczne (przede wszystkim chodzi tu o pracę kontrolno-sterującą i o fu n k cje logiczne); procesem związanym z przekształcaniem
się n au ki w bezpośrednią siłę w y tw ó rc zą ” (ss. 21— 22). R e w o lu c ja nau kow o-techn icz n a p rzebiega w ustroju zarów no kapitalistycznym , jak i socjalistycznym , lecz p rze rastanie jej w re w o lu c ję p ro du k cyjn ą m ożliw e jest tylko w krajach , w k tórych o dbyła się re w o lu c ja społeczna i polityczna.
N ik t z d yskutantów nie opo n ow ał p rze ciw rozróżnieniu re w o lu c ji technicznej i produ kcyjnej. K ry ty k o w an o jedn ak definicję re w o lu c ji technicznej. T a k np. J. S. M ieleszczenko (L e n in g ra d ) w y ra z ił pogląd, że nie każda re w o lu c ja techniczna jest n a tyle doniosła, aby stanowić etap przejścia od jedn ej fo rm a cji społecznej do d r u giej. W . I. B iełozierce w (U lja n o w s k ) zauw ażył, że nie m ożna re w o lu c ji technicznej łączyć z zastępowaniem pracy lud zkiej przez środki techniczne, p rzy obecnej b o w ie m definicji należałoby sądzić, że ani nie b y ło re w o lu c ji technicznych w okresie techniki przedm aszynow ej, ani ich nie będzie w przyszłości, gdyż p o zakończeniu współczesnej fa z y ro z w o ju techniki, w te d y gdy w szystk ie ro d zaje p ra c y ludzkiej p rzejm ą środki techniczne, także w tym zakresie n ie będzie już jako ścio w y ch prze m ian. W . M . G a r ie je w (M o sk w a ) stwierdził, że w spółczesn a re w o lu c ja n a u k o w o -te c h - niczna z jednej strony p ro w ad zi do utw orzenia m aterialn ej baz y kom unizm u, do przekształcenia socjalistycznych stosunków p rodu kcyjnych w komunistyczne, z d r u giej zaś strony przyspiesza załam anie p rodu kcyjnych stosunków kapitalizm u. P r o cesy te p ow inny znaleźć odzwierciedlenie w określeniu re w olu c ji n au kow o-tech n icz nej.
A . A . K uzin (M o sk w a ) zastanaw iał się nad tym, gdzie i k ie d y rozpoczęła się, współczesna re w o lu c ja naukow o-techniczna. T erm in u „autom atyzacja” — p o w ie dział on — zaczęto używ ać w Z S R R w 1935 r., w Stanach Zjednoczonych zaś — w 1946 r. Jeszcze przed d ru gą w o jn ą św iato w ą Z S R R zbliżył się do re w o lu c ji n a u kow o-technicznej, w o jn a jedn ak p rze rw ała ten proces, natom iast S tan y Z je d n o czone doszły do tego etapu p rzy końcu w o jn y, lecz po je j zakończeniu proces ten został p rzerw any do lat pięćdziesiątych. W tych w łaśn ie latach re w o lu c ja n a u k o w o - -tecfiniczna rozpoczęła się i w Z S R R , i w Stanach Zjednoczonych.
W e d łu g m niem ania G . Ł . M iech an ik a (M o sk w a ) i I. G. W a s ilje w a (M o sk w a ) re w o lu c ji naukow o-technicznej nie m ożna sprow adzać do autom atyzacji, gdyż r e w o lu cja ta m a w p ły w n a całość struktury w spółczesnego społeczeństwa (M iećh an ik ), a w ydajność zautom atyzowanych zespołów w zrasta obecnie w przem yśle w n ie w ie l kim tylko stopniu (W a s ilje w ). W id oczn e tu jest pom ieszanie następstw społeczno- -ekonom icznych z zasadniczą treścią re w o lu c ji naukow o-techn icznej.
Interesu jącą tezę p rzedstaw ił W . E. Sudźbin (M o s k w a ). P o p ro d u k c y jn ej r e w o lu cji przem ysłow ej w ie k ó w X V I I I — X I X nastąpił proces up rzem y sław ian ia, tj. dalszego tw orzenia w ielk iego przem ysłu opartego o pracę m aszyn. N a obecnym zaś poziomie ro z w o ju społecznego w rozbu d ow ie sił w ytw órczych u ja w n ia ją się d w ie tendencje: z jedn ej strony w dalszym ciągu p rzebiega proces up rzem ysław iania, z d ru g iej zaś rozpoczęła się re w o lu c ja naukow o-techniczna. T en d en cja k o ntynuow an ia procesu uprzem ysław iania i je j zderzenia z re w o lu c ją n au k ow o-techn iczną stw arzają dość niebezpieczne k o liz je w życiu społecznym. T a k np. p ow inniśm y p rzy go tow y w ać ogół o b y w ateli do działalności intelektualnej, w ciąż jedn ak trzeba stosować pracę fizycz ną, gdyż proces up rzem ysław ian ia nie został w Z S R R jeszcze zakończony. W tym św ietle trzeba rozum ieć problem „człowiek i m aszyna”, odzw ierciedlający dalsze k o rzystanie z siły fizycznej człow ieka w niektórych procesach pro du kcyjn ych (m ó w iła o tym E. G. K arp ien k o z K em ero w a).
Z agad nienie prognozow an ia społecznych następstw w spółczesn ej re w o lu c ji n a u kowo-technicznej poruszył I. W . B ie stu ż e w -Ł a d a (M o sk w a ). C o raz częściej — p o w ie d ział on — spotyka się zjaw isk a, któ re nie zostały dokładnie rozw ażone, a które można um ownie nazw ać przygotow u jącym i się „sytuacjam i k ry zy sow y m i” . T ak iego rodzaju sytuacje za rysow u ją się obecnie w licznych dziedzinach: w p rze w id yw a n y m
w zroście zaludnienia, w rozrastaniu się objętości in form acji, w dziedzinie produkcji energii, -w zanieczyszczaniu powietrza, w ó d itd. Jeżeli zawczasu nie zanalizu jem y tego -rodzaju sytuacji, nie p otrafim y w porę sfo rm u ło w ać niezbędnych dla p la n o w a nia społecznego zaleceń.
A . A . Z w o r y k in (M o s k w a ) zaproponow ał w ykorzystanie w bad an iach nad za gadnieniam i w spółczesnej re w o lu c ji naukow o-techn icznej nowoczesnej m etody, któ re j istota jest n astępu jąca: Jeżeli b a d a n ia o b e jm u ją p ew n ą g ru p ę zjaw isk , k tó ra o d p o w iad a określonym p raw idło w ościo m (zm ian a jedn ego czynnika m odelu p o w o d u je zmianę, innych, m odel stan ow i elem ent b ard z iej ogólnego m o delu lu b g ru p y m odeli, m ożliw e jest p rze w id yw a n ie zmian m odelu jak o całości o ra z sądzenie o w i r tualnych zm ianach na podstaw ie w a r u n k ó w staw ianych logicznej konstrukcji m o delu), taki m odel ro zp atru je się d a le j jako stru k tu ra — ja k o uk ład statystyczny, cy bernetyczny iitp. T a k ie stru k tu ry -u k ład y p o z w a la ją n a prognozow an ie poszczególnych asp ek tów re w o lu c ji naukow o-technicznej.
G. D. D aniiin (M o s k w a ) p ro p o n o w ał -opracowanie k lasy fik ato ra inform acji, który z a w ie ra łb y w y k a z tem atów w tej logicznej1, -kolejności, w k tórej p rze w id u je się ro z w ó j w spółczesnej re w o lu c ji nau kow o-technicznej. 'K lasy fikator ten należałoby rozesłać do w szystkich bibliotek i za k ład ó w n au k o w y ch oraz in dy w id ualn ie do b a d a
czy z p rośbą o p osłu giw an ie się nita w in form acji n au kow ej.
W iększość obecnych na o brad ach stw ierdziła, że podany w Materiałach projekt term inologii jest w zupełności zadow alający, w y m a g a jedn ak uzupełnień i sprecy- zowań. W p ły n ę ło w ie le tego ro d z a ju propozycji, (dotyczą one w szczególności podsta w o w y c h p ojęć: techniki (nauki), któ re — ja k zapow iedział przewodniczący obradom S. W . Szuch ardin (M o s k w a ) — zostaną uw zględnione w toku opracow an ia ostatecz nego -słownika term inologicznego zagadnień w spółczesn ej re w o lu c ji n au k o w o -tech nicznej.
Zalecenia przyjęte przez n arad ę postulują m in . utworzenie koordynacyjritej ra d y n a u k o w e j d la bad ań nad re w olu c ją nau kow o-techn iczną i podjęcie przez Instytut H istorii P rzy ro d o zn a w stw a i Techniki A N Z S R R in ic ja ty w y pow ołan ia tej ra d y ; do czasu zaś utw orzenia ra d y k oord ynacja ześrodkow ać się p ow in n a w Sekcji H istorii W spółczesnej R ew o lu cji N au k o w o -T ech n icz n ej Radzieckiego N aro d o w e g o Zjednocze n ia H isto ry k ó w P rzy ro d o zn a w stw a i Techniki.
N ina Stoskowa
Francja
S P R A W O Z D A N I E Z P O B Y T U S T Y P E N D I A L N E G O
W okresie półrocznym , od kw ietn ia do w rześn ia 1968 r. włącznie, p rze by w a łam n a stypendium École Pratiq u e des H autes Études w e Francji. W y ja z d m ój m iał n a celu przeprow adzenie poszukiw ań źródłow ych do tematu M ecenat naukow y d w o ru królewskiego w Polsce w dobie panowania L u d w ik i M a rii Gonzagi i Jana K a zi m ierza Wazy.
P ra c e n ad tym tem atem -rozpoczęłam w Polsce i ko n ty n u ow ałam już od -paru lat. Z e w zg lęd u n a francuskie pochodzenie L u d w ik i M a rii i żyw e stosunki ku lturaln e, w ślad za politycznym i zaw iązane m iędzy P o lsk ą i F ra n c ją za je j pośrednictwem , ja-k ró w n ież ze w zg lę d u n a końcow y etap życia Jana K azim ierza spędzony w e F ra n cji — przeszukanie i w ykorzystanie zbio ró w fran cu sk ich stało się od d aw n a k o nieczne do pełnego zebrania m ateriału źródłow ego i zam knięcia badań. P o by t w e F ran cji i zaznajom ienie się ze zbioram i, głó w n ie paryskim i, w pełn i potw ierdziły posiadane w cześniej in form acje co do bo gactw a zn ajdujących się w nich źródeł, a n aw e t przekroczyły m oje nadzieje i oczekiwania.
