Retiarii - elementy morskie w rzymskich amfiteatrach?

Dariusz Słapek

Retiarii - elementy morskie w

rzymskich amfiteatrach?

Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio F, Historia 50, 31-43

1995

A N N A L E S

R e tia rii — elem en ty m orskie w rzym skich a m fite a tra c h

L es rétiaires - o rn em en ts m arins d an s les cirq u e s rom ains?

Kwestia typologii gladiatorów nie doczekała się zbyt obszernej i bogatej w jednoznaczne ustalenia literatury. Problem to w istocie n iezw yk le trudny i z ło ­ żony. D ość zasygnalizow ać, iż materiał ikonograficzny i inskrypcyjny, w m niej­ szym stopniu zaś źródła literackie, dow odzą, iż różnice, stan ow iące podstaw ę w yselekcjonow ania 1 5 -1 7 kategorii gladiatorów (być m oże nie jest to liczba kom pletna), nie m ogą być traktowane jako stałe i niezm ienne. Statyczne ujm o­ w anie tych zagadnień, na zasadzie budowania sw eg o rodzaju ponadczasow ych m odeli typów gladiatorów w ydaje się z w ielu w zg lęd ó w n ieb ezpieczne. Subtelne często różnice w uzbrojeniu i technice walki sprawiają pow ażne problem y w p o ­ prawnej klasyfikacji kategorii gladiatorów .1 Jest ona szc z e g ó ln ie trudna dla fazy

"T ez y n iniejszego artykułu zostały opublik o w an e w form ie kró tk ieg o k o m u n ik a tu , R e tria rii -

sym b o lika m orska w igrzyskach g la d ia lo rskich , [w:] M o rze w ku ltu rze sta ro żytn y ch G r ek ó w i R z y ­ m ian, red. J. R ostro p o w icz, O pole 1995, s. 1 9 7 -2 0 3 .

*Szerzej na ten tem at patrz: R. A uguet: C ru elty a n d C ivilisation: T he R o m a n G a m es, L ondon 1972, s. 7 3 -8 0 ; A .S. Balii: La le y g ladiatoria d e Ita lica , M adrid 1961, s. 106 i п.; D. Facenna: R i-

lievi g la d ia to ri, „B ulletino della C o m m issione A rcheologica C om m unali di R o m a" 1 9 5 6 -1 9 5 8 ,

X IX , s. 3 7 -7 5 ; M. G rant: G ladiatorzy, W ro c ła w -W a rsz a w a -K ra k ó w 1980, s. 4 7; G. L afaye: G la ­

d ia to r [w:] dalej: Ch. D arem berg, E. S aglio: D ictio n n a ire d e s a n tiq u ités g re c q u e s e t ro m a in e s, (d a ­

se-geograficzn ego rozprzestrzeniania się igrzysk gladiatorskich w św iecie starożyt­ nym i etapu jed n oczesn ego wchłaniania przez nie elem entów narodowych, lokal­ nych, siln iejszeg o oddziaływ ania na nie prawideł rynku, prawa zw iększającego się popytu, które nakazywało w ręcz czyn ić śm ierć hardziej prawdopodobną i w i­ dow isk ow ą zarazem .2

C zy można zatem racjonalizowć gen ezę, początki p oszczególn ych kategorii gladiatorów? N ie wydaje się, aby problem był równie złożony, jeśli chodzi o w szystk ie etapy rozwoju igrzysk gladiatorskich. Gladiatorzy kampańsko-lukań- scy w IV wieku p.n.e. w alczyli bow iem taką sam ą bronią i stosow ali identyczną technikę w alki, jak w sp ółcześn i im w ojow n icy.3 W R zym ie, prawdopodobnie d o ­ piero w ciągu II wieku p.n.e., pojaw iły się dw ie a rm a tu ra e: Sam nici i G allow ie. B yć m oże rów nież w tym czasie zaczęli w ystęp ow ać Trakow ie, ch oć często ich pojaw ienie się bywa datowane dopiero na I w iek p.n.e. Przypuszcza się, iż przy­ najmniej d w ie pierw sze z w ym ienionych kategorii były sw e g o rodzaju importem gotow ych w zorców , odpow iednio, kam pańsko-lukańskich i etruskich.4 Trakow ie

lecta e, B onn 1881, s. 17 i n.; L. Robert: L e s g la d ia teu rs d a n s l'O rie n t g rec, I’m ris 1441, s. 37­

3 8, 80; G. V ille: L a gu erre et le m un u s, [w :| J. P. Brisson: P ro b lèm es d e la g u erre à R o m e, Paris 1464, s. 1 8 7-188.

2 O ro zp rzestrzen ian iu się igrzysk glad iato rsk ich w okresie republiki i przem ia n ach z tym z w iąza­ nych patrz: A uguet: op. c it., s. 75; Robert: op. c it., s. 1 3 -1 5 , 3 2 - 3 3 , 2 4 1 -2 4 8 , 2 6 3 -2 6 4 ; L afaye;

op. cit., s. 1565 i n.; M. C'Iavel-Lévêque: L ’e m p ire en jeu x. E sp a ce sym b o lit/u c et p ra tiq u e so cia le d a n s le m o n d e rom ain, Paris 1484, s. 70; K. H opkins: D eath a n d R enew al, [w:] S o cio lo g ica l S tu ­ dies in R om an History, vol. I., Cambridge 1483, s. 12 п.; K. Schneider: Gladiatoren, [w:] Pauly-W is-

sow a: R ea l-E n cyclo p ä d ie d e r cla ssisch en A ltertu m sw issen sch a ft (dalej: P W R E ), S uppi. III, S tut­ tgart 1418, szp. 762; A .S. Piganiol: R ec h erch es su r les je u x rom aines. N o te s d 'a rc h é o lo g ie et d 'h i­

sto ire relig ieu se, Paris 1423, s. 64 i п.; P. V eyne: L e p a in et le cirque. S o c io lo g ie h isto riq u e d 'u n p lu ra lis m e p o litiq u e, Paris 1476, s. 283 i п.; C. N icolet: The W orld o f the C itizen in R ep u b lica n R o m e, B erkeley, Los A ng eles 1480, s. 3 4 4 -3 4 5 ; V ille: La g la d ia tu re en O ccid en t dès o rig in es à la m o rt d e D o m itien , P aris 1481, s. 4 4 - 5 1 ,5 5 ,7 8 , 1 7 6 -1 8 0 , 2 0 0 -2 1 1 , 2 1 4 -2 1 5 .

3 V ille: L a g la d ia tu re, s. 1 4 -3 5 , 1 8 7 -1 8 8 ; Piganiol: op. cit., s. 126; S. Steingräber: G rab m a lerei

in llnterita lien , C am panien, L ukanien, A p u lie n , ,.A ntike W elt" 1484, Bd. X X , s. 1 2 -1 4 ;

L. F riedländer: D arstellu n g en a us d e r Sitte n g esch ich te R o m s in d er Z e it von A u g u st b is zu m A u s ­

g a n g d e r A n to n in e , Bd. H., L eipzig 1420, s. 50.

A A . R ouvert, T ite-L ive: H isto ire R o m a in e, IX, 40; L a descrip tio n d es a rm ée s sa m n ites ou les p iè g e s d e la sy m etrie, [w:] A. M. A dam : G u erre et so c ié tés en Ita lie a u x Ve e t IV e siè cles avant J. C.: L es indices fo u rn is p a r l ’arm em ent et les techniques d e combat, Paris 1486, s. 68 i n ; E Rawson: T he A n tiq u a ria n Tradition: S p o ils a n d R ep resen ta tio n o f F o reig n A rm o u r, [w:] W . Eder: S ta a t und S ta a tlich k eit in d er frü h e n rö m isch en R ep u b lik, S tuttgart 1440, s. 164 i n.; J. R üpke: D ie religiöse K o n stru k tio n d es K rie g es in R o m , S tuttgart 1440, s. 20 i n. Na tem at g lad iato ró w galijskich patrz:

V ille: L a g la d ia tu re , s. 4 0 - 4 2 , 4 8; Id.: L a g u e rre , s. 1 8 7 -1 8 8 ; L afay e: op. c it., s. 3 5 - 3 6 ; G ran t; op. c it., s. 46; Piganiol: op. c it., s. 64.

stanow ili prawdopodobnie twór czysto rzym ski, przykład kategorii narodow o-et- nicznej, pow stałej z zastosow ania w igrzyskach gladiatorskich uzbrojenia i metod walki ludów podbijanych przez Rzym ian. B yć m oże, iż Trakow ie w pierw szej, raczej krótkotrwałej fazie rozwoju tej kategorii, byli jeńcam i trackimi, zm u szan y­ mi do udziału w igrzyskach.5 Zw yczaj ten, zgodnie z założeniem M. C lavel- L éveque o im perialno-sym bolicznej roli m unera i ven ation es, znajdow ał uzasad­ nienie w chęci m etaforycznego ukazania pogardy Rzym ian w zględ em z w y c ię ż o ­ nych oraz panowania nad nim i.6 Pew nego rodzaju id eologiczn ą podbudow ą tego m echanizm u w ydaje się rów nież podobieństw o broni i technik w alki p ierw szych kategorii gladiatorów do standardów legion ow ych . M unera m iały b ow iem nie tylko u czyć pogardy śm ierci, ale też stanow ić w pew nym sen sie w zory sto so w a ­ ne w indywidualnym szkoleniu żołnierzy. Silny zw iązek początk ow ego etapu rozwoju igrzysk gladiatorskich sk łon ił w szak G. V ille ’a do spektakularnego stw ierdzenia, ż e „wojna karmiła munus”.7

Istotną cezurę w kształtowaniu kategorii gladiatorów w ydaje się stan ow ić sch yłek republiki rzymskiej. Nastąpiło w ów czas w yraźne od ejście, m im o trwają­ cej ciągle militarnej ekspansji Rzym u, od tworzenia typów etniczno-narodow ych oraz stopniow a rezygnacja ze standardów legion ow ych w sp osob ie uzbrajania i metodach walki gladitorów. Tradycyjne arm atu rae ew olu ow ały lub p o w o li za­ nikały. Pojawiały się natomiast kategorie „fantazyjne”, ch oć sam „roboczy” ter­ min na ich określenie nie m usi bynajmniej oznaczać, w e w szystk ich przypad­

5 V ille: La g la d ia to re, s. 2 1 8 -2 1 9 ; Id.: L a g u erre , s. 189; F riedländer: op. c it., s. 5 2 -5 3 ; lt. K a- m ienik: S tu d ia n a d p o w sta n iem S p a rta k u sa , Lublin 1984, s. 2 0 -2 1 ; A uguet: op. c it., s. 4 6; L afaye:

op. cit., s. 1587. Jeśli chodzi o zw iązki m iędzy pochodzeniem etn iczn y m g lad ia to ró w i kategorią,

w której w alczy li, to istniały o n e praw d o p o d o b n ie je d y n ie w p o czątk o w y m eta p ie rozw o ju a rm a ­

tu ra e n arodow ych. P orów naj: A. D em an, М .-Th. R aepsaet-C harlier: N o te s s u r la g u e rre d e S p a r ­ tacus. L 'origine n a tio n a le d e S p a rta c u s et d e se s com p a g n o n s, „A cta C lassica U n iv ersitatis S c ien ­

tia ru m D e b r e c e n e s is ” , 1 9 8 1 , X V I I - X V I I I , s. 8 3 - 8 6 ; V ille : L a g la d ia tu r e , 2 6 4 - 2 6 7 ; C la - v e l-L é v ê q u e , op. c it., s. 6 9 -7 0 ; Robert: op. cit., s. 5 2 -5 9 ; P. S abbati ni T um o lesi: G la d ia to ria I, A ccadentia N azionale dei L incei, E stratto dei R cndiconti dei Ia C lasse di S cien zd e M o rali, S to rich e e F ilologiche, ser. V III, vol. X X V I, Case. 7 -1 2 , 1971, s. 11 i n.

6 C lavel-L évêque: op. cit., s. 64, 6 9 -7 1 , 79; V ille: L a g la d ia tu re , s. 224—225; H opkins: op.cit., s. 1 0 -1 1 ; A uguet: op. cit., s. 1 9 5-196. Patrz także: J. K olendo: Λ la rech erch e d e l'a m b r e B altique.

L 'exitedition d 'u n ch a va lier so u s N éro n , W arszaw a 1981, s. 3 8 -3 9 ; J. A xer: F ilo lo g w tea trze,

W arszaw a 1991, s .7 1 -8 8 ; J. T oynbee: j4m'mo/.v in R om an L ife a n d A r t, N ew Y o rk 1973, s. 18-21. 7 V ille: L a g u erre, s. 1 8 5 -1 9 5 ; Id.: L a g la d ia tu re, s. 2 2 8 -2 2 9 ; Id.: L e s je u x d e g la d ia te u rs d a n s

L 'E m p ir e c h r é tie n , „ M é la n g e s d ’A rc h é o lo g ie e t d 'H i s t o i r e ” , I 9 6 0 , 7 2 , s. 3 0 6 - 3 0 9 ; C la ­

v e l-L év ê q u e : op. cit., s. 6 3 -6 4 ; H opkins: op. c it., s. 29; E. B altrusch: D ie V e rsta a tlich u n g d e r G la ­

dia to ren sp iele (Z u E nnod. pan. C S E L VI p. 284 H artei), „H erm es" 1988, 116, s. 326 i n.; E. L.

kach, zupełnie irracjonalnych lub w ręcz perwersyjnych w charakterze m otyw ów kreowania now ych typów gladiatorskiego uzbrojenia i zw iązanych z nim technik w alki. Faktem jest jednak, iż tradycyjne kryteria i zasady kształtowania kategorii gladiatorów , w ynikające z ow ej im perialno-sym boliczncj i edukacyjno-m ilitarnej roli m unera, zeszły na dalszy plan.8 P odstaw ow e przyczyny tego zjawiska tkw iły o cz y w iśc ie w dokonujących się w okresie schyłku republiki i początkach cesar­ stwa istotnych przemianach w charakterze, roli i znaczeniu rzym skich igrzysk glad iatorskich. Przede w szystkim w przęgnięcie m unera do walki politycznej sp o ­ w od ow ało sw oisty pęd w kierunku zw iększenia ich w ystaw ności i w id o w isk o w o ­ ści. T o z kolei pociągało za sobą stopniową laicyzację walk gladiatorskich; munus przekształca się w spectaculwn. Nastąpiła dostrzegalna integracja programu w id o ­ w isk o w eg o igrzysk, przejawiająca się w sw oistym w ym ieszaniu elem en tów w i­ dow isk o różnym charakterze i odmiennej genezie. Silny pierwotny zw iązek m unera z w ojną został w yraźnie rozluźniony. Sami gladiatorzy, jeśli nie byli ju ż za w o ­ d o w c a m i, to p rzyn ajm n iej sta n o w ili s p e c y fic z n ą grupę z a w o d o w ą , której b a za rekrutacji w w ielu p łaszczyzn ach ogrom nie się zróżn icow ała. Ich trzo­ nem przestali już być jeńcy wojenni, których uzbrojenie polegało na relatywnie pro­ stym mechanizmie przeniesienia na areny ich narodowych technik walki i w yposa­ żenia.4

W ydaje się , że należy odrzucić tezę o bardziej w yraźnych i szyb k ich p r zem ia n a c h ty p ó w g la d ia to ró w w e w sc h o d n ie j c z ę ś c i państw a r z y m s k ie ­ g o i w zględnej stałości, w ciągu I w ieku p.n.e., tradycyjnych arm atu rae na Za­

c h o d z ie .10 Przeczy tej opinii choćby bogactw o kategorii gladiatorów w spom nia­

* C lavel-L évêque: op. cil., s. 6 8 -6 0 ; V ille: L a g u erre, s. 1 8 8 -1 0 2 ; M eier: op. cil., s. 44; Robert:

op. cit., s. 6 5 -6 6 ; A uguet: op. c i l , s. 76. O kreślenie „ fan tazy jn e", być m oże nie do końca ad ek w a t­

ne, ma przede w szystkim m ocno ak cen to w ać fakt, że u g en ezy pew nych kategorii g lad iato ró w le­ żała chyba w dużym stopniu w łasna inw encja lanistów , skło n n y ch u czy n ić w ie le , aby m u n era były ja k najbardziej atrak cy jn e od strony w idow iskow ej oraz nie raziły p e w n ą m o n o to n ią w y n ik ającą z prezentow ania ciągle tych sam ych typów uzbrojenia i technik w alki.

9 N a tem at ew olucji ch arak teru , funkcji i celó w igrzysk g lad iato rsk ich p atrz głów nie: V ille:

La g u e rre , s. 1 8 7 -1 0 2 ; Id.: L a gla d ia tu re, s. 1 5 -1 7 , 44—45, 7 2 -7 8 , 8 7 , 1 1 6 -1 1 0 , 1 2 3 -1 2 4 , 168­

172, 3 8 7 -3 8 0 ; C lavel-L évêque: op. cil., s,. 68, 80, 85; R obert: op. c it., 1 0 -2 0 , 3 5 -3 6 , 300; H o p ­ kins: op .cil., s. 12, 16, 2 7 -2 8 ; V eyne: op. c il., s. 4 1 8 -4 1 0 , 5 7 4 , 702; B altrusch: R eg im e n m orum .

D ie R eg la m en Iieru n g d es P riva tleb en s d er S e n a to ren u n d R itte r in d er rö m isch en R ep u b lik und fr ü h e n K a iserzeit, M ünchen 1080, s. 1 0 6-112; N icolet: op. eil. s. 3 4 5 -3 6 3 ; Z. Y avetz: P le b s and P rin cep s, N ew B runsw ick, O xford 1088, s. 1 0 -2 2 ; R. K am ienik: G la d ia to rzy i igrzyska g la d ia to r- s k ie w o sta tn im w ieku rep u b liki rzym skiej, „R ocznik L u belski", 1081/1082, X X III/X X IV , s. 7—22.

10 O pinię G ranta, op. c it., s. 47, z n aczn ie osłabia dow iedziona k rzyżow a cy rk u lacja glad iato ró w w gran icach całego państw a rzym skiego. Porów naj np. A. (tarc ia y Bellido: L a p id a s fu n e r a r ia s de

nych w dziełach Marka Tulliusza Cycerona. W ystępują w tej ep o ce typy stop n io­ w o zanikające, jak choćby bustuarii. D ostrzec m ożna także kategorie tradycyjne, jakby standardowe, pow stające głów n ie w oparciu o kryteria elniczno-narodow e:

Sam nites, G alli, Tltraces. Pojawiają się jednakże typy o now ym , n ieco odm ien­

nym od tradycyjnych charakterze: andabatae, essedarii, equites, p ro v o c a to re s,

m irm illones, być m oże secu to res i p a e g n ia rii.11 Prawdopodobnie w ie lo ść w y m ie ­

nionych kategorii była jedną z przyczyn upow szechnienia się już w okresie koń­ ca republiki, w yk azów , sp isów gladiatorów, sw eg o rodzaju program ów igrzysk, prezentujących pary gladiatorów zestaw ianych w kolejnych pojedynkach.12

N iestety, wśród w ym ienionych kategorii gladiatorów w ystępujących pra­ w dopodobnie w p ołow ie I w ieku p.n.e., brak retiarii. Fakt pojaw ienia się w ó w ­ czas m irm illon es nie m oże bezpośrednio dow od zić istnienia ich tradycyjnych ry­ w ali, bow iem Cyceron wyraźnie w skazyw ał, że przeciw nikiem m yrm yliona był w tedy gladiator tracki.13 Odrzucić należy rów nież op in ię D e Robertisa, iż w okre­ sie schyłku republiki w Puteoli funkcjonow ało collegiu m re tia rii identyfikow ane przez w łosk iego historyka z organizacją skupiającą sp ecy ficzn ie w alczących i uzbrojonych gladiatorów .14 Z dużym prawdopodobieństw em jednak, m im o bra­

g la d ia d o res, .A rc h iv o Espanol de A rq u e o lo g ia ', 1 % 0 , X X X III, s. 1 2 3 -1 4 4 ; A. Balii: S u g lis p eU acoti d i anfitea tro , [w:] M éla n g es d 'A rc h éo lo g ie e t d 'H is to ir e o ffe rts à A . P ig a n io l, vol. 1, Pa­

ris 1966, s. 361 i η.

11 C icero: In P iso n em , 19 (b ustu a riu s); P ro S e stio 134 (p rovocator); P h ilip p ic a e, 6; D e p ro v in ciis

con su la rib u s, IV , 9 (Thraex)·, P h il V, 2 0; VI, 10; V I, 13; X II, 2 0 (mirmillo)·, E p istu la e ad F a m ilia ­ res, V II, 10, 2 , 11 (andabata, essedarius?)·, A d F am iliares, V II, 6, 23 (essedarius)·, P r o Sestio, 134; Tuse, d isp., II, 41; D e ora to re, III, 23, 86 (Samnita)·, A d F a m ilia res, V II, 1, 3, 9 (arm atura varia). Istn ieją pow ażne podstaw y, aby tw ierdzić, iż u C ycerona pojaw iła się też pierw sza

w zm ianka na tem at secutores. Por. A. A. Im holtz: G la d ia to ria l M e ta p h o rs in C ic e ro P ro S ex. R o ­

sc io A m e rin o , „T he C lassical W o rld ’ 1972, 65,7, s. 2 2 9 -2 3 0 ; V ille: L a g la d ia tu re , s. 2 7 7 nota 113.

Na tem at p a e g n ia r ii w ep o ce republiki patrz: Robert: op. cit., s. 264; M. H. C raw ford: R o m a n R e ­

p u b lic a n C o in a g e, vol. II, C am bridge 1975, s. 308. Z nakom ita w ię k sz o ść w y m ien io n y ch kategorii

glad iato ró w naw iązyw ała do ty p ó w standardow ych (m o d y fik o w an y ch w m niejszym lub w ięk szy m zak resie) przede w szystkim poprzez poszu k iw an ie p ierw o w zo ró w na ó w czesnym polu bitw y. Je ­ dynie a n d a b a ta e praw dopodobnie, nie znajdow ali odpo w ied n ik a w realiach pola w a lk i.

12 C icero: A d F a m ilia res, 11,8, 1, 1 ; P h ilippicae, II, 97.

13C icero: P hilippicae, VI, 13; V II, 17. Por. J. M. Roddaz: L u ciu s A n to n iu s, „ H isto ria ’ , В. X X X V II, H. 3, 1988, s. 3 3 0 -3 3 3 ; V ille: La g la d ia tu re , s. 255, 343.

11 F. M. D e R obertis, S to ria d elle c o rp o ra zio n i e d el re g im e a sso cia tiv e n e l m o n d o R o m a n o , Bari 1974, vol. I, s. 7 2 -7 3 ; Id.: fl fe n o m e n a asso cia tiv o n e l m o n d o R om ano. D a i c o lle g i d ella repubbli-

ca alle c o rp o ra zio n i d el b asso Im pero, Napoli 1955, s. 3 0 -3 4 . T ezę tę jed n o z n a c z n ie o d rzu cił J.

I.inderski: P a ń stw o a kolegia, K raków 1 9 6 l , s . 12. W ątpliw ości na tem at takiej interpretacji z a p re ­ zen to w a li ju ż J. P. W altzin g : E tu d e h isto riq u e s u r le s c o r p o r a tio n s p r o fe s s io n e lle s c h e z le s ro

-ku argum entów przem awiających wprost za istnieniem re tia rii ju ż w p o ło w ie lub końcu I w ieku p.n.e., biorąc pod uwagę cechy rozwoju igrzysk gladiatorskich okresu schyłku republiki, można chyba datować początki tej oryginalnej katego­ rii na epokę „złotego w ieku” rozwoju m unera.15

Identyfikacja typu retia rii nie nastręcza w iększych problem ów . R elatyw nie dużo w iadom o na temat ich uzbrojenia i techniki w alki, gd yż stanow ili bardzo popularny m otyw w sztuce prezentującej sceny z w alk gladiatorskich. Można chyba nawet twierdzić, iż z ow ych fantazyjnych kategorii gladiatorów cieszy li się najw iększym uznaniem autorów m alow ideł, m ozaik, płaskorzeźb i elem entów dekoracyjnych w ielu przedm iotów codziennego użytku.16

Źródła literackie przynoszą nieco informacji na temat statusu re tia rii w rela­ cji do pozostałych typów gladiatorów i podziałów w ew nętrznych w łon ie sam ych

sie c ia rzy , Izw. tu n icati i sublicati. D o ść p o w ie d z ie ć , ż e p o z y c ja kategorii re tia rii była na tyle niska w tej sw eg o rodzaju hierarchii kategorii gladiatorskich, ż e na­

w et, w ed łu g Artemidora, sen o w alce z sieciarzem w różył żon ę ubogą i ...uległą nie tylko w ob ec m ęża.17

P ew ne dyskusje wzbudza natomiast problem gen ezy lej kategorii gladiato­ rów i przesłanek stanow iących rodzaj ideologicznych podstaw jej powstania. W ydaje się, iż czytelna sym bolika uzbrojenia i techniki walki re tia rii pozw ala ten typ gladiatorów traktować nieco inaczej niż pozostałe „fantazyjne” kategorie, w przypadku których racjonalizowanie ich gen ezy prow adzić m oże często na m anow ce. Atrybuty retiarii, trójząb i sieć, odgrywają znaczące m iejsce w

kultu-m a in s d e p u is les o r ig in e s j u s q u ' à la c h u te d e l'E kultu-m p ir e d 'O c c id e n t, v o l. I ll, R okultu-m a 1468,

s. 2 o ra z W . Liebenam : Z u r G eschichte u n d O rganisation d es rö m isch en V ereinsw esens, L eipzig 1890, s. 122.

15 V ille: L a g u erre, s. 192; Id.: La g la d ia tu re, s. 8 7 -8 8 .

l6T echnika w alki re tia rii: J. C'olin: S o b riq u e ts d e m é tie r ch ez g la d ia te u rs rétiaires, „Les E tudes C lassiq u es” , 1954, X X II, s. 2 4 -3 0 ; \ô.: Ju vén a l, les b a la d in es e t les ré tia ires d "après le m a n u scrip t

d 'O x fo rd , „A tti della A ccadem ia d elle S ctenze di T o rin o ” , 1 9 5 2 -1 9 5 3 , 87, s. 4 8 -5 5 ; M eier: op. cit., s. 2 8 -3 1 . Retiarii jak o m otyw w sztuce: S. A urigem m a: / m o sa ic i d i Z liten , R om a, M ilan

1926, s. 1 3 1 -2 0 1 ; II. W ollm ann: R e t i a r i e r - D a rstellu n g en a u f rö m isch en L a m p en , R öm ische M it­ teilu n g en , 1 9 1 7 ,passim ', P. W uilleum ier, A . A udin: L e s m éd a illo n s d 'a p p liq u e g a llo -ro m a in s de la

v allce du R h ô n e, Paris 1952, s. 39, 87; Robert: op. c it., s. 3 5 -3 7 .

17 C olin: J u vé n a l, s. 1 -72; S. G. O w en: O n the tunica retiarii, „T he C lassical R e v ie w ” , 1905, X IX , s. 3 5 4 -3 5 7 ; М. Γ). Reeve: G la d ia to rs in J u v e n a l S ixth S a tir e , „The C lassical R ev iew ” , 1973, X X III, s. 1 2 4-125; S. M. C'erutti, L. R ichardson Jr.: The retia riu s tu n ic a tu s o f S uetonius, J u v e n a l

a n d P etro n iu s, „A m erican Journal o f P h ilo lo g y ”, 1989, 110, 4 , s. 5 9 0 -5 9 3 . A rtem idoros: O neirn- k ritika , II, 3 2 , „W alka z sieciarzem oznacza m ałżeństw o z ko b ietą ubogą, w y stęp n ą i n am iętną do

Rye. 1. G a le ru s z n a le z io n y w P o m p ejach . N a p o d s ta w ie L afay e, Gladiator, s. 1586, sy g . 3580 Fig. 1. Le g a le ru s re tro u v é à P o m p éi. D 'a p rè s L afaye, Gladiateur, p . 1586

rze, religii i sztuce nie tylko starożytnych R zym ian .18 O ceniane w sp osób czysto utylitarny, stanow ią podstaw ow e narzędzia służące do łow ienia ryb, ch oć an tycz­ ny rybak nigdy nie stosow ał ich jednocześnie w tym sam ym etapie p ołow u . S p e­ cyficzn e uzbrojenie sieciarza i w ykorzystyw ana przez niego m etoda w alk i p o le­ gająca na um iejętnym użyciu sieci nieodparcie nasuwają w rażenie, iż w id zo w ie am fiteatrów m ieli przed oczym a obraz rybaka, ukazaną sym b oliczn ie scen ę p o ło ­ wu ryb.19 T o skojarzenie było wyraźniej dostrzegalne w pojedynku sieciarza z m yrm ylionem , którego hełm w ieńczył w izerunek ryby. Jeden z napisów pom - pejańskich określił myrmyliona wprost mianem człow ieka-ryby. N ie sp osób nie przytoczyć za Festusem i M arcjalisem pieśni, czy też w ypow iadanej przez sie c ia ­ rza słow nej zaczepki skierowanej do jeg o rywala: „ Non te p e to , p isc e m p e to , qu­

id m e fugis, G a lle ”.20 Znaleziony w Pompejach g a leru s, stanow iący istotną część

ochrony g ło w y , karku i lew ego ramienia sieciarzy, ozd ob ion y jest w izerunkiem kraba, kotw icy, w iosła sterow ego i prawdopodobnie delfina (rye. I).21

" A . Reinach: Tridens, [w:] D A G R , T. V., s. 4 4 1 -4 4 2 ; L afaye: P isca tio , [w :] D A G R , T . IV . 1„ s. 4 9 0 - 4 9 1 ; F„. P o ttier: R e te , [w :] D A G R , T. IV . 2 . , s . 853. Por. J. i w à ù W , R ybołów stw o m o rskie

w o kresie cesarstw a rzym skieg o , „N au to lo g ia", z. 3 , 1983, s. 43; Id.: R zy m ia n ie i m o rze , B y d ­

goszcz 1991, s. 1 0 7 -1 0 8 .

19Lafaye: G ladiator, s. 1585, ,.11 n ’est pas douteux q u e l ’éq u ip m en t et la m an o eu v re du p êch er aient servi de m odèle lo rsq u ’on organisa les prem iers ré tiaire s”; A. E rnout, A. M eillet: D ic tio n n a i­

re étym o lo g iq u e d e la langue latine. H isto ire d e m ots, Paris 1958, s. 572; G rant: op. c it., s. 5 0; A u-

guet: op. cit., s. 56; Pottier: op. cit., s. 853.

20 Festus: s. 285 ed. M üll.; M artialis: V III, 75, 15-16. Por. V ille: L a g la d ia tu re, s. 4 0 8 ; M. J. S ier- giejenko: Ż izń drievn ievo Rim a. O czerki byta, M oskw a 1963, s. 236.

pejaii-Istotny z punktu w idzenia argumentacji za sym boliką morską, leżącą być m oże u genezy retiarii, w ydaje się także sposób, w jaki Marcjalis zaprezentow ał jed n ego ze sław nych w jeg o epoce m istrzów areny: H erm es a eq u o reo m inax tri­

dente. Określenie aequoreus, czyli „m orski”, znane także z inskrypcji, stosow an e

było prawdopodobnie jako sw eg o rodzaju synonim terminu retiarius. Sądzić m ożna, iż w odniesieniu do gladiatorów pow stał on na podobnej zasadzie, jak i inne synonim iczne określenia gladiatorów, w skazujące i charakteryzujące m iej­ sc e oraz ok oliczn ości ich pojedynków: aren arii, n aum achiarii,22

W ydaje się, iż nie należy lek cew ażyć w yraźnych morskich akcentów tow a­ rzyszących pojedynkom re tia rii - m irm illones. Czy stanow ią one jednak w ystar­ czające argumenty w próbach tworzenia sw e g o rodzaju idei morskiej leżącej u podstaw powstania tej kategorii gladiatorów? Trudno bow iem w tym wypadku, biorąc choćby pod uwagę raczej obojętny stosunek R zym ian do zaw odu rybaka, m ów ić o przyznaniu mu w ten sp ecyficzn y sposób jak iegoś szc zeg ó ln eg o zna­ czen ia.23 Bardziej prawdopodobne wydaje się, iż w początkach typu r e tia rii istot­ ną rolę odegrało od niesienie sym boliki z nim zw iązanej do ważnej i, co istotne, pow szechnej czynności łow ienia ryb, traktowanej też jako rodzaj sportu, a nawet w alk i.24 N ie w ydaje się, aby kwestia ta była m ożliw a do jednoznacznego i b ez­ dyskusyjnego rozstrzygnięcia. Z godzić się wypada jed yn ie z opinią, iż technika połow u ryb służyła pew nie jako ogólny m odel, w ed łu g którego organizow ano pierw sze walki retiarii. N ie należy jednak zapom inać, iż w Grecji znana była m ę­

sk im przypom ina nieco tę w id n iejącą zw ykle na hełm ie m yrm yliona (ryc. 2). M y rm y lio n , w o d ­ pow iedzi na p row okujące zaczepki sieciarza zw y k ł, w ed łu g K w in ty lian a , D e o ra to re , V I, 3. 61, odpow iadać: vivum capere vult. Być może zatem sym boliczny połów w soenie ich pojedynku miał ja k ­ by ch arak ter o b u stro n n y i m yrm ylion starał się d o sięg n ąć ryby w idniejącej na uzbrojeniu sieciarza.

22 M artialis: V ,2 4 , 12; A rnobius: A d v e rs u s (len tes , V I, 1 2 ; t 'l L , X 1427. Por. aren a rii, C IL , X I11, 3641; X I, 862; na u m achiarii, Suetonius: C laudius, 2 1; T acitus: A n n a le s, X II, 5 6 -5 7 ; ursu a rii, C IL , X III, 5 243.

23 N ie w y d aje się także, że m ożliw e je s t zn alez ien ie a rg u m en tó w na zw iązki N e p tu n alió w , takich św iąt ja k ludi p isc a to r ii, c z y naw et rzym skich naum achii z g en ezą kategorii retiarii. Por. Jundziłł:

R zy m ia n ie i m o rze , s. 6 8 -6 9 , 125; Id.: N aum acltie, p o k a zo w e b itw y m o r sk ie sta ro żytn y ch R zym ian,

„ N au to lo g ia” , 1984, z. 2, s. 2 9 -3 6 ; D. Slapek: C h a ra k ter i rola n a u m a c h ii rzym skich w rozw oju

ig rzysk g la d ia to rskich , [w:] J. Jundziłł: M o rze w im perium R zy m u , B ydgoszcz 1993, s. 1 6 1 -1 7 5 ;

G . T rav ersari: G li sp etta co li in aequa n e l tea tro tra d o -a n tico , R om a I9 6 0 , s. 1 0 8 -1 1 4 ; J. Rougć:

L a m a rin e d a n s l ’A n tiq u ité, L yon 1975, s. 4 7 -4 9 , 2 0 6 -2 1 0 ; G. D um ézil: F êtes ro m a in es d 'é té et d ’a u to m n e su ivi d e dix q u estio n es ro m a in es, Paris 1975, s. 2 5 -3 1 ; W . W . Fow ler: T he R o m a n F e ­ stiva ls o f th e P erio d o f the R epublic, L ondon 1916, s. 173, 1 8 5 -1 8 7 .

21 Por. A. J. B utler, D. Litt: S p o rt in C la ssic T im es, N ew Y ork 1930, s. 1 1 8 -1 3 0 ; .1. A ym ard: E s ­

sa i s u r les c h a sse s ro m aines à la fin du siècle d es A n to n in u s, Paris 1951, s. 207 i n . ; G ifay e: P is c a ­ tio, s. 4 9 3 i n. Por. także przyp. 19.

toda pojedynku w ojow ników , polegająca na zarzuceniu na zask o czo n eg o prze­ ciw nika ukrytej pod tarczą sieci. Ten sposób walki nie był stosow an y p o w szech ­ nie. Raczej trudno, w zw iązku z tym, uznać go za pierw ow zór techniki i uzbroje­ nia stosow anego przez typ retia rii.25

W ażkim argumentem za morską sym boliką pojedynku sieciarza i m yrm ylio- na byłoby udow odnienie, że obie kategorie pojaw iły się jed n o cześn ie w formie św iadom ego jednorazow ego aktu tw órczego o z góry, w tym w ypadku, ok reślo­ nym celu i sym bolice. N ie ma w ątpliw ości, jeśli chodzi o w y w o d zen ie m yrm y- liona od kategorii gladiatorów galijskich. Istnieją natom iast spory na temat dato­ wania początków tej transformacji. Jest kilka d ow od ów na to, że m yrm ylion w y ­ stępow ał już w epoce Cycerona. M eier, a za nim G. V ille przypuszczali nawet, iż w yrażenie m irm illonica scu ta, znane z Festusa, przypisać należy L ucyliu szow i, poecie rzym skiemu (1 8 0 -o k . 102 p.n.e.). Pojaw ienie się m yrm yliona należałoby zatem przesunąć być m oże na drugą p ołow ę II w ieku p.n .e.26 W ydaje się, iż prze­ mawiają za tym także inne racje. M irm illones, jako kategoria gladiatorów , m ieli pew ne znaczenie w ojskow e. W armii rzym skiej, je sz c z e w okresie cesarstw a, w ykorzystyw ano stosow ną przez nich technikę obronną: in m odiun m irm illon i-

cum. N atom iast kategorie powstające u schyłku republiki i w początkach cesar­

stw a, jako typy fantazyjne oderwane od realiów praw dziw ego pola w alki, były

27

tego charakteru pozbaw ione. Jest zatem dość prawdopodobne, iż m irm illon es pojaw ili się w cześniej niż retiarii.

N iesłychanie trudno odtw orzyć różnice w uzbrojeniu i technice w alki m ię­ dzy gladiatorami galijskim i i kategorią m irm illones. Jedyny uchw ytny sz c z e g ó ł, pomijając fakt posługiw ania się przez m yrm ylionów tarczą, d otyczy wizerunku ryby um ieszczanej na ich hełmach, od której w y w o d zi się nazwa tej zagadkow ej kategorii (ryc. 2).28

Identyfikacja ryby, ważna z punktu w idzenia określenia w łaściw ej sym boliki faktu um ieszczenia jej na uzbrojeniu gladiatora, nie jest sprawą łatwą. W ystępuje ona bow iem pod w ielom a podobnie brzm iącym i nazwami: m orm yros, m orm yl-

los, murma, m orm o, m orm yrus. Bogata literatura antyczna, grecka i łacińska, do­

tycząca ryb, przynosi na jej temat bardzo niew iele informacji, szc z e g ó ln ie zaś ta­ kich, które p ozw oliłyb y w yjaśnić, d laczego w łaśnie ona dała nazw ę kategorii

gla-25 L afaye: G ladiator, s. 1585; Pottier, op. c it., s. 852.

“ Festus, 2 8 4 -2 8 5 ; M eier: op. cit., s. 3 5 -3 6 ; V ille: L a g la d ia tu re , s. 35—42, 48; Id.: L a gu erre, s. 187-188.

27 A m m ianus M arcellinus: X V I, 1 2 ,4 9 ; XX111,6 ,8 3 . Patrz także, V ille: L a g u e rre , s. 1 9 1 -1 9 3 . 28 Por. L afaye: G lad ia to r, s. 1587; G rant: op. cit., s. 47; S iergiejenko: op. cit.. s. 235; E rn o u t, M e- illet: op. cit., s. 423; A. Forcellini: T otius L a tin ita tis L ex ic o n , Prati 1868, T. IV ., s. 137.

Ryc. 2. M o rm y ru s n a h e łm ie m y rm y lio n a . N a p o d s ta w ie R. W o o d , M. W heeler, L'Afrique

Romaine en couleur, G re n o b le 1966, s. 75, pl. 18

Fig. 2. Le m o rm iru s s u r le casq u e d 'u n m irm illo n . D 'a p rè s R. W o o d , M. W heeler, L'Afrique

Romaine en couleur, G re n o b le 1966, p . 18

diatorów. Na podstaw ie w spółczesnych ustaleń ich tiologów wym ienione w yżej greckie nazwy można kojarzyć z rzędem M orm yriform es i dwoma podrzędami

G ym n a rch o id ei i M orm yroidei, znanym i w języku polskim pod nazwą mruki.24

W cytow anych ju ż uwagach Cycerona na temat pojedynków gladiatorskich, w których aktywny udział brał Lucjusz A ntoniusz, brat triumwira Marka A n to ­ niusza, była m owa o w alce toczonej m iędzy m yrm ylionem i gladiatorem trackim. W takim pojedynku sym bolika morska reprezentowana przez myrmyliona w y d a ­

29G. N ikolski: Ich tio lo g ia szczeg ó ło w a , W arszaw a 1970, s. 2 3 5 -2 3 7 ; W . Zalachow ski: R yb y —

zw ierzęta św ia ta , W arszaw a 1992, s. 2 0 4 -2 0 7 . N ależy jed n a k w y raźn ie zw rócić uwagę na d o m i­

nujące w literaturze przekonanie, że m orm yrus to ryba m orska. Por. np. Lataye: G la d ia to r, s. 1587, „un poisson de m er". S ugestia autora kojarząca tę rybę z m rukiem nilow ym, zw iązanym w starożytnym E gipcie z kultem zm arłych, w ym aga je szc z e dod atk o w y ch ustaleń. Próbą zeb ran ia a rg u m en tó w za taką w łaśn ie koncepcją je s t oddany przez autora d o dru k u artykuł „Egipska ryba i rzym skie igrzyska pogrzebow e", M ateriały z VIII L ubelskich S em in arió w A ntropologicznych, L ublin, 2 4 -2 6 . 04. 1996.

je się mniej czytelna lub zgoła odm ienna, niż w walkach gladiatora z rybą na h eł­ mie z sieciarzem uzbrojonym w trójząb i sieć. Jakież zatem zn aczen ie m ogło m ieć um ieszczenie na hełm ie gladiatora wizerunku ryby w ó w cz a s, gdy praw do­ podobnie nie było je sz cze kategorii retiarii'!

Wśród ludów basenu Morza Śródziem nego ryba była często składana w da­ rze zmarłemu, jako jeg o pokarm i jednocześnie w yraz kultu. R yby kojarzono b o ­ w iem pow szech n ie ze św iatem podziem nym , św iatem z m a r ły c h /0 N iezw y k le ciekaw ych informacji na ten temat dostarczają zw yczaje m ruków z rodziny M or-

m yridae. Żyją one w wodach m ętnych, zam ulonych i unikają św iatła d zien n ego,

zdając się całkow icie na orientację w edług zm ysłu elektrycznego. Te ich cech y spraw iły, iż w starożytnym Egipcie mruki były czczo n e jako te ryby, o których sądzono, że zjadły rzucone do N ilu szczątki zam ordow anego O zyrysa. Z w iązane były zatem z kultem zmarłych. Ich wizerunkam i zdobiono nie tylko groby, ale także amulety i inne akcesoria k u lt u /1 B yć m oże zatem to w łaśn ie sy m b o liczn e znaczenie mruków spraw iło, iż pojawiły się one w ścisły m zw iązku z p ogrzeb o­ w ym i w sw ym pierwotnym charakterze igrzyskam i gladiatorskim i, zdobiąc c z ę ­ ści uzbrojenia jednej z kategorii gladiatorów.

Wydaje się, iż postępująca laicyzacja m unera w okresie schyłku republiki i p o c z ą tk a c h pryncypatu, ich ew oluow anie w kierunku coraz w iększej w id o w i­ sk ow ości, przyczynić się m ogły do utraty czyteln ości, braku zrozum ienia dla wyraźnej początkow o sym boliki ryby na hełm ie gladiatora. Praw dopodobnie sp ow od ow ało to z kolei dokonującą się w e w spom nianym okresie przem ianę, transformację znaczeniow ą, polegającą na zestaw ieniu w w alczące pary starej kategorii m irm illon es i nowej, retiarii. Stw orzono w ten sp osób , zgod n ie z o g ó l­ nym kierunkiem przemian charakteru igrzysk, wyraźną i zrozum iałą aluzję do zupełnie św ieck iej, acz pow szechnej i popularnej czyn n ości łow ien ia ryb. Zakła­ dać bow iem m ożna, iż gdyby od sam ego początku łą czen ie w pary typu m irm il­

lones i retia rii m iało sym b olizow ać jed yn ie ło w ien ie ryb, to praw dopodobnie

w ykorzystano by do tego celu zupełnie inny gatunek ryb, przypuszczalnie bar­ dziej znanych, groźnych, których pokonanie traktować można by b yło w sen sie przenośnym , jako zw ycięstw o człow ieka nad siłam i przyrody, ży w io łem m or­ skim .

Zatem istotną kwestią z punktu w idzenia siły i w iarygodności tezy o sy m b o ­ licznym , morskim charakterze pojedynków re tia rii-m irm illo n e s staje się niew ąt­

30F. Cum ont: Ichthys, [w:] PW R E , S tuttgart 1416, B. IX ., s. 8 4 4 -8 5 0 ; Fow ler: op. cii., s. 308­ 304; M. W ańczow ski : K sięga ża ło b y, O pole 1443, s. 303.

p liw ie w yjaśnienie problemu stałości, regularności w zestawianiu do walki w ła ś­ nie tych typów gladiatorów. W iele wskazuje na to, że nie stanow iło on o p o ­ w szech n ie stosow anej zasady i trwałego schem atu. M yrmylion m ógł bow iem w a lczy ć z kilkoma innymi kategoriami gladiatorów. G. Lafaye stwierdził, iż po I w ieku p.n.e. przykłady pojedynku retiariu s contra m irm illo należały już do rzadkości.32 Stosunkow o szybko stałym , zw yczajow ym przeciw nikiem dla siecia ­ rza został now y typ gladiatora - secu to r i opisany przez L. Roberta co n tra retia -

rius. N ależy podkreślić, iż istnieją pew ne podstaw y, aby pojaw ienie się sekuto-

rów datow ać już na schyłek republiki rzymskiej. N iezależnie od toczącej się d y s­ kusji na temat przypuszczalnej synonim iczności term inów secu to r i c o n tra retia -

rius, w ażne w ydaje się zw rócenie uwagi na fakt, że z żadnym z noszących te na­

zw y typów gladiatorów nie można łą cz y ć jakichś atrybutów, które wskazują na ich sym b oliczn e zw iązki z morzem. Sekutor nie był bow iem emanacją m yrm yl- lona, w yw od zi się w prost od Sam nity, który w sw oim uzbrojeniu z pew nością nie m iał żadnych „elem entów m orskich”." W ydaje się , że ch oć kategoria m irm illo ­

n es ciągle istniała w okresie cesarstwa, to stopniow o przestawała być kojarzona

jed yn ie z atrybutem leżącym u gen ezy ich nazw y - rybą. N azw y samej ryby nie w y m ien ił ju ż Festus. W idzow ie, wierni zw olen n icy kategorii gladiatorów z w iz e ­ runkiem ryby na hełm ie, przybrali sw oją nazw ę, sc u ta rii, bynajmniej nie od ryby, lecz tarczy (scutum ), która wydaw ała im się w ó w cza s najbardziej charakterysty­ czną częścią uzbrojenia faw oryzow anego przez nich typu zaw odników .34

W ydaje się, iż przedstawione w yżej uwagi słu żyć m ogą pewnem u odm ien­ nemu od tradycyjnego spojrzenia na kw estię sym boliki morskiej w pojedynkach

retia rii-m irm illo n es. Sądzić bow iem m ożna, że brak synchronizm u w pojawieniu

się tych dwu typów gladiatorów pozw ala odrzucić tezę o leżącej u podstaw ich pow stania jakiejś wyraźnej „idei m orskiej”. Ryba na hełm ie praw dopodobnie starszej kategorii gladiatorów nawiązywała raczej do charakteru p ogrzebow ego w alk gladiatorskich. Stopniow a laicyzacja m unera pozbaw iła stop n iow o typ m ir­

m illo n es czytelnej i pow szech n ie zrozumiałej sym boliki. W okresie w yraźnego

ew oluow ania igrzysk ku coraz w iększej w id o w isk o w o ści i dom inacji zw iązanych z tą tendencją odm iennych od tradycyjnych kryteriów w kreowaniu now ych ty­ p ów gladiatorów pojawiła się kategoria retiarii. Z estaw ienie jej w w alce z

kate-32 L afaye: G lad ia to r, s. 1 5 8 6 -1 5 8 8 . T akże inni au to rzy p o d k reślają,iż m irm illo nie był nigdy j e ­ dynym p rzeciw nikiem sieciarza. Patrz: Robert: op. c it., s. 6 6 -7 3 ; M eier: op. c it., s. 3 7 , 40—42; Au- guet: op. c it., s. 6 8 -7 3 , 76; G rant: op. c it., s. 50; C olin: S o b riq u ets, s. 2 4 -2 4 ; Id.: J u v é n a l, s. 4 8 -5 5 .

33 R obert: op. c it., s. 4 0 , 54, 65, 68, 79; M eier: op. c it., s. 19; L afaye: G la d ia to r, s. 1584; A uguet:

op. c it., s. 7 7 -7 8 ; G rant: op. cit., s. 47; Siergiejenko: op. c it., s. 234.

pow szechnej czynności łow ienia ryb. Ż yw otność nowej sym b olik i okazała się chyba niezbyt w ielka, gd yż okres regularnego w ystępow ania w pojedynkujących się parach re iia rii-m in n illo n e s był raczej krótki. Pewnej patologizacji, w relacji do pierwotnie założon ego m odelu, ulegała także technika w alki i uzbrojenie sa ­ mych sieciarzy. C zęsto, miast trójzęba, posługiw ali się oni w idłam i z czterem a lub pięciom a zębam i lub zw ykłym i w łóczniam i i dzidam i stosow an ym i rów nież przez inne kategorie gladiatorów .35 Była to pew nie ucieczka przed m onotonią i schem atyzm em pojedynków, choć dow odzić ona m oże rów nież niew ielkiej trwałości sym boliki morskiej w rzymskich igrzyskach gladiatorskich.

RÉSUMÉ

Les rétiaires co m m e catégorie de gladiateurs ont a p p aru certain em en t à la fin d e la rép u b liq u e rom aine, lo rsq u ’on a abandonné l ’idée de co n stitu er des g ro u p e s de c o m b a tta n ts se lo n le u r o rig i­ ne eth n iq u e . P o u rta n t, la q u e stio n d es facteurs «idéologiques» qui o nt d é term in é la g e n è s e d e cet­ te catég o rie d em eu re o u v e rte . L 'a rm e m e n t s p é c ifiq u e et la te c h n iq u e de c o m b a t d e s ré tia ire s fo n t p en ser que leurs luttes a v ec les m irm illons (dont les casq u es é taien t orn és d e rep résen tatio n s d e poissons) figuraient sym b o liq u em en t les scènes de la pêche. M ais afin d ’acc ep te r cette hypothèse, il faudrait prouver que les deux catégories de c o m b atta n ts re tia rii co n tra m irm illo n es o n t apparu sim u ltan ém en t com m e réalisation d ’un projet unique, qui aurait d éterm iné leur finalité et leur sym bolique. Il y a tout lieu de cro ire tout de m êm e que les d éb u ts d es m irm illo n s rem o n ten t au Il-e siècle av. J.C’h., d o n c l'é p o q u e de loin antérieure à celle qui a v u ap p ara ître les rétiaires. La représentation du poisson su r le casq u e du m irm illon aurait d o n c eu une a u tre ju s tific a tio n . E n e f­ fet, à l ’ép o q u e a n tiq u e , les p o isso n s é ta ie n t so u v en t associés à l'a u tre m onde ( l ’e sp èce d e p o is­ so n s qui o rn en t les casques des m irm illons étaient v én érés en E gypte dans le cad re du cu lte d ’O si- ris, dieu des m orts). P eut-être cette façon d ’o rn er des parties d ’arm u res de g lad iate u rs était une a llu ­ sion au caractère orig in airem en t funéraire d es com bats. Un laïcisation des je u x au I-er siècle av. J .C h . e t le u r é v o lu tio n te n d a n t v e rs un s im p le s p e c ta c l e o n t p r iv é le s m ir m i ll o n s d e s y m ­ b o liq u e in te llig ib le e n c o re au Il-e siè cle av. J. Ch. L es n ouvelles c atég o rie s «fan tasistes» d e g la ­ d iateurs à l’époque de la fin de la république o nt fait se rencontrer dans le c irq u e les m irm illo n s et les rétiaires en leu r d o n n an t une n o u v e lle d im e n sio n et un s e n s d iffé re n t. L e « sy m b o lis m e m a ­ rin» des luttes des retia rii contra m irm illo n es n ’a pas duré, la p ério d e o ù ils s ’a ffro n ta ie n t étan t plutôt brève.

35 A uguet: op. c it., s. 74; Robert: op. cit., s. 4 6 ,6 7 ,8 2 ; Lafaye: G la d ia to r, s. 1986; V ille: L a g u e r ­