Klimat inwestycyjny jako determinanta polskich inwestycji bezpośrednich w Federacji Rosyjskiej w latach 2000-2009

Pełen tekst

(1)Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie Wydział Ekonomii i Stosunków Międzynarodowych Katedra Handlu Zagranicznego. Adam Michalik. KLIMAT INWESTYCYJNY JAKO DETERMINANTA POLSKICH INWESTYCJI BEZPOŚREDNICH W FEDERACJI ROSYJSKIEJ W LATACH 2000-2009. Rozprawa doktorska. Promotor: Prof. dr hab. Krystyna Przybylska. Kraków, 2012.

(2) Mojej Mamie.. 2.

(3) Spis treści Wstęp........................................................................................................................................ 7 Rozdział 1. Lokalizacja działalności gospodarczej w teorii ekonomicznej ........................ 11 1.1. Lokalizacja przedsiębiorstwa jako zjawisko ekonomiczne ....................................... 11 1.1.1. Pojęcie lokalizacji przedsiębiorstwa................................................................ 11 1.1.2. Przegląd teorii lokalizacji przedsiębiorstwa ................................................... 14 1.1.2.1. Klasyczne teorie lokalizacji ...................................................................... 14 1.1.2.2. Współczesne teorie lokalizacji ................................................................ 21 1.1.3. Uwarunkowania wyboru lokalizacji przedsiębiorstwa ................................... 27 1.2. Teorie bezpośrednich inwestycji zagranicznych uwzględniające czynniki lokalizacji .................................................................................................................................... 44 1.2.1.. Pojęcie i typologia bezpośrednich inwestycji zagranicznych…….................44. 1.2.2.. Teorie bezpośrednich inwestycji zagranicznych w kontekście lokalizacji działalności gospodarczej ............................................................................... 51. 1.2.2.1. Teoria międzynarodowego cyklu życia produktu ………………………55 1.2.2.2. Eklektyczna teoria bezpośrednich inwestycji zagranicznych …………...58 1.3. Podsumowanie ………………………………………………………………...........63 Rozdział 2. Znaczenie klimatu inwestycyjnego w wyborze kraju lokalizacji bezpośrednich inwestycji zagranicznych .................................................................................... 65 2.1. Determinanty bezpośrednich inwestycji zagranicznych – przegląd literatury ……65 2.2. Klimat inwestycyjny jako determinanta wyboru kraju lokalizacji BIZ .................... 76 2.2.1. Pojęcie klimatu inwestycyjnego .................................................................. 76 2.2.2. Czynniki klimatu inwestycyjnego ............................................................... 81 2.2.2.1. System polityczno-prawny............................................................. 82 2.2.2.2. Uwarunkowania makroekonomiczne ............................................. 84 2.2.2.3. Infrastruktura .................................................................................. 88 2.2.2.4. Czynniki społeczno-kulturowe ...................................................... 89 2.2.2.5. Instytucjonalne otoczenie biznesu ................................................. 91 2.2.3. Syntetyczne wskaźniki jako narzędzia wykorzystywane w ocenie klimatu inwestycyjnego ............................................................................................. 95 2.2.3.1. Wskaźnik łatwości prowadzenia biznesu ...................................... 95 2.2.3.2. Wskaźnik Wolności Gospodarczej .............................................. 99 3.

(4) 2.2.3.3. Wskaźnik Światowej Konkurencyjności .................................... 102 2.3. Podsumowanie......................................................................................................... 106 Rozdział 3. Skala i struktura polskich bezpośrednich inwestycji w Federacji Rosyjskiej w latach 2000 – 2009 ........................................................................................ 107 3.1. Wartość strumieni i zasobu BIZ na świecie ........................................................ 107 3.2.. Napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych do Federacji Rosyjskiej w latach 2000 – 2009 ........................................................................................... 113 3.2.1. Strumień napływu BIZ do Rosji oraz jego dynamika ............................. 113 3.2.2. Struktura napływu BIZ do Rosji ............................................................. 117 3.2.3. Wartość i struktura zasobu BIZ w Rosji w 2009 roku ............................. 126. 3.3.. Polskie inwestycje bezpośrednie w Rosji w latach 2001 – 2009 ......................... 131 3.3.1. Skala i struktura polskich inwestycji bezpośrednich na tle przepływów światowych .............................................................................................. 131 3.3.2. Strumień napływu i struktura polskich inwestycji bezpośrednich w Federacji Rosyjskiej w latach 2000 - 2009 .......................................... 137 3.3.3. Wartość i struktura zasobu polskich inwestycji bezpośrednich w Rosji w 2009 roku ……………………………………………………….…... 139. 3.4. Podsumowanie ...................................................................................................... 142 Rozdział 4. Charakterystyka determinant klimatu inwestycyjnego w Federacji Rosyjskiej 144 4.1. Polityczno – prawne czynniki klimatu inwestycyjnego Federacji Rosyjskiej ...... 144 4.1.1. System administracyjno - polityczny Federacji Rosyjskiej ..................... 144 4.1.2. Ocena stopnia demokracji oraz przestrzeganie praw człowieka i obywatela w Rosji.................................................................................. 146 4.1.3. Poziom korupcji ……….. ........................................................................ 148 4.1.4. Członkostwo Rosji w międzynarodowych organizacjach i porozumieniach gospodarczych ......................................................................................... 149 4.1.5. Warunki prowadzenia działalności gospodarczej na obszarze Federacji Rosyjskiej................................................................................................. 152 4.1.5.1. Prawne formy prowadzenia działalności gospodarczej w Rosji………………………………………………………...152 4.1.5.2. Procedura rozpoczęcia działalności gospodarczej w Rosji ....... 154 4.1.5.3. Ochrona prawna inwestycji ....................................................... 156 4.

(5) 4.1.5.4. Swoboda zakupu nieruchomości przez podmioty zagraniczne na obszarze Federacji Rosyjskiej ............................................... 157 4.1.5.5. System podatkowy Federacji Rosyjskiej ................................... 159 4.1.5.6. Ochrona praw własności intelektualnej ..................................... 161 4.1.5.7. Proces zatrudniania pracowników w Rosji oraz regulacje prawne dotyczące zatrudniania obcokrajowców .................................... 162 4.1.5.8. Egzekucja prawa gospodarczego w Rosji. ................................ 165 4.1.6. Ogólna ocena polityczno – prawnych składników klimatu inwestycyjnego w Rosji………………....................................................166 4.2.. Stabilność makroekonomiczna Rosji jako składnik klimatu inwestycyjnego .... 167 4.2.1. Produkt krajowy brutto jako wyznacznik stopnia poziomu rozwoju gospodarki rosyjskiej ............................................................................... 168 4.2.2. Kurs walutowy ......................................................................................... 172 4.2.3. Poziom inflacji ......................................................................................... 173 4.2.4. Wiarygodność kredytowa Rosji ……………………………………… .174 4.2.5. Podsumowanie oceny makroekonomicznych uwarunkowań klimatu inwestycyjnego w Rosji w latach 2000 – 2009 ………………...………176. 4.3. Charakterystyka pozostałych determinant klimatu inwestycyjnego w Federacji Rosyjskiej. .......................................................................................................... 178 4.3.1. Infrastruktura ........................................................................................... 178 4.3.1.1. Infrastruktura transportowa ....................................................... 178 4.3.1.2. Infrastruktura telekomunikacyjna .............................................. 185 4.3.2. Czynniki społeczno – kulturowe.............................................................. 186 4.3.2.1. Stopień rozwoju edukacji ......................................................... 187 4.3.2.2. Otwartość względem obcokrajowców ....................................... 191 4.3.2.3. Jakość życia i zaplecze socjalne ................................................ 192 4.3.3. Instytucjonalne otoczenie biznesu............................................................ 196 4.3.4. Specjalne Strefy Ekonomiczne w Rosji ................................................... 196 4.3.5. Stopień rozwoju sektora bankowego ....................................................... 203 4.4. Wskaźnik Światowej Konkurencyjności oraz Wskaźnik Wolności Ekonomicznej jako mierniki oceny klimatu inwestycyjnego w Rosji…............ 208 4.5. Podsumowanie .................................................................................................... 211 5.

(6) Rozdział 5. Ocena klimatu inwestycyjnego w Rosji przez polskich inwestorów ............... 213 5.1. Metodologia badań ................................................................................................ 213 5.2. Analiza i prezentacja wyników badania ............................................................... 216 5.2.1. Charakterystyka badanych przedsiębiorstw ............................................... 216 5.2.2. Znaczenie czynników klimatu inwestycyjnego jako determinant lokalizacji polskich inwestycji bezpośrednich w Rosji ............................. 223 5.2.3. Ocena poszczególnych składników klimatu inwestycyjnego Rosji ......... 225 5.3. Podsumowanie i wnioski z badań ................................................................................ 238 Zakończenie ......................................................................................................................... 240 Bibliografia .......................................................................................................................... 248 Spis rysunków ...................................................................................................................... 262 Spis tabel .............................................................................................................................. 263 Spis wykresów ..................................................................................................................... 266 Załączniki: ………………………………………………………………………………...269 Załącznik 1: Kwestionariusz ankietowy Załącznik 2: Ranking regionów Doing Business Russia 2012 Załącznik 3: Index of Economic Freedom. 6.

(7) Wstęp W warunkach narastającej konkurencji, coraz większego znaczenia nabiera lokalizacja podmiotu gospodarczego, która dzięki jej poszczególnym walorom, może stanowić o przewadze konkurencyjnej przedsiębiorstwa. Analiza teoretycznych koncepcji objaśniających determinanty lokalizacji bezpośrednich inwestycji zagranicznych (BIZ) ukazuje bogactwo i różnorodność czynników wpływających na decyzje wyboru kraju goszczącego. Do najważniejszych zaliczyć można: czynniki rynkowe, kosztowe i zaopatrzeniowe. Należy jednak podkreślić, że współczesne tendencje w gospodarce światowej spowodowały zmiany w dotychczasowej hierarchii tych czynników. Tradycyjne przewagi lokalizacyjne, takie jak: tania siła robocza, dostęp do nowych rynków zbytu, dostęp do surowców, niskie ceny surowców, nadal odgrywają istotną rolę i wpływają na atrakcyjność danej lokalizacji BIZ, jednakże coraz większe znaczenie przypisywane jest uwarunkowaniom składającym się na tzw. klimat inwestycyjny. Wskazywać na to mogą wyniki dotychczasowych badań empirycznych, opinii i wywiadów z inwestorami, którzy dużą wagę przywiązują do czynników tworzących klimat inwestowania, wymieniając je wśród najważniejszych determinant wpływających na decyzje o lokalizacji BIZ. Istotnym zagadnieniem dla badacza zjawiska BIZ jest odpowiedź na pytania: . Jakie znaczenie ma klimat inwestycyjny. kraju goszczącego. na „przyciąganie”. bezpośrednich inwestycji zagranicznych? . Jakie czynniki determinują charakter klimatu inwestycyjnego?. . W jaki sposób inwestorzy dokonują oceny tego klimatu?. Znalezienie odpowiedzi na te pytania jest zadaniem, jakie postawił sobie Autor prezentowanej pracy doktorskiej. Głównym celem i wartością dodaną tej pracy jest ocena klimatu inwestycyjnego w Federacji Rosyjskiej oraz określenie jego wpływu na decyzje lokalizacyjne polskich inwestycji bezpośrednich w tym kraju. Jednakże różnorodność. podejść i koncepcji. objaśniających istotę klimatu inwestycyjnego, znajdująca odzwierciedlenie w wielu definicjach tego zjawiska, znacząco utrudnia jego ocenę. Wobec powyższego, dodatkowym celem niniejszej dysertacji. jest podjęcie próby sformułowania definicji klimatu. inwestycyjnego oraz zidentyfikowania jego składników. Ażeby zrealizować główny cel rozprawy doktorskiej, Autor przyjął następującą główną hipotezę badawczą: „W latach 2000 – 2009 nastąpiły istotne pozytywne zmiany 7.

(8) klimatu inwestycyjnego w Rosji, wpływające na wzrost polskich inwestycji bezpośrednich w tym kraju”. W celu weryfikacji głównej hipotezy badawczej, przyjęto następujące hipotezy szczegółowe: . Klimat inwestycyjny stanowi jedną z głównych determinant w procesie lokalizacji polskich inwestycji bezpośrednich na obszarze Federacji Rosyjskiej w latach 2000 – 2009.. . Polscy inwestorzy korzystnie oceniają klimat inwestycyjny w Rosji w latach 2000 – 2009.. . Polscy inwestorzy zauważają pozytywne zmiany w klimacie inwestycyjnym Rosji w latach 2000 – 2009.. . Największe pozytywne zmiany polscy inwestorzy dostrzegają w systemie prawnym Federacji Rosyjskiej.. Praca ma charakter teoretyczno-empiryczny. Składa się z pięciu rozdziałów. Rozdział pierwszy zatytułowany „Lokalizacja działalności gospodarczej w teorii ekonomicznej” stanowi przegląd najważniejszych klasycznych i współczesnych koncepcji lokalizacji przedsiębiorstw. Omówiono w nim także kategorie uwarunkowań, walorów i czynników lokalizacji, często traktowane w literaturze przedmiotu jako synonimy, oraz przedstawiono główne różnice między nimi. W rozdziale tym określono również znaczenie poszczególnych czynników w decyzjach lokalizacyjnych przedsiębiorstwa oraz wskazano zmiany w postrzeganiu ich znaczenia dla inwestorów. Rozdział pierwszy kończy prezentacja przeglądu teorii bezpośrednich inwestycji zagranicznych uwzględniających aspekt lokalizacji działalności gospodarczej za granicą. Rozdział drugi zatytułowany „Znaczenie klimatu inwestycyjnego w wyborze kraju lokalizacji bezpośrednich inwestycji zagranicznych” poświęcony jest analizie istoty klimatu inwestycyjnego oraz jego wpływu na kształtowanie się strumienia napływu BIZ. Ponieważ klimat inwestycyjny jest jedną z determinant wyboru kraju goszczącego przez zagranicznych inwestorów, ważne jest zidentyfikowanie czynników, które go kształtują. Mnogość klasyfikacji wspomnianych czynników w literaturze przedmiotu, skłoniła Autora niniejszej pracy doktorskiej, do podjęcia próby ich usystematyzowania i zaproponowania własnej typologii. W konsekwencji tego, w dalszej części tego rozdziału, omówiono czynniki klimatu inwestycyjnego według zaproponowanego ujęcia. W ostatniej części zaprezentowano wybrane syntetyczne wskaźniki oceny warunków prowadzenia działalności 8.

(9) gospodarczej, które mogą stanowić cenne źródło wiedzy dla zagranicznych inwestorów w procesie podejmowania decyzji o lokalizacji danej inwestycji. Rozdział trzeci „Skala i struktura polskich bezpośrednich inwestycji w Federacji Rosyjskiej w latach 2000 – 2009” jest. prezentacją tego zjawiska. w oparciu o dane. statystyczne pochodzące z UNCTAD, Narodowego Banku Polski, Centralnego Banku Rosji oraz Rosyjskiej Federalnej Służby Statystycznej ROSSTAT. Prezentacja ta przeprowadzona została na tle całkowitego napływu BIZ na rynek rosyjski, co pokazało relatywnie mały udział. polskich inwestycji bezpośrednich w tym kraju. Szczegółowo. przedstawiono kształtowanie się wartości polskich inwestycji bezpośrednich w latach 2000 – 2009 w Rosji, co pozwoliło stwierdzić, że w okresie tym nastąpił. wzrost. zainteresowania polskich przedsiębiorców ekspansją na ten rynek, który zaowocował zwiększeniem wolumenu strumienia i zasobu tych inwestycji. Dokonano również analizy struktury tych wielkości w oparciu o kryteria: formy finansowania polskich inwestycji bezpośrednich, rodzaju działalności gospodarczej oraz. jej rozmieszczenia na obszarze. Rosji. Dużą trudnością w procesie analizy danych statystycznych okazała się rozbieżność danych prezentowanych przez poszczególne instytucje, wynikająca z odmiennej metodologii ich opracowania, a niestety nie było możliwe oparcie analiz o tylko jedno wybrane źródło danych. Rozdział. czwarty. zatytułowany. „Charakterystyka. determinant. klimatu. inwestycyjnego w Federacji Rosyjskiej” analizuje klimat inwestycyjny w tym kraju, zgodnie z zaproponowanymi przez Autora w rozdziale drugim, determinantami kształtującymi to zjawisko.. Na podstawie dostępnych źródeł, omówiono polityczno – prawne czynniki. składające się na. klimat inwestycyjny. Rosji, uwarunkowania makroekonomiczne. gospodarki rosyjskiej, infrastrukturę transportową i telekomunikacyjną oraz. składniki. społeczno – kulturowego i instytucjonalnego otoczenia biznesu. Zwracając uwagę na zróżnicowany wpływ każdej z tych grup czynników, Autor największą rangę przypisał polityczno – prawnym czynnikom klimatu inwestycyjnego jako tym, które w największym stopniu determinują warunki prowadzenia działalności inwestycyjnej w Rosji. W celu weryfikacji wniosków z przeprowadzonej analizy, porównano je z ocenami poszczególnych elementów klimatu inwestycyjnego, dokonywanymi przez instytucje badające to zjawisko. Głównie odniesiono się do trzech najbardziej znanych światowych rankingów badających warunki prowadzenia działalności gospodarcze w poszczególnych krajach, jakimi są: Ranking Doing Business, Wskaźnik Światowej Konkurencyjności (Global Competetiveness Index) oraz Wskaźnik Wolności Ekonomicznej (Index of Economic Freedom). 9.

(10) Rozdział piąty „Ocena klimatu inwestycyjnego w Rosji przez polskich inwestorów” stanowi prezentację wyników własnych badań ankietowych przeprowadzonych wśród polskich inwestorów bezpośrednich działających na rynku rosyjskim. Przygotowana przez Autora ankieta oceny klimatu inwestycyjnego w Rosji została rozesłana do 146 podmiotów. Znacznym utrudnieniem dla procesu badawczego był brak dostępu do wykazu polskich przedsiębiorstw, które w badanym okresie były zaangażowane inwestycyjnie na obszarze Federacji Rosyjskiej. Mimo licznych prób nie udało się uzyskać pomocnych w tym zakresie informacji ze strony polskich i rosyjskich instytucji rządowych. Także, przewidywana przez Autora, niechęć firm do udziału w tego typu badaniach, wpłynęła na mały zwrot wypełnionych. ankiet.. Ostatecznie. dzięki żmudnym. i. czasochłonnym. staraniom,. z 146 wysłanych ankiet do polskich inwestorów, udało się uzyskać odpowiedzi od 31 podmiotów. W przeprowadzonym badaniu respondenci dokonali oceny poszczególnych czynników klimatu inwestycyjnego w Rosji oraz określili wpływ tego klimatu na wybór Rosji jako miejsca lokalizacji bezpośrednich inwestycji. Ponadto, polscy inwestorzy zostali poproszeni o wskazanie i ocenę zmian zachodzących w klimacie inwestycyjnym w Rosji w okresie lat 2000 - 2009. W badaniu dokonano także identyfikacji głównych barier inwestycyjnych oraz oczekiwań polskich inwestorów, co do dalszego rozwoju działalności gospodarczej na rynku rosyjskim. W zakończeniu pracy podsumowano przeprowadzone badania i sformułowano na ich podstawie główne wnioski oraz stosunkowano się do postawionych celów i hipotez badawczych. Ponadto, przedstawiono prognozę Autora, dotyczącą kształtowania się klimatu inwestycyjnego w Rosji w najbliższych latach.. 10.

(11) Rozdział 1. Lokalizacja działalności gospodarczej w teorii ekonomicznej 1.1. Lokalizacja przedsiębiorstwa jako zjawisko ekonomiczne 1.1.1. Pojęcie lokalizacji przedsiębiorstwa Współczesne. wymogi. wzmożonej. rywalizacji. przedsiębiorstw,. zwiększają. znaczenie lokalizacji przedsiębiorstwa jako czynnika przewagi konkurencyjnej firmy na globalnym rynku. Pojęcie lokalizacji działalności gospodarczej definiowane jest jako umiejscowienie przedsiębiorstwa na określonym obszarze1. W literaturze przedmiotu występuje również pojęcie „rozmieszczenie działalności”, któremu nadaje się znaczenie bliskoznaczne wobec lokalizacji. Ma ono jednak nieco szersze ujęcie, oznaczając określony zbiór obiektów umiejscowiony w przestrzeni2. Przytoczone pojęcie przestrzeni posiada trzy zasadnicze właściwości3: . ograniczoność,. . opór,. . zróżnicowanie.. Ograniczenie przestrzeni wyraża się w wielu aspektach, dotyczy dostępu do niezagospodarowanych terenów, zasobów wodnych, niedostatku odpowiedniej jakości gruntów, czy też ubytków w stanie środowiska naturalnego, spowodowane skażeniem terenów lub zanieczyszczeniem powietrza. Natomiast opór przestrzeni wiąże się z koniecznością pokonania barier komunikacyjnych w celu dotarcia do pożądanych terenów, a następnie poświęcenia czasu, środków i energii w celu dostosowania wybranego terenu do potrzeb przedsiębiorstwa. Z kolei zróżnicowanie przestrzeni dotyczy takich aspektów, jak: rodzaj i ukształtowanie terenu, panujące na danym obszarze warunki klimatyczne, jakość gleby oraz zasobność w surowce mineralne i ujęcia wodne. Heterogeniczność ta wpływa na wykorzystanie poszczególnych terenów. Przykładowo, produkcja rolnicza będzie się najlepiej rozwijała na terenach o dobrej jakości i wydajności gleb, z kolei bogactwo. 1. W. Budner, Lokalizacja przedsiębiorstw, Wydawnictwo AE w Poznaniu, Poznań 2000, s.9. Ibidem, s.20. 3 Ibidem, s.10. 2. 11.

(12) zasobów surowców mineralnych może sprzyjać wykorzystaniu terenu w celach prowadzenia działalności wydobywczej . Rozwój działalności ludzkiej prowadzi z jednej strony do wykorzystania coraz to nowych, dotychczas niewykorzystywanych z uwagi na wspomniany opór przestrzeni, zasobów przestrzennych, z drugiej natomiast - wpływa niekorzystnie na stan środowiska naturalnego,. powodując. niejednokrotnie. jego. nieodwracalną. degradację.. Rozwój. cywilizacyjny prowadzi do ekspansji działalności gospodarczej człowieka, adaptującego do tego celu nowe, dotychczas niezagospodarowane obszary przestrzeni, prowadząc w efekcie do stopniowego jej „kurczenia się”. Zatem przestrzeń należy traktować jako dobro nie tylko ograniczone, ale także w coraz większym stopniu rzadkie4. Zjawisko lokalizacji można postrzegać w ujęciu: . mikroekonomicznym,. . makroekonomicznym.. W pierwszym przypadku rozważana jest lokalizacja pojedynczego obiektu, jej atrakcyjność i adekwatność względem wymogów, jakie ze sobą niesie dany rodzaj działalności gospodarczej, w drugim natomiast - rozpatrywana jest atrakcyjność lokalizacyjna poszczególnych obszarów geograficznych, oparta o uniwersalne zasoby lokalizacyjne i niezależna od indywidualnych oczekiwań oraz wymogów podmiotów gospodarczych. Wyróżnia się również pojęcia: . lokalizacji czynnej - dotyczącej wyboru umiejscowienia nowego zakładu produkcyjnego,. . lokalizacji biernej - związanej z rozbudową, bądź modernizacją istniejących obiektów gospodarczych, w celu dostosowania ich do zmieniającej się wymogów świata gospodarczego5.. Punktem wyjścia dla kompleksowej analizy zjawiska lokalizacji przedsiębiorstwa musi być właściwa identyfikacja wymogów lokalizacyjnych, jakie stawia dany rodzaj i sposób prowadzonej przez przedsiębiorstwo działalności. Inaczej mówiąc, należy określić, jakie cechy powinno spełniać miejsce, w którym taka działalność zostanie zlokalizowana, tak aby mogła ona spełniać w maksymalnym stopniu kryterium efektywności ekonomicznej. Cechy te będą miały różny charakter, co zostanie omówione w dalszej części tej pracy. 4. Ibidem, s.11. H. Godlewska, Lokalizacja działalności Międzynarodowych, Warszawa 2001, s.12.. 5. gospodarczej,. 12. Wyższa. Szkoła. Handlu. i. Finansów.

(13) W zakresie przedmiotowym pojęcie lokalizacji powinno być rozpatrywane w dwóch płaszczyznach. Może się odnosić ono do samego procesu podejmowania decyzji o lokalizacji działalności, rozważania efektywności poszczególnych wariantów lokalizacji, a także wyboru wariantu optymalnego. Może również być ono rozpatrywane z perspektywy podjętych już działań i dotyczyć samego finalnego efektu procesu lokalizacji. W wymiarze geograficznym lokalizacja przedsiębiorstwa dotyczyć może czterech stopni zasięgu terytorialnego: . globalnego,. . krajowego,. . regionalnego,. . lokalnego.. Pogłębiający się w gospodarce światowej proces globalizacji wywarł znaczny wpływ na działalność nie tylko korporacji transnarodowych, ale także małych i średnich przedsiębiorstw (MSP). Z jednej strony otworzyły się przed nimi nowe rynki zbytu towarów oraz wzrosła mobilność czynników produkcji, z drugiej -. zwiększyła się istotnie. konkurencja, poprzez pojawienie się na ich lokalnym rynku międzynarodowych korporacji, posiadających. znaczną. przewagę. nad. małymi. lokalnymi. przedsiębiorstwami.. W konsekwencji tego, wejście MSP na rynki zagraniczne jest niejednokrotnie nie tylko szansą na rozwój, ale wręcz jedyną możliwością ich przetrwania. Szczególnie dotyczy to firm działających w branżach wysokich technologii, których produkty mają relatywnie krótki cykl życia. Tymczasem procesy liberalizacyjne w handlu światowym, zamiast charakteru konwergencyjnego, mają charakter dywergencyjny, czyli pogłębiający różnicę w poziomie rozwoju gospodarczego poszczególnych krajów i regionów. Istnieje silne zróżnicowanie. warunków. i. kosztów. prowadzenia. działalności. gospodarczej. w poszczególnych krajach, przy malejących kosztach transportu oraz stopniowej redukcji barier handlowych. W efekcie tych zmian zachodzących w gospodarce światowej nastąpił wzrost popularności słowa. relokacja,. rozumianego. jako zmiana lokalizacji. działalności. 6. gospodarczej . Relokacja wynika z dostosowywania się coraz bardziej mobilnych. 6. K.Kuciński, Przestrzenne aspekty przedsiębiorczości, SGH, Warszawa 1972, Monografie i opracowania nr 430, s.10-11.. 13.

(14) przedsiębiorstw do zmieniającego się otoczenia, staje się jakby nową naturalną fazą cyklu życia przedsiębiorstwa, który to cykl można przedstawić następująco7: . tworzenie nowego zakładu,. . rozwój zakładu poprzez jego ekspansję terytorialną zwiększająca zasięg oddziaływania,. . utworzenie filii przedsiębiorstwa,. . ograniczenie działalności przedsiębiorstwa w kraju macierzystym,. . relokacja działalności przedsiębiorstwa polegająca na: o migracji integralnej (przeniesieniu całości przedsiębiorstwa w inne miejsce), o migracji. częściowej. (przeniesieniu. wydzielonej. części. przedsiębiorstwa w inne miejsce). Zachodzące w gospodarce światowej nieustannie zmiany, zarówno te o charakterze zewnętrznym, czyli w otoczeniu przedsiębiorstwa, jak i wewnętrzne, związane z naturalną ewolucją rozwojową tego podmiotu, wymuszają spojrzenie na zjawisko lokalizacji w. ujęciu. dynamicznym,. uwzględniającym. prognozy tych. wspomnianych. zmian. ewolucyjnych, a nie tylko statycznym, skupionym na analizie stanu obecnego. W konsekwencji takiego spojrzenia, lokalizację działalności gospodarczej należy traktować jako proces ciągły, nie mający charakteru jednorazowej decyzji. 1.1.2. Przegląd teorii lokalizacji przedsiębiorstwa 1.1.2.1.. Klasyczne teorie lokalizacji. Za jednego z prekursorów teorii lokalizacji uważa się J.H. Thűnena8.. Jego. rozważania dotyczyły problemu optymalnej alokacji produkcji rolnej wokół miejskiego rynku zbytu. Dla celów stworzenia uniwersalnego modelu wprowadził on kilka upraszczających założeń9: . istnieje jednakowa urodzajność wszystkich gruntów,. 7. E. Małuszyńska, Delokalizacja przedsiębiorstw – efekt globalizacji, Prace Naukowe AE Wrocław, 2007, nr 1173, s.205. 8 J.H.Thűnen, Der isolierte Staat in Beziehung auf Landwirtschaft und Nationalökonomie, Hamburg 1826. 9 W. Budner, Lokalizacja…, op. cit., s. 51.. 14.

(15) . transport odbywa się po linii prostej będącej najkrótszą drogą między punktem początkowym i końcowym,. . istnieje w pełni model gospodarki wolnokonkurencyjnej,. . rolnicy swoje towary sprzedają jedynie na położonym centralnie miejskim rynku zbytu,. . koszty transportu są wprostproporcjonalne do odległości, ciężaru produktu oraz stopnia jego nietrwałości.. W efekcie tych założeń, Thűnen sformułował tezę, iż najbliżej rynku zbytu będą produkowane towary rolne charakteryzujące się największym ciężarem własnym i najwyższym stopniem nietrwałości, podczas gdy towary łatwiejsze do przewożenia będą produkowane w większej odległości od rynku. Dzięki temu powstaje renta ekonomiczna wynikającą z nadwyżki dochodów ze sprzedaży nad kosztami transportu. Chociaż na potrzeby budowy swojego modelu dokonał on wielu zbyt daleko idących uproszczeń, to teoria Thűnena znajduje swoje odzwierciedlenie we współczesnej organizacji przestrzennej produkcji rolniczej. Klasyczna teoria lokalizacji dotycząca rozmieszczenia obszarów przemysłowych opierała się na założeniu istnienia tzw. przestrzeni izotropowej, tj. jednolitej, posiadającej identyczne właściwości oraz równomierne rozłożenie zasobów na całym obszarze10. Choć jej początki są datowane na wczesne lata XIX wieku (jako okresu przyspieszonego tempa rozwoju urbanizacji i uprzemysłowienia regionów), to swoją popularność zawdzięcza dziełu Alfreda Webera z 1909 r. „Űber den Standort des Industries”. 11. . Zakładając przybliżony. poziom technologiczny zakładów produkcyjnych, autor wyróżnił trzy główne czynniki lokalizacji: koszty transportu, koszty pracy i korzyści aglomeracyjne, nadając główną rangę pierwszemu z nich. Szacowano wówczas, iż udział kosztów transportu w ogólnych kosztach produkcji może sięgać nawet 40 %, stąd wg Webera, optymalnym miejscem lokalizacji produkcji jest miejsce, w którym osiąga się najniższą wartość ogólnych kosztów transportów, stanowiących sumę kosztów transportu surowców i półfabrykatów do produkcji oraz finalnych produktów do rynku zbytu. Weber wprowadził pojęcie wskaźnika materiałowego, stanowiącego iloraz ciężaru surowców i wyrobu gotowego. W przypadku, gdy będzie on większy od 1, koszty transportu surowców będą przekraczały koszty transportu gotowych produktów, wobec czego zakład 10. H. Godlewska, Lokalizacja…, op. cit. s.29. A. Weber, Űber den Standort des Industries, Thubingen 1909 [za:] B. Gruchman, Kryteria lokalizacji zakładów przemysłowych. Przemiany i problemy, KPZK PAN Warszawa, 1967, Zeszyt 45.. 11. 15.

(16) przemysłowy zostanie zlokalizowany bliżej bazy surowcowej. W sytuacji odwrotnej, lokalizacja takiego zakładu powinna znajdować się bliżej rynku zbytu. Jeśli natomiast mamy do czynienia z większą liczbą zróżnicowanych przestrzennie źródeł zaopatrzenia bądź rynków zbytu, dogodną lokalizację będą stanowiły obszary położone w pobliżu punktów przeładunkowych i węzłów komunikacyjnych. Weber był pierwszym, który wprowadził kategorię „czynnika lokalizacji”, określanego jako rodzaj wyraźnie określonej korzyści z działalności gospodarczej umiejscowionej w danej przestrzeni. Korzyści te występują wtedy, gdy koszty produkcji produktu na danym obszarze są niższe w porównaniu z każdą inną lokalizacją. Z kolei A. Lősch12 postrzega optymalną lokalizację działalności gospodarczej przez pryzmat maksymalizacji przychodów przedsiębiorstwa ze sprzedaży. Model Lőscha zakłada lokalizację działalności produkcyjnej przedsiębiorstwa jako wypadkową uwzględniającą lokalizację surowców produkcyjnych oraz centrum konsumpcji13. Przyjmując równomierne rozmieszczenie dostępnych czynników produkcji, głównym czynnikiem lokalizacji byłaby chłonność i wielkość rynku zbytu14. Do klasycznego modelu analizy rynkowej opartego na zależności między ceną a ilością produkowanych dóbr, A. Lősch wprowadził trzecią zmienną - odległość. Stwierdził on, że „dla każdej możliwej ceny fabrycznej, największy popyt globalny realizuje się przy innej lokalizacji zakładu”15. Zatem można dla każdej rozważanej lokalizacji ustalić poziom popytu globalnego oraz tym samym optymalnej wielkości produkcji. Wówczas, na podstawie krzywych podaży i popytu można ustalić największy globalny osiągalny dochód dla każdego z tych miejsc. Rozwiązanie tego zadania nie można przełożyć na teoretyczny model, badający wszystkie możliwe warianty lokalizacyjne, lecz jedynie tylko zastosować w przypadku określonych i faktycznie przebadanych możliwości. A. Lösch doszedł wobec tego do wniosku, iż w rzeczywistości nie istnieje możliwość jednoznacznego rozstrzygnięcia problemu optymalnej lokalizacji przedsiębiorstwa, lecz jest to problem, który można rozwiązać jedynie empirycznie, drogą prób i błędów16. Pod wpływem teorii Lőscha, Walter Isard opublikował pracę „Location and Space – Economy”. Całość publikacji ukazała się w 1956 roku, choć kluczowy jej rozdział, 12. A. Lősch, Die räumliche Ordnung der Wirtschaft. Eine Untersuchung über Standort, Wirtschaftsgebiete und internationalem Handel. Fischer, Jena 1940 13 J.V. Pinto, English Economists’ Descriptive Accounts of Location Theory, Working Paper Series 97-03, Nothern Arizona Univeristy, July 1998, s.3. 14 A. Wieloński, Lokalizacja działalności gospodarczej, Wydawnictwo UW, Warszawa 2004, s.20. 15 A. Lősch, Gospodarka przestrzenna, PWE, Warszawa 1961, s.36. 16 Ibidem, s.38.. 16.

(17) zatytułowany „Some General Theories of Location and Space – Economy”, powstał 9 lat wcześniej17. Autor położył w nim nacisk na znaczenie tzw. nakładów transportowych, stanowiących oprócz pracy, kapitału rzeczowego, ziemi i przedsiębiorczości, integralny czynnik wytwórczy w przedsiębiorstwie. Według autora, nakładami transportowymi są usługi niezbędne do przemieszczania czynników produkcji do określonych miejsc. Wykorzystując analizę kosztów komparatywnych, stwierdził on, że optymalna lokalizacja produkcji ma miejsce w regionie, w którym wspomniana produkcja będzie wiązała się z najniższymi kosztami wytwarzania i transportu powstałych produktów do rynków zbytu 18. Koncepcja Isarda zakładała pewną substytucyjność czynników produkcji, w tym także nakładów transportowych, umożliwiającą substytucję obszarów jako miejsc lokalizacji produkcji19. Podstawowym założeniem istniejących teorii lokalizacji jest teza, iż zarówno koszty produkcji, jak i przychody z niej uzyskiwane, są uzależnione od umiejscowienia danego przedsiębiorstwa. Przy założeniu stałej ceny zbytu, równej p1, zysk przedsiębiorstwa zależeć będzie od zmieniających się w zależności od wybranej lokalizacji kosztów jednostkowych (rysunek 1). W oparciu o sporządzony wykres tych zależności, możliwe jest wyznaczenie lokalizacji, w których przychód ze sprzedaży równoważy poniesione jednostkowe koszty p1 (lokalizacje W1, W2), a także wskazanie optymalnej, z punktu widzenia maksymalizacji zysku przedsiębiorstwa, lokalizacji WO, gdzie przy koszcie p2, zysk przedsiębiorstwa osiągnie najwyższą wartość, równą p1 – p2.. 17. M. Fujita, Location and Space – Economy at half a century: Revisiting Professor Isard’s dream on the general theory, The Annals of Regional Science, Springer Verlag, Washington 1999, s.371. 18 W. Isard, Metody analizy regionalnej, PWN, Warszawa 1965, s.105. 19 O substytucyjności obszarów produkcji pisze także A. Predöhl w ”Das Standortsproblem in der Wirtschaftstheorie” , Weltwirtschaftliches Archiv, Jena 1925.. 17.

(18) Rysunek 1. Zmienność kosztów produkcji w zależności od wybranej lokalizacji. Koszty. Koszty STRATA. STRATA. p1. ZYSK. Ceny. p2. W1. WO. W2. Lokalizacje. Źródło: J. Regulski, Przestrzenne procesy rozwoju w: Panowanie przestrzenne, pod red. J. Regulskiego, PWE, Warszawa 1985, s.26.. Drugi wariant stanowi sytuacja gdy, w zależności od wybranej lokalizacji, przy niezmiennych kosztach zmienia się cena zbytu towarów. Wówczas możemy wyznaczyć lokalizacje graniczne W1 i W2, w których jednostkowe koszty przedsiębiorstwa zostają zrównoważone przez przychody ze sprzedaży na poziomie ceny p1, oraz lokalizację WO, optymalną z punktu widzenia maksymalizacji zysku przedsiębiorstwa, równego różnicy między ceną p2 a kosztem p1 (rysunek 2).. 18.

(19) Rysunek 2. Zmienność cen zbytu w zależności od wybranej lokalizacji. p2 Ceny. Ceny. ZYSK. Koszty. p1 STRATA STRATA. W1. WO. W2. Lokalizacje. Źródło: J. Regulski, Przestrzenne procesy…, op. cit., , s.26.. Założenie caeteris paribus jednego z dwóch omawianych czynników zostało zawarte w pracach Webera i Lőscha20. Tymczasem w rzeczywistości gospodarczej, zarówno koszty poniesione przez przedsiębiorstwo, jak i przychody uzyskane ze sprzedaży, będą stanowiły zmienne zależne od poszczególnych lokalizacji, co zostało dostrzeżone m.in. przez Isarda. W efekcie, zysk przedsiębiorstwa będzie ulegał zmianom w zależności od każdej rozpatrywanej lokalizacji, lecz nie będzie można wyznaczyć graficznie optymalnego wariantu lokalizacji WO, gdyż lokalizacja W3, charakteryzująca się najmniejszym kosztem, nie będzie generowała największych przychodów ze sprzedaży, natomiast lokalizacja W4, przynosząca największy przychód ze sprzedaży nie będzie odznaczała się najmniejszym kosztem (rysunek 3). W konsekwencji może istnieć więcej niż jedna lokalizacja, w której różnica pomiędzy ceną a jednostkowym kosztem będzie generowała maksymalny zysk przedsiębiorstwa.. 20. W. Budner, Lokalizacja…, op. cit. s.63.. 19.

(20) Rysunek 3. Zmienność cen i kosztów w zależności od wybranej lokalizacji. p2. Koszty. STRATA. ZYSK STRATA. p1. Ceny. W1. W3. W4. W2. Lokalizacje. Źródło: J. Regulski, Przestrzenne procesy…, op. cit., , s.26.. O ile wcześniejsze teorie dotyczą głównie lokalizacji rolnictwa bądź zakładów produkcyjnych, to teorię ośrodków centralnych uważa się za teorię lokalizacji usług. Na znaczenie usługowych funkcji miast zwrócił uwagę W. Christaller, publikując w 1933 roku „Die Zentralen Orte in Süddeutschland”. Zgodnie z założeniami opisywanego w tej publikacji hierarchicznego modelu, można wyróżnić trzy rodzaje usług: podstawowe (służące zaspokojeniu potrzeb codziennych konsumentów), wyższego rzędu (zaspokajające dodatkowe potrzeby okresowego użytku), oraz najwyższego rzędu (służące zaspokojeniu dodatkowych potrzeb sporadycznych)21. Największe ośrodki miejskie będą spełniały funkcje usługowe wszystkich przytoczonych szczebli, mniejsze miasta będą zapewniały świadczenie usług podstawowych i wyższego rzędu, natomiast w małych ośrodkach miejskich będą świadczone wyłącznie podstawowe usługi. Według założeń teorii, mieszkańcy mniejszych miejscowości, celem zaspokojenia potrzeb wyższego rzędu będą się udawali do najbliżej położonych ośrodków miejskich mogących im zaoferować dostęp do danej usługi. Wraz z postępem cywilizacyjnym, skutkującym także zwiększoną mobilnością osób, najbliższa lokalizacja danego ośrodka miejskiego straciła na znaczeniu wobec wzrostu popularności. 21. R. Domański, Gospodarka przestrzenna, PWN, Warszawa 1990, s.40.. 20.

(21) podróży realizujących wiele celów usługowych, zapewnionych przez dalej położone większe ośrodki miejskie22. Teoria ośrodków centralnych opisuje model lokalizacji usług konsumpcyjnych, natomiast problematykę lokalizacji usług dla biznesu, stara się wyjaśnić teoria bazy ekonomicznej. Według tej teorii, zapoczątkowanej przez W. Sombarta w latach 20. XX wieku23, podstawą funkcji, a zarazem w konsekwencji rozwoju ośrodków miejskich jest produkcja dóbr materialnych na rynek ponadlokalny. Usługi w tym modelu pełnią funkcję uzupełniającą, podrzędną względem produkcji przemysłowej i mają charakter lokalny. Dlatego tylko odpowiednio rozwinięta baza produkcyjna danego ośrodka miejskiego może zapewnić korzystne otoczenie dla rozwoju usług. Kolejne lata zweryfikowały założenia tego modelu. Rozwój sektora usług i ich znaczenia w handlu światowym spowodował, iż są one obecnie klasyfikowane jako integralna część bazy ekonomicznej, wpływająca na atrakcyjność lokalizacyjną miast i regionów. 1.1.2.2.. Współczesne teorie lokalizacji. Wśród nowych nurtów teorii lokalizacji należy przytoczyć tzw. podejście behawioralne. Podstawę wielu teorii ekonomicznych stanowi założenie racjonalności zachowań ekonomicznych podmiotów. Klasyczne teorie lokalizacji odwołują się do racjonalności zachowań ekonomicznych człowieka, dążącego do maksymalizacji zysku przedsiębiorstwa i posiadającego pełnię informacji o wszystkich możliwych wariantach decyzyjnych oraz wszelkich konsekwencjach wdrożonych rozwiązań (tzw. koncepcja homo oeconomicus)24. Tymczasem w rzeczywistym świecie gospodarczym decyzje ekonomiczne są podejmowane zazwyczaj w sytuacji braku pełnej informacji rynkowej, w oparciu o wiele pozaekonomicznych czynników, takich jak niechęć do ryzyka, doświadczenie i zdolność do uczenia się menedżerów, układy interpersonalne itp. Stąd też należy odrzucić założenie pełnej racjonalności zachowania podmiotów i znaleźć w teorii ekonomicznej miejsce dla pozaekonomicznych aspektów wpływających na decyzje lokalizacyjne przedsiębiorstwa25. Jest to zgodne z koncepcją homo satisfaciendus, czyli człowieka usatysfakcjonowanego. Wchodzimy w tym momencie w obszar badawczy z gruntu sfery socjologii i psychologii.. 22. A. Wieloński, Lokalizacja..., op. cit. s.21 Wtedy to ukazały się kolejne tomy pracy „Der Moderne Kapitalismus” W. Sombarta, Leipzig 1902. 24 W. Budner, Lokalizacja…, op. cit., s.65 25 Por. M. Webber, Impact of uncertainty on location, MIT Press, Cambridge 1972. 23. 21.

(22) Wśród. badaczy. mających. największy. wpływ. na. ukształtowanie. się. podejścia. behawioralnego wymienia się dwóch naukowców szwedzkich G. Törnqvista i D. Ramströma26. Zwracają oni uwagę na pomijany we wcześniejszych teoriach ekonomicznych wpływ interakcji międzyludzkich oraz zachowań menadżerskich w sytuacji braku możliwości zdobycia i przetworzenia wszystkich istotnych zasobów informacyjnych, niezbędnych w procesie podejmowania racjonalnych decyzji ekonomicznych. Niemożność ta będzie skutkowała niezdolnością do podjęcia w pełni optymalnej decyzji lokalizacyjnej i spowoduje w efekcie poprzestanie na wyborze w mniejszym bądź większym stopniu zadowalającym. Zwolennicy uwzględnienia aspektów behawioralnych wskazują także, iż przy podejmowaniu decyzji lokalizacyjnych ważną ich determinantą może być minimalizacja niepewności zamiast maksymalizacji zysków. Dlatego też przedsiębiorstwa mogą powstawać w dobrze rozpoznanych wcześniej przez decydentów lokalizacjach, lub w obszarach lokalizacji ich konkurencji27. Wadliwość modelowych rozważań w teorii lokalizacji zostaje poruszona także przez D.J. Walmsleya i G.I. Lewisa. Wskazują oni, iż „modele teorii lokalizacji pomijają wiele istotnych kwestii charakteryzujących współczesną gospodarkę światową, takich m.in. jak: produkcja masowa i jej wpływ na wielkość zakładu produkcyjnego, wzrost kapitalizacji przemysłu. (…). rozwój. wielozakładowych,. wielofunkcyjnych. i. często. wielonarodowościowych korporacji…”28. Z kolei zgodnie z teorią endogenicznego rozwoju regionalnego, przedsiębiorstwa będąc elementami przestrzeni lokalizacyjnej, stają się niejako też jej organizatorami, tworząc regionalne i ponadregionalne sieci powiązań. O znaczeniu dla rozwoju regionalnego powstających skupisk przemysłowych, gromadzących firmy współpracujące ze sobą, pisał już w 1920 roku Alfred Marshall29. Opisując powstałe w Wielkiej Brytanii okręgi przemysłowe, autor wprowadził pojęcie „korzyści zewnętrznych”, przynoszących pozytywne efekty poszczególnym przedsiębiorstwom, a wynikających z rozwoju całej branży. Wśród wspomnianych korzyści zewnętrznych wymienił m.in. transfer wiedzy między poszczególnymi przedsiębiorstwami w danym regionie, łatwiejszy dostęp do niezbędnych czynników wytwórczych, w tym wykwalifikowanej siły roboczej, oraz 26. H. Godlewska, Lokalizacja…, op. cit. s.41. P. Lloyd, P.Dicken, Location in Space: A Theoretical Approach to Economic Geography, Harper and Row Publishers, New York-Evanston-San Francisco-London 1972, s.157. 28 D.J. Walmsley, G.I. Lewis, Geografia człowieka. Podejście behawioralne, PWN, Warszawa 1997, s.161. 29 A. Marshall, Principles of Economics. An Introductory Volume, The MacMillan Press, London 1920, s.221231. 27. 22.

(23) specjalistycznych maszyn i urządzeń, czy też rozwój pokrewnych gałęzi przemysłu, skutkujący rozwojem przedsiębiorczości w danym regionie ogółem. A. Marshall kładąc główny nacisk w swoich publikacjach na problem rozwoju regionalnego, podkreślił znaczenie bardzo istotnego czynnika w teorii lokalizacji przedsiębiorstwa, czyli korzyści aglomeracyjnych, powstałych w wyniku koncentracji aktywności gospodarczej wielu firm na danym obszarze, prowadzącej w efekcie do jego rozwoju ekonomicznego. Wspomniane korzyści aglomeracyjne mogą mieć charakter efektów wewnętrznych oraz zewnętrznych 30. Efekty wewnętrzne pozwalają na pełniejsze wykorzystanie zdolności produkcyjnych przedsiębiorstwa. Natomiast efekty zewnętrzne zachodzą w efekcie powiązań między poszczególnymi. podmiotami. ekonomicznymi. (np.. administracją. państwową,. przedsiębiorstwami oraz gospodarstwami domowymi) i mogą doprowadzić m.in. do: . powstania wyspecjalizowanego rynku pracy oraz instytucji edukacyjnych, kształcących przyszłe kadry przedsiębiorstwa,. . stworzenia szerokiej infrastruktury instytucjonalnej oraz centr badawczo – rozwojowych,. . wzrostu zasobów wiedzy w przedsiębiorstwie w wyniku procesu transferu informacji i doświadczeń pomiędzy poszczególnymi podmiotami,. . poprawy warunków życia pracowników poprzez rozwój społeczno – ekonomiczny regionu,. . powiększenia lokalnego rynku zbytu w efekcie migracji ludności do regionu.. Wśród efektów zewnętrznych można wyróżnić te o charakterze lokalizacyjnym, w ramach współistnienia na danym obszarze przedsiębiorstw z tej samej branży oraz urbanizacyjnym, zachodzących w konsekwencji działalności przedsiębiorstw z różnych branż31. Koncepcja A. Marshalla stanowiła podłoże dla współczesnych badań zagadnienia powstawania regionalnej sieci kooperujących ze sobą podmiotów, z czego należy przytoczyć chociażby prace D. Maillata32. Ich autor dokonuje następującego podziału takich sieci, stworzonych przez małe i średnie przedsiębiorstwa33: . sieć powstała wokół dużego przedsiębiorstwa;. 30. K. von Stackelberg, U. Hahne, Teorie rozwoju regionalnego, w: Rozwój ekonomiczny regionów. Rynek Pracy. Procesy migracyjne, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa 1998, s.29. 31 M. Gancarczyk, Czynniki rozwoju przedsiębiorczości w województwie małopolskim, Wyższa Szkoła Biznesu – NLU, Nowy Sącz 2007, s.10. 32 D. Maillat, SMS, Innovation and Territorial Development, w: Spatial Context of Technological Development, Gower Publishing Company, Brookfield 1990. 33 H. Godlewska, Lokalizacja…, op. cit., s.42.. 23.

(24) . sieć. terytorialna. będąca. następstwem. tradycji. regionalnych,. skupiająca. przedsiębiorstwa wytwarzające zbliżone do siebie wyroby; . sieć stworzona na skutek realizacji strategii poziomego świadomego rozpadu przez duże przedsiębiorstwo, w efekcie czego powstaje na danym obszarze szereg współpracujących ze sobą podmiotów, takich chociażby jak: ośrodek badawczorozwojowy, centrum logistyczne, firma produkcyjna i centrum obsługi klienta;. . sieć powstała w wyniku procesów inkubacyjnych, powstałych m.in. na obszarze parków technologicznych lub specjalnych stref ekonomicznych. Poszczególne przedsiębiorstwa produkcyjne, handlowe, ośrodki badawczo-rozwojowe ściśle współpracując na obszarze danej strefy, tworzą sieć nieformalnych powiązań.. Powstałe sieci pod względem powiązań organizacyjnych mogą przybrać formę: . kooperacji pionowej – występującej pomiędzy podmiotami tworzącymi pionowy łańcuch produkcyjny, tzn. realizującymi poszczególne etapy produkcji i sprzedaży wyrobu;. . kooperacji poziomej – występującej pomiędzy podmiotami tworzącymi ten sam bądź zbliżony do siebie nawzajem produkt;. . współpracy diagonalnej – występującej pomiędzy specjalistami z tych samych bądź zbliżonych do siebie dziedzin ale pracujących na rzecz podmiotów działających w odrębnych branżach (np. pomiędzy informatykami zatrudnionymi w firmie chemicznej i spożywczej);. . współpracy okresowej – polegającej na czasowej kooperacji pomiędzy dwoma lub więcej firmami, wynikającej przykładowo z otrzymanie przez jedną z nich dużego kontraktu, któremu nie mogłaby sprostać samodzielnie (np. firma budowlana wygrywa przetarg na budowę kompleksu budowlanego i przy realizacji kontraktu podejmuje współpracę z innymi firmami budowlanymi).. Powstawanie sieci powiązań kooperacyjnych sprzyja rozwojowi regionalnemu, tworząc korzyści aglomeracyjne danej przestrzeni, a także wpływając na rozwój tzw. otoczenia biznesu. Znaczenie. różnorodnych. formalnych. i. nieformalnych. powiązań. między. występującymi na danym obszarze przedsiębiorstwami porusza również M.E. Porter stwierdzając, iż tworzą one tzw. grona34, czyli znajdujące się na danym obszarze współpracujące oraz wzajemnie uzupełniające się grupy przedsiębiorstw i powiązanych 34. W literaturze przedmiotu zamiennie używa się pojęcia klastru przemysłowego.. 24.

(25) wraz z nimi instytucji35. Podmioty te współpracują ze sobą na zasadach kooperacji pionowej i poziomej, nie konkurując ze sobą, lecz tworząc niejednokrotnie jeden łańcuch wartości dodanej. Dzięki tej współpracy mogą osiągnąć efekt synergii, pobudzając wzajemnie swoją innowacyjność i przedsiębiorczość. W podobnym tonie jest sformułowana definicja OECD, podkreślając, iż grono, jako sieć produkcyjna powiązanych ze sobą firm oraz instytucji, stanowi miniaturowy narodowy system innowacyjności36. OECD zwraca także uwagę na rolę rządu w efektywnym i korzystnym dla danego regionu funkcjonowaniu gron, polegającą na37: . tworzeniu przychylnego oraz stabilnego klimatu politycznego i ekonomicznego dla działalności gospodarczej;. . tworzeniu korzystnych warunków dla dynamicznego rozwoju wolnego rynku oraz likwidacji jego niedoskonałości;. . stymulowaniu wzajemnych interakcji, współpracy oraz wymiany doświadczeń i wiedzy pomiędzy poszczególnymi podmiotami tworzącymi dany system innowacji;. . uzupełnianiu braków w przepływie informacji;. . usuwaniu niezgodności i braków organizacyjnych w funkcjonowaniu systemu innowacji, polegających np. na istnieniu różnic między publiczną infrastrukturą a potrzebami prywatnych inwestorów;. . usuwaniu barier prawno – administracyjnych, utrudniających funkcjonowanie i rozwój powstałego systemu innowacji, opartego na danym gronie.. Interesujące jest socjoekonomiczne ujęcie definicyjne gron dokonane przez Piero Morosiniego. Autor charakteryzuje grona jako wspólnotę ludzi i firm położonych w danym regionie, w bliskiej odległości od siebie, wspólnie wytwarzających i rozpowszechniających pomiędzy sobą czynniki wytwórcze, technologię, know – how oraz wiedzę organizacyjną na rzecz dostarczenia na rynek coraz to lepszego produktu finalnego38. M.E. Porter wskazuje trzy główne grupy korzyści wynikających z powstania wartości dodanej wytworzonej przez grona39:. 35. M.E. Porter, Porter o konkurencji, PWE, Warszawa 2001, s.248. Boosting Innovation – the Cluster Approach, OECD, Paris 1999, s 8-9. 37 Ibidem, s. 17-18 38 P. Morosini, Industrial Clusters, Knowledge Integration and Performance, World Development, Vol.32, No.2, 2004, s. 307. 39 M.E. Porter, Porter o konkurencji, op. cit., s. 265 – 280. 36. 25.

(26) . wzrost wydajności poszczególnych firm i instytucji tworzących grono – wynikający przede wszystkim z lepszego dostępu do wykwalifikowanej siły roboczej, informacji rynkowej i instytucji otoczenia biznesu oraz wzajemnej konkurencji między poszczególnymi elementami grona;. . wzrost innowacyjności – poprzez wzajemną konkurencję, szybszą dyfuzję wiedzy. dzięki. bezpośrednim. kontaktom. i. współpracy. poszczególnych. przedsiębiorstw, a także przepływ pracowników między firmami; . wzrost przedsiębiorczości – poprzez tworzenie się firm komplementarnych wobec dotychczas istniejących w regionie oraz napływ kapitału z innych regionów.. Jak wynika z powyższego, działalność gron przynosi wymierne korzyści zarówno dla podmiotów stanowiących dane grono, jak i regionu jego lokalizacji. Oczywiście należy także dostrzec możliwe negatywne aspekty tego zjawiska, takie jak: . zagrożenie degradacją środowiska naturalnego,. . nadmierna eksploatacja surowców mineralnych,. . możliwość powstawania karteli i nielegalnych porozumień cenowych,. . wzrost cen ziemi i nieruchomości w regionie,. . uzależnienie rozwoju danego regionu od sytuacji w jednej branży gospodarczej.. Natomiast efektywność funkcjonowania grona może być oceniana z perspektywy trzech kluczowych składników miary40: . innowacyjności i międzynarodowej konkurencyjności grona – określanej m.in. poprzez aktywność badawczo – rozwojową oraz tworzenie nowych technologii;. . wzrostu grona – poprzez powstawanie lokalizację nowych firm będących elementami grona oraz rozwój już istniejących;. . realizacji celów – przyjętych przez wszystkie podmioty składowe grona.. 40. Ö. Sölvell, G. Lindqvist, Ch. Ketels, The Cluster Initiative Greenbook, Bromma tryck AB, Stockholm 2003, s. 30.. 26.

(27) 1.1.3. Uwarunkowania wyboru lokalizacji przedsiębiorstwa W literaturze przedmiotu można znaleźć szereg klasyfikacji poszczególnych uwarunkowań, walorów i czynników lokalizacji, przy czym pojęcia te niejednokrotnie są stosowane zamiennie, prowadząc do pewnych nieścisłości, co zostanie wykazane w dalszej części rozprawy. Wobec tego zjawiska, niezbędne wydaje się dokonanie właściwej definicji i uporządkowania wspomnianych pojęć. Uwarunkowania. lokalizacyjne. oznaczają. istnienie. określonych. cech. charakteryzujących badany obszar. Uwarunkowania te mogą mieć charakter: . przyciągający potencjalnych inwestorów i wówczas będą stanowić walory lokalizacyjne terenu, czyli cechy stanowiące o jego atrakcyjności;. . zniechęcający potencjalnych inwestorów, stanowiący tzw. bariery lokalizacyjne, czyli czynniki utrudniające umieszczenie inwestycji na określonym terenie;. . neutralny z pozycji ogółu potencjalnych inwestorów.. Podział ten graficznie przedstawia rysunek 4. Rysunek 4. Podział uwarunkowań lokalizacyjnych ze względu na ich znaczenie dla inwestorów. Uwarunkowania lokalizacyjne. Walory. Bariery. lokalizacyjne. lokalizacyjne. Uwarunkowania neutralne. Źródło: opracowanie własne. I. Fierla, analizując proces lokalizacji przemysłu, wyróżnia następujące jego uwarunkowania41:. 41. . zróżnicowanie walorów przestrzennych terenu,. . organizację przemysłu,. . postęp technologiczny,. . politykę państwa,. I. Fierla, Lokalizacja przemysłu, PWE, Warszawa 1987, s.27.. 27.

(28) . ochronę środowiska. Bardziej szczegółowej klasyfikacji uwarunkowań lokalizacji przedsiębiorstwa. dokonuje W. Budner. Według autora ocena stopnia atrakcyjności rozważanych lokalizacji zależeć będzie od dwóch podstawowych grup czynników42: a) uwarunkowań wewnętrznych, które stanowią fizyczne cechy danego terenu, b) uwarunkowań zewnętrznych, związanych z otoczeniem wokół danego terenu. Wśród najważniejszych uwarunkowań wewnętrznych wpływających na ocenę użyteczności danego terenu wymienić można: . warunki naturalne (m.in. wielkość i ukształtowanie terenu, rodzaj gleby, klimat geograficzny),. . istniejący stan infrastrukturalny (np. budynki, hale fabryczne, dostęp do energii elektrycznej, kanalizacji),. . stan prawny gruntu (uregulowane sprawy własnościowe, obciążenia hipoteczne).. Zewnętrzne uwarunkowania, analizowane przez przedsiębiorcę w procesie podejmowania decyzji lokalizacyjnych, stanowią takie czynniki jak: . pobliska infrastruktura drogowa i komunikacyjna (stan jakości dróg, odległość od węzłów komunikacyjnych, lotnisk, portów morskich),. . otoczenie społeczno-demograficzne (liczba ludności zamieszkujących pobliskie tereny, struktura zatrudnienia, poziom wykształcenia i bezrobocia warunkujący dostęp do wykwalifikowanej siły roboczej),. . sytuacja gospodarcza regionu,. . prawne uwarunkowania lokalne i ponadlokalne.. Znaczenie obu grup uwarunkowań lokalizacyjnych oczywiście zależy w dużym stopniu od rodzaju prowadzonej działalności gospodarczej. Inny podział uwarunkowań lokalizacyjnych przedsiębiorstwa przytacza H. Godlewska. Wyróżnia ona uwarunkowania43: a) zewnętrzne – niezależne od rodzaju lokowanej działalności gospodarczej, do których to uwarunkowań zalicza m.in. system społeczno-gospodarczy i administracyjny, politykę państwa czy też postęp technologiczny; b) gałęziowo-branżowe – związane z rozmieszczeniem i strukturą danej gałęzi lub branży przemysłu, bądź też polityką państwa realizowaną wobec tej działalności; 42 43. W. Budner, Lokalizacja…, op. cit. s.22. H. Godlewska, Lokalizacja…, op. cit. s.18.. 28.

(29) c) wewnętrzne – do których można zaliczyć wielkość i typ firmy, jej formę organizacyjno-prawną,. strukturę. organizacyjną,. poziom. zaawansowania. technologicznego oraz wielkość kapitału. Autor niniejszej rozprawy klasyfikuje uwarunkowania lokalizacyjne, w oparciu o kryterium podziału otoczenia zewnętrznego przedsiębiorstwa. Takie rozwiązanie prowadzi do stworzenia następującego podziału: a) uwarunkowania ekonomiczne - zależne będą od stopnia rozwoju ekonomicznego danego kraju i regionu oraz obecnej i przewidywanej koniunktury gospodarczej. Miarę ich oceny stanowić będą wskaźniki sytuacji ekonomicznej kraju i regionu rozpatrywanej lokalizacji, takie m.in. jak stopa inflacji, stopa procentowa, kurs walutowy, stopa bezrobocia oraz poziom płac. Do tych uwarunkowań należy także dodać wielkość i chłonność rynku, jako istotne parametry rynku kraju lokalizacji inwestycji44. Również w dłuższej perspektywie czasowej istotne będzie znaczenie stabilności tempa wzrostu gospodarczego, wpływającego na wzrost siły nabywczej społeczeństwa danego kraju oraz poziomu jego życia; b) uwarunkowania polityczno - prawne – zdaniem Autora z uwagi na wpływ polityki na stanowione prawo, należy rozpatrywać te dwie sfery łącznie. Jako elementy uwarunkowań prawnych wyróżnić można przepisy dotyczące nabywania gruntów, ochrony inwestycji i prawa własności, zasad prowadzenia działalności gospodarczej, regulacje kodeksu pracy, przepisy ochrony środowiska, procedurę zawierania umów międzynarodowych, a także zakres swobód i praw obywatelskich regulowany normami prawnymi. Istotna będzie także prowadzona przez dane państwo polityka handlowa, znajdująca swój wymiar w prawnych zapisach protekcjonistycznych, prowadząca niejednokrotnie do podejmowania decyzji inwestycyjnych w celu obejścia stworzonych barier handlowych. Rozpatrując tę grupę elementów uwzględnić należy także sprawność funkcjonowania aparatu administracyjnego i sądowniczego państwa. Polityczne uwarunkowania stanowić będą m.in.: stabilność i rodzaj reżimu politycznego oraz poglądy poszczególnych ugrupowań politycznych w zakresie szeroko rozumianych zasad prowadzenia działalności gospodarczej; c) uwarunkowania społeczno - kulturowe - będą determinowały relacje pomiędzy inwestorem a lokalną społecznością, rozpatrywaną w trzech wymiarach: jako potencjalna siła robocza, grupa dostawców, odbiorców oraz kooperantów a także 44. G. Albaum, J. Strandskov, E. Duerr, International Marketing and Export Management, Adison Weslej Longman LTD. Harlow, 1998, s.63.. 29.

(30) jako tzw. otoczenie sąsiedzkie. Składnikami podlegającymi analizie w przypadku tych. uwarunkowań. będą. m.in.. stopień. edukacji. społecznej. i. rozwoju. cywilizacyjnego, znajomość języków obcych przez mieszkańców danego kraju oraz stopień skomplikowania ich języka ojczystego, wyznawana na danym obszarze religia, ukształtowane tradycje historyczne, podział ról społecznych, nastawienie do inwestorów zagranicznych i ich produktów oraz stosunek do obcokrajowców czy wreszcie zwyczaje i preferencje konsumenckie; d) uwarunkowania technologiczne - ta grupa uwarunkowań w obecnym świecie gospodarczym ulega najszybszym przemianom, stąd wymaga częstej aktualizacji przeprowadzanych. analiz.. Obejmować. będzie. m.in.. poziom. rozwoju. technologicznego na danym obszarze, dostęp do nowoczesnych form przekazu informacji i przesyłu danych, obowiązujące normy techniczne oraz jakość infrastruktury. transportowej. i. telekomunikacyjnej.. Analiza. wspomnianych. uwarunkowań jest niezbędna niezależnie od sektora gospodarki, w którym przedsiębiorstwo prowadzi swoją działalność, jednakże szczególnie nabiera znaczenia w przypadku przemysłu wysokiej techniki. Zwiększenie znaczenia inwestycji w zakresie B+R spowodowało przyspieszenie postępu naukowo technicznego prowadząc do znacznego skrócenia cyklu życia produktu. Według różnych badań empirycznych w ciągu XX wieku cykl życia produktu średnio uległ 10-krotnemu skróceniu45. K. Omahe zwraca uwagę na zjawisko rozpraszania technologii, polegające na jej szybszym upowszechnianiu, skutkujące niemożnością utrzymywania w długim okresie przewagi konkurencyjnej opartej na posiadanym przez przedsiębiorstwo know – how. Musi to prowadzić w efekcie do zwiększenia udziału kosztów poniesionych na B+R w ogólnych kosztach przedsiębiorstwa, a także do wzrostu znaczenia wykwalifikowanej kadry specjalistów i naukowców odpowiedzialnych za rozwój technologiczny firmy46. Coraz większe znaczenie szczególnie w zakresie CSR (ang. Corporate Social Responsibility – tłum. społeczna odpowiedzialność biznesu) przypisuje się także tworzeniu technologii przyjaznych środowisku naturalnemu; e) uwarunkowania konkurencyjne - ostatnią w tej klasyfikacji grupę tworzą elementy tzw. otoczenia konkurencyjnego przedsiębiorstwa, m.in. rodzaj struktury rynku, na 45. W. Szymański, Globalizacja, wyzwania i zagrożenia, Difin, Warszawa 2001, s. 18 K. Omahe, The Boarder Less World: Power and Strategy in the Interlinked Economy, Harper Business, New York, 1990, cyt. za W. Szymański, Globalizacja… op. cit., s.25.. 46. 30.

(31) którym firma pragnie prowadzić swoją działalność, możliwość dostępu do szerokiej grupy dostawców, odbiorców oraz kooperantów niezbędnych do prowadzenia działalności, istnienie instytucji. badawczo – rozwojowych czy też instytucji. finansowych zapewniających dostęp do kapitału. Jak wspomniano na początku niniejszego podrozdziału, walory lokalizacyjne stanowią korzystne uwarunkowania, przyciągające potencjalnych inwestorów. Klasycznie pojęcie walorów lokalizacyjnych odnosi się do ich charakteru kosztowego, czyli określenia w jaki sposób przyjęcie rozpatrywanej lokalizacji wpłynie na koszty produkcji i dystrybucji towarów47. Alternatywę wobec tego podejścia stanowi formuła rynkowa, czyli spojrzenie na walory lokalizacyjne poprzez pryzmat efektywności poniesionych nakładów i ich wpływu na kształtowanie się przychodów przedsiębiorstwa. Powoduje to w efekcie rozszerzenie zakresu pojęcia walorów lokalizacyjnych o czynniki pozakosztowe, wpływające na poziom realizacji zysku inwestora. W. Budner dokonuje podziału walorów lokalizacyjnych na walory o charakterze48: a) zasobowym, b) popytowym. Walory lokalizacyjne o charakterze zasobowym to według W. Budnera uwarunkowania naturalne i ekonomiczne, wśród których wymienia takie elementy, jak49: a) gleba, b) lasy, c) potencjał demograficzny, d) infrastruktura regionalna – w jej ramach: . transport (szlaki komunikacyjne, punkty przeładunkowe, komunikacja miejska),. . łączność ( sieć telekomunikacyjna, media, internet),. . energetyka (sieć elektroenergetyczna i ciepłownicza),. . gospodarka wodna ( źródła i cieki wodne, sieć wodociągowa, oczyszczalnie wód),. . edukacja i nauka (szkoły i ośrodki badawczo-naukowe),. . służba zdrowia,. 47. K. Kuciński, Lokalizacja przemysłu w nowym systemie ekonomicznym w: Lokalizacja przedsiębiorstw a konkurencyjność, SGH, Warszawa 2001, s.9. 48 W. Budner, Lokalizacja… , op.cit. s.24. 49 A. Fierla, Możliwości oddziaływania na inwestorów w sferze ochrony środowiska naturalnego w: Zmiany uwarunkowań lokalizacji przemysłu w Polsce cz. II, Monografie i opracowania SGH, Warszawa 1996, s.130.. 31.

(32) . ośrodki sportowe i rekreacyjne,. . ośrodki kulturalne i centra rozrywkowe,. . placówki socjalne.. e) zasoby surowcowe, f) struktura sfery produkcyjnej i nieprodukcyjnej, g) jakość środowiska naturalnego, h) preferencje polityczno-prawne i ekonomiczne. Natomiast na lokalizacyjne walory o charakterze popytowym składają się: a) wielkość rynku zbytu - mierzona liczbą potencjalnych nabywców i stopniem ich zamożności, b) struktura konsumpcji, c) preferencje i gusty konsumentów. Przedstawione ujęcie walorów lokalizacyjnych, poprzez rozszerzenie katalogu rozpatrywanych uwarunkowań, pozwala w pełniejszy sposób uwzględnić wszystkie aspekty funkcjonowania przedsiębiorstwa w procesie jego lokalizacji przestrzennej. Spojrzenie regionalne na omawianą problematykę przedstawia A. Szromnik, prezentując zestawienie determinant atrakcyjności miasta i regionu dla potencjalnego inwestora zagranicznego (tabela 1). Autor wyróżnia w nim dwie podstawowe grupy czynników: . czynniki zależne (zmienne) – które podlegają działaniom ze strony władz lokalnych lub regionalnych,. . czynniki niezależne (stałe bądź względnie stałe) – nie podlegają one wpływowi ze strony władz samorządowych oraz są relatywnie niezmienne w krótkim i średnim okresie.. 32.

(33) Tabela 1. Determinanty atrakcyjności miasta (regionu) dla inwestora zagranicznego. Czynniki zależne (zmienne). Czynniki niezależne (stałe bądź względnie stałe). Organizacyjno – administracyjne warunki obsługi potencjalnych inwestorów zagranicznych w mieście (regionie). Lokalizacja miasta (regionu) względem krajowych ośrodków rozwojowych (centrów przemysłowych, naukowych i kulturalnych). Fachowość, kompetencja pracowników lokalnych i regionalnych urzędów oraz instytucji. Lokalizacja miasta (regionu) względem głównych ośrodków koncentracji popytu w skali kraju i zagranicy. Zakres i struktura bazy informacyjnej o mieście (regionie). Lokalizacja miasta (regionu) względem ośrodków wydobycia surowców naturalnych. Atrakcyjność lokalnego systemu podatkowego. Lokalizacja miasta (regionu) względem stolicy kraju oraz innych krajowych i międzynarodowych centrów społeczno-politycznych. Akceptacja przez lokalną (regionalną) władzę inwestycji zagranicznych jako czynnika rozwoju. Lokalizacja miasta (regionu) względem zagranicy(euroregionów, stref nadgranicznych, przejść granicznych, stref wolnocłowych, portów i lotnisk). Stopień zorganizowania podmiotów gospodarczych i siła ich oddziaływania. Lokalizacja miasta (regionu) względem głównych obszarów zagrożenia ekologicznego. Formy i skuteczność działalności promocyjnej miasta (regionu). Stopień otwarcia gospodarki miasta (regionu). Społeczne nastawienie do inwestycji zagranicznych oraz obcokrajowców. Zasoby surowców naturalnych miasta (regionu). Stan infrastruktury technicznej miasta (regionu). Walory przyrodniczo- klimatyczne i turystyczne miasta (regionu). Organizacja i efektywność systemu bankowofinansowego w mieście (regionie). Stan środowiska naturalnego miasta (regionu). Zasoby wykwalifikowanej siły roboczej w mieście (regionie). Relatywny poziom życia ludności miasta (regionu). Stan infrastruktury socjalnej (handel, baza hotelowo-gastronomiczna, usługi) miasta (regionu). Poziom kulturowy i cywilizacyjny mieszkańców miasta (regionu). Stan infrastruktury rynkowej miasta (regionu) – imprezy wystawienniczo-targowe, giełdy, aukcje. Historia i tradycje gospodarcze miasta (regionu). Dostępność komunikacyjna miasta (regionu) w skali krajowej i międzynarodowej. Przedsiębiorczość i inicjatywa własna mieszkańców miasta (regionu). Źródło: A. Szromnik, Marketing terytorialny. Miasto i region na rynku. Wolters Kluwer Polska Sp. z o.o., Kraków 2007, s.200.. 33.

(34) Wielu autorów niejednokrotnie używa wymiennie pojęcia „walory lokalizacyjne miejsca” oraz „czynniki lokalizacji”. Pojęcie czynników lokalizacji wiązano początkowo jedynie z niższymi kosztami produkcji, akcentując znaczenie kosztów pracy i transportu, a nie uwzględniając choćby ponoszonych kosztów w procesie lokowania inwestycji, opłat administracyjnych, podatków, czy też korzyści związanych z potencjalnym wzrostem przychodów ze sprzedaży50. Zwracano również uwagę na znaczenie takich czynników, jak pobliskie położenie surowców naturalnych wykorzystywanych w procesie produkcyjnym 51. H. Godlewska wśród najważniejszych czynników lokalizacji przedsiębiorstw, wymienia następujące52: a) transport - twórcy klasycznych teorii lokalizacji przypisywali temu czynnikowi główne. znaczenie.. Spowodowane. to. było. wysokim. udziałem. kosztów. transportowych w całości kosztów produkcyjnych przedsiębiorstwa (według różnych szacunków przeciętnie między 20-40 %), słabym poziomem rozwoju infrastruktury transportowej, ograniczoną powszechnością i gęstością sieci połączeń w ówczesnym czasie. Wraz z rozwojem cywilizacyjnym, czynnik ten stopniowo traci na znaczeniu. Nastąpił gwałtowny rozwój transportu, dostarczenie towaru w najodleglejsze zakątki świata nie stanowi obecnie istotnego problemu, a udział kosztów transportu w kosztach produkcyjnych ogółem stanowi 3-5%. Oczywiście nie można całkowicie zmarginalizować znaczenia transportu jako czynnika lokalizacji. Wciąż powinien być on analizowany w decyzjach lokalizacyjnych, jednakże można stwierdzić, iż stracił on znaczenie głównej determinanty; b) baza surowcowa - znaczenie tego czynnika jest uzależnione od surowcochłonności danej gałęzi przemysłu. Im więcej surowców wykorzystywanych jest w fazie produkcji, tym w większym stopniu ich pobliska dostępność będzie uwzględniana w procesie lokalizacji przedsiębiorstwa. Dotyczy to nie tylko przemysłu ciężkiego, wykorzystującego złoża rud miedzi, żelaza, cynku i ołowiu czy też węgla, ale także np. przemysłu cukrowniczego oraz przetwórstwa warzyw i owoców, z uwagi na ich wysoką nietrwałość w procesie magazynowania i transportu. Klasyczna teoria lokalizacji wiązała ten czynnik głównie z aspektem kosztowym, obecnie coraz. 50. H. Godlewska, Lokalizacja…, op. cit. s.7. J.E. Oxley B.Yeung, Structural Change, Industrial Location and Competiveness, MPG Books Ltd Cornwall, 1998, s.4, 52 H. Godlewska, Lokalizacja…, op. cit., s.50-72. 51. 34.