Argumenty "ad hominem" :– ich rodzaje oraz sposoby oceny

Krzysztof A. Wieczorek

Argumenty "ad hominem" : ich

rodzaje oraz sposoby oceny

Folia Philosophica 24, 189-210 2006

K r z y s z t o f A . W ie c z o r e k

A rgum enty ad kom inem —

ich rodzaje oraz sposoby oceny

W stęp

A rgum ent ad kom inem to, dosłownie rzecz biorąc, „argum ent skie­ row any do człowieka”. Pod pojęciem tym um ieszczano bardzo wiele różnorodnych argum entów , często m ających z so b ą niew iele, n a pierw szy rz u t oka, wspólnego. Zam ieszanie zw iązane z argum entem

ad kom inem wynika przede wszystkim z różnego rozum ienia tego te r­

m inu przez badaczy, a także istn ien ia wielu odm ian tego arg u m en ­ tu. Niech jako ilu stracja różnorodności ad kom inem posłużą podane przykłady. K ażda z przedstaw ionych wypowiedzi może być zaliczo­ n a do omawianej klasy.

1. P rz ew o d n iczący L a k e r tw ie rd z i, że p o su n ię c ia rz ą d u zu p ełn ie z n isz c z ą po lsk ie rolnictw o, ale przecież te n L a k e r to n ieu k , n ie m ają cy pojęcia o ekonom ii.

2. T w ierdzisz ta to , że p a le n ie je s t ta k b ard zo szkodliw e. J a k m am ci w to uw ierzyć, skoro sa m od d w u d z ie stu la t palisz?

3. P a n E ric Sonn pró b u je n a m dowieść, że telefo ny k o m ó r­ kowe n ie m a ją żadnego n eg aty w neg o w pływ u n a zdrow ie u ż y t­ kow n ik a. Czy m ożna je d n a k w ierzyć w tej sp ra w ie kom uś, kto z a sia d a w z a rz ą d zie firm y p ro d u k u jącej ta k ie telefony?

4. Poseł P o lo ński a rg u m e n tu je , aby zak az a ć budow y w P ol­ sce zachodnich h ip erm ark e tó w . Je d n a k ż e , ja k donosi p ra s a , po­ seł P oloński w id zian y był w o s ta tn ią niedzielę, gdy robił w raz z c a łą ro d z in ą z a k u p y w R ealu.

5. P a n K om ulski p rzek o n u jąco dowodzi, że K ub a to w rz e ­ czyw istości b o g a ty k ra j, a lu d zie p ro w a d z ą w n im szczęśliw e życie. Ale w szyscy w iedzą, że K om ulski to zd ek la ro w a n y k o m u ­ n ista .

6. Z arzu casz mi, że p olow ania, k tó re ta k lubię, to m o rd o w a­ nie n iew innych zw ierząt. A przecież sam żywisz się m ięsem zw ie­ r z ą t m asow o zab ijan y ch w rzeźniach!

7. Skoro je s te ś k ob ietą, to pow inno ci zależeć, aby ja k n a j­ więcej k o b iet z a sia d ało w p a rla m e n c ie .

Według stanow isk, jakie zajm ują różni badacze, jako ad hom inem rozum iane m ogą być wypowiedzi mieszczące się w szerokim spektrum — od obraźliwego a ta k u personalnego n a przeciw nika w dyskusji, np.

Jesteś zw ykłym niedouczonym prostakiem ; nie m am za m ia ru dłużej w ysłuchiwać twoich bredni (oraz przykład 1.) przez różne sposoby

podw ażania czyjejś wiarygodności (przykłady od 2. do 6.) aż do a r ­ gumentów, w których zgodę przeciw nika n a przedstaw ione m u tw ier­ dzenie próbuje się uzyskać, wykorzystując jego (przeciwnika) poglą­ dy lub cechy, np.: Papież wielokrotnie w ypow iadał się za zniesieniem

kary śmierci. Jako katolik, nie możesz być innego zd a n ia (oraz przy­

kład 7.).

Większość współczesnych badaczy rozum ie term in ad hom inem w sposób nieco węższy, zakładając, że nie obejmuje on w szystkich przedstaw ionych wcześniej przykładów — w szczególności skrajnych przypadków naszkicowanego spektrum . Najczęściej za ad hom inem uznaje się arg u m en t zw iązany z jakim ś rodzajem a ta k u n a osobę przeciw nika w dyskusji w celu podw ażenia jakiegoś jego tw ierdze­ nia. K lasa ta nie obejmuje więc w tym przypadku przykładu 7. A r­ gum enty tak ie ja k te n ostatni, w którym pewne cechy lub poglądy przeciw nika wykorzystuje się w celu zdobycia jego u zn an ia dla wy­ suniętej przez nas tezy, określane s ą często jako osobny rodzaj — ar­

gu m en tu m ex concessis (w lite ra tu rz e anglojęzycznej argum ent from

com m itm ent), czyli „argum ent ze zgody”1.

Dla niektórych autorów o d rębną grupę argum entów stanow ią też wypowiedzi podobne do przykładu 1. Obraźliwe a ta k i n a przeciw ni­

1 Wprawdzie niektórzy ze współczesnych autorów utożsam iają „argument ze zgody” z ad hominem, jednak nie jest to rozpowszechnione stanowisko. Zob. E.M. B a r t h , J.L. M a r t e n s : „Argumentum ad hominem". From Chaos to Formal Dia­ lectic. „Logique at Analyse” 1977, no. 77-78, s. 71; D.N. Wa l t o n : Searching for the Roots of the Circumstantial A d Hominem. „Argum entation” 2001, no. 15, s. 209-210. W polskiej literaturze znak równości między argum entem ad homi­ nem i ex concessis staw ia np. Z. Ziembiński. Por. Z. Z i e m b i ń s k i : Logika prak­ tyczna. Warszawa 1994, s. 214.

Krzysztof A. Wieczorek: Argumenty ad kominem — ich rodzaje... 1 9 1

k a w dyskusji określane byw ają jako argum enty ad personam. Wy­ raźne odróżnienie ad personam od ad kom inem je st jed n ak często niezwykle tru d n e i problematyczne.

We współczesnym rozum ieniu ad kom inem nie stanowi zwykle sa­ modzielnego arg u m en tu wysuniętego w celu w ykazania praw dziw o­ ści pewnego własnego poglądu; je st to odpowiedź n a pewien inny a r ­ gum ent lub tezę przedstaw ioną przez przeciw nika w dyskusji. Zwal­ czenie poglądu przeciw nika za pomocą ad kom inem odbywa się przez w skazanie jakiejś (zwykle negatyw nej z danego p u n k tu widzenia) cechy osoby przeciw nika - jego ch arak teru , światopoglądu, sposobu postępow ania, zawodu, zajmowanej pozycji itp. Za przykłady takich ataków posłużyć m ogą argum enty od 1. do 6. A rgum entując za po­ m ocą ad ko m in em, atak u je się więc nie tyle samo tw ierdzenie, ile jego głosiciela (można też powiedzieć, że atak u je się tw ierdzenie „za pośrednictw em ” jego głosiciela). U praszczając nieco sprawę, m ożna uznać, że za pom ocą arg u m en tu ad kom inem zam iast wykazywać w sposób merytoryczny, że dane tw ierdzenie je st błędne, czyni się to, atak u jąc źródło tego tw ierdzenia.

W następnych p aragrafach przedstaw iona zostanie w skrócie h i­ storia rozum ienia te rm in u ad ko m in em, z o sta n ą omówione rodzaje tego typu argum entu, podane sposoby oceny jego zasadności, a ta k ­ że pokazane cele i sytuacje, w jakich może być on skutecznie wyko­ rzystywany.

Pierw otne rozum ienie ad kom inem

Użycie term in u ad kom inem po raz pierw szy w czasach nowożyt­ nych przypisuje się powszechnie J. Locke’owi2, który w roku 1690 w Rozw ażaniack dotyczącyck rozum u ludzkiego scharakteryzow ał ten rodzaj arg u m en tu następująco: „Trzecim środkiem je st przycisnąć człowieka konsekw encjam i w ysnutym i z jego w łasnych zasad lub z tego, n a co się zgodził. Sposób ten je st znany pod n azw ą ad k o m i­

nem ”.

2 Zob. K. S z y m a n e k : Sztuka argumentacji. Słownik terminologiczny. War­ szawa 2001, s. 56; J. Woods , D.N. W a l t o n : A d kominem. „The Philosophical Fo­ rum ” 1977, no. 8, s. 1.

Locke najprawdopodobniej zaczerpnął term in ad hom inem z ła ­ cińskich przekładów pism A rystotelesa, któ ry w k ilk u m iejscach

Topik oraz O dowodach sofistycznych w spom inał o takich sposobach

argum entacji3.

C harakterystyczne w Locke’a rozum ieniu ad hom inem je st to, że nie m usi to być arg u m en t służący jedynie do odpierania tw ierdzenia przeciw nika w dyskusji — ta k ja k się go rozum ie najczęściej obecnie, ale również do przekonania drugiej strony do słuszności własnego poglądu. To o sta tn ie osiągnąć m ożna w sposób zbliżony do tego, w jak i czynił to Sokrates, badając najpierw przekonania drugiej oso­ by, a następnie wybierając z nich i odpowiednio akcentując te, z k tó ­ rych m ożna wyciągnąć p o żąd an ą przez siebie konkluzję. Przeciwnik w dyskusji nie będzie mógł się przeciwstawić ta k w ykazanem u tw ier­ dzeniu, gdyż m usiałby wtedy zaprzeczyć głoszonym przez siebie po­ glądom lub tw ierdzeniom , n a które przed chw ilą sam się zgodził. Przeprow adzona w ta k i sposób argum entacja nie m a jed n ak w arto ­ ści absolutnej, je st ona niejako „dostosowana” do konkretnego odbior­ cy, mającego takie, a nie inne poglądy.

Podobny sposób rozum ienia arg u m en tu ad hom inem oraz przy­ kłady korzystania z niego w praktyce znaleźć m ożna w wydanej po raz pierwszy w roku 1864 Erystyce, czyli sztuce prow adzenia sporów A rtu ra Schopenhauera. Schopenhauer stwierdza, że istn ieją dwa spo­ soby zwalczania tw ierdzeń przeciwnika w dyskusji: „a) modus ad rem,

b) m odus ad hom inem [...]; tzn. albo wykazujemy, a) że tw ierdzenie nie zgadza się z n a tu r ą rzeczy, z ab so lu tn ą p ra w d ą obiektywną; albo b) że nie zgadza się z innym i tw ierdzeniam i przeciw nika lub założe­ niam i, n a które się on zgodził, czyli ze w zględną p ra w d ą subiektyw ­ n ą to ostatnie m a tylko charak ter względny i nie m a związku z praw ­ d ą obiektyw ną”4.

Pomimo że początkowo Schopenhauer pisze o argum encie ad ho­

m inem jako sposobie zw alczania poglądów przeciw nika, to później

w spom ina o nim również jako o narzędziu służącym do udow adnia­ n ia w łasnych tw ierdzeń: „Jako dowód swojej tezy m ożna stosować również przesłanki błędne, mianowicie wtedy, gdyby się przeciwnik nie zgodził n a prawdziwe, [...] należy wówczas stosować tw ierdzenia, które s ą niesłuszne sam e w sobie, ale s ą słuszne ad hom inem, i a r ­

3 W tym kontekście wymieniane są fragmenty: O dowodach sofistycznych 165a, 177b, 178b, 183a oraz Topiki 161a. Por. Ch.J. H a m b l i n : Fallacies. London 1970, s. 161; D.N. Wa l t o n : Searching for the Roots..., s. 208-209; J. Woods , D.N. W a l ­ t on: Ad h om in em ., s. 1.

4 A. S c h o p e n h a u e r : Erystyka, czyli sztuka prowadzenia sporów. Przeł. B. i L. K o n o r s c y . Kraków, 1973, s. 43.

Krzysztof A. Wieczorek: Argumenty ad hominem - ich rodzaje... 1 9 3

gum entow ać z p u n k tu w idzenia przeciw nika ex concessis. [...] Tak samo m ożna obalać błędne tw ierdzenia przeciw nika za pom ocą in ­ nych błędnych tw ierdzeń, które on jed n ak uw aża za prawdziwe. [...] Jeżeli nasz przeciwnik na przykład jest wyznawcą jakiejś sekty, której nie uznajemy, to możemy wobec niego stosować tezy tej sekty jako principia”5.

W innym miejscu, w yjaśniając istotę arg u m en tu ad hom inem , p i­ sze Schopenhauer następująco: „Bywa jed n ak tak , że praw da, z k tó ­ rej się wnioskuje, je st w ażna tylko dla tej osoby, której czegoś chce­ my dowieść i z k tó rą n a przykład dyskutujemy. Przeciw nik nasz wy­ powiedział np. jakieś tw ierdzenie, które bądź stanow i jego przesąd, bądź też zbyt pospiesznie zgodził się n a nie podczas sporu; n a tym tw ierdzeniu opieram y swój dowód — m a on wówczas ch a ra k te r [...]

ad hom inem . [...] Jeżeli np. mój przeciw nik je st wielkim zwolenni­

kiem K anta, ja zaś opieram swój dowód n a jakiejś wypowiedzi K an­ ta, to dowód ten jako ta k i je st ad hom inem . Jeżeli je st on m ahom e­ taninem , to mogę oprzeć swój dowód n a jakim ś cytacie z K oranu, co już będzie dla niego wystarczające, wciąż jednak tylko ad hom inem ”6.

Z przytoczonych przykładów w yłania się rozum ienie arg u m en tu

ad hom inem inne od powszechnego obecnie. Tradycja wywodząca się

od A rystotelesa, Locke’a czy Schopenhauera nakazuje określać m ia­ nem ad hom inem argum enty, w których za przesłankę przyjm uje się jakieś tw ierdzenie (lub tw ierdzenia) uznaw ane przez przeciw nika, aby następ n ie wyciągnąć z nich p o żąd an ą przez siebie konkluzję. Ogólny schem at ta k rozum ianego ad hom inem mógłby wyglądać n a ­ stępująco:

Osoba X (z którą się spieram) twierdzi (uznaje, uważa, że itp.) p; p pociąga za sobą q.

A zatem X pow inien przyjąć q.

Lub też w innej wersji:

Osoba X (z którą się spieram) twierdzi p; p je st sprzeczne z innym poglądem r w yznaw anym przez X.

A zatem X pow inien odrzucić p.

Przeprow adzony t ą drogą dowód wyróżnia się spośród innych do­ wodów tym, że m a w artość przekonyw ania przede w szystkim wobec osoby, do której zostaje skierowany. Zostaje on bowiem przygotow a­ ny specjalnie dla danego człowieka. U żyta w tak im argum encie prze­ słan k a nie m usi być obiektywnie praw dziw a lub słuszna, an i też nie

5 Ibidem, s. 55—56. 6 Ibidem, s. 62.

m usi jej za ta k ą uw ażać jego au to r - wystarczy, że uznaje j ą ten, do kogo arg u m en t zostaje skierowany. D rogą t ą m ożna zarówno zw al­ czać tw ierdzenia wygłoszone przez przeciw nika w dyskusji — w yka­ zując n a przykład ich sprzeczność z innym i jego (przeciwnika) po­ glądam i, ja k i wykazywać słuszność w łasnych tw ierdzeń — ukazując je jako konsekwencje poglądów przeciw nika. Za przykłady rozum ia­ nego w ten sposób ad kom inem posłużyć m ogą następujące argum en­ ty (umieszczone we współczesnym kontekście):

J a k możesz twierdzić, że należy zam knąć kasyna w Las Vegas? Przecież zawsze uważałeś, że każdy pow inien mieć wolność decydo­ w ania co robić, a czego nie1.

Jako katolik, m usisz się zgodzić, że człowiek nie pow stał w w yni­ k u ewolucji.

Podobne do zaprezentow anego wcześniej rozum ienia arg u m en tu

ad kom inem : jako argum entacji n a podstaw ie tego, n a co zgodził się

(lub powinien się zgodzić) przeciwnik w dyskusji, znaleźć można rów­ nież w XIX i XX w ieku w pracach R. W hatelya, Ch. P ere lm a n a i L. O lbrechts-Tyteca oraz H.W. Jo h n sto n e’a jr.8 Interesujące może być stanow isko tego ostatniego, k tó ry wychodząc z założenia, iż w obszarze filozofii argum enty nie s ą podatne n a żadne zew nętrzne wobec nich dowody, uznaje wszystkie poprawne argum enty filozoficz­ ne za przykłady ad kom inem 9.

W ażną cechę charakteryzującą zaprezentowane, wywodzące się od Locke’a, rozum ienie arg u m en tu ad kom inem , stanow i to, że nie je st to typ argum entacji ze swej n a tu ry błędny lub zwodniczy. W wielu przypadkach jego użycie je st nie tylko dopuszczalne, ale wręcz jak najbardziej uzasadnione.

7 F.H. van E e m e r e n , R. G r o o t e n d o r s t , F.S. H e n k e m a n s : Fundamen­ tals of Argumentation Tkeory. A Handbook of Historical Backgrounds and Con­ temporary Developments. New Jersey, 1996, s. 63.

8 Zob. ibidem, s. 64; E.M. B a r t h , J.L. M a r t e n s : „Argumentum ad komi­ nem”. , s. 80.

Krzysztof A. Wieczorek: Argumenty ad hominem — ich r o d z a je . 1 9 5

Współczesne rozum ienie ad hom inem

Współczesne rozum ienie ad hom inem różni się znacznie od rozu­ m ienia tradycyjnego. Pojęciem tym określa się n a ogół jak iś rodzaj a ta k u personalnego n a osobę głoszącą dany pogląd, zam iast polem i­ ki z samym poglądem. Tym sam ym ad hom inem zyskuje wyraźnie pejoratyw ny wydźwięk i zostaje zaliczone do licznej rodziny tzw. błę­ dów w argum entacji (fallacies).

Nie wiadomo dokładnie, kto i kiedy po raz pierw szy zdefiniował

ad hom inem w ta k i sposób. F.H. van E em erm an, R. G rootendorst

i F.S. H enkem ans jako pierw sze znane sobie przykłady takiego s ta ­ now iska po d ają prace R.W. S ellarsa z roku 1917 oraz Cohena i Na- gela z roku 193410: „Błąd te n [ad hom inem ] polega n a tym , że a rg u ­ m en t skierow any zostaje przeciw charakterow i oponenta, zam iast spełniać swoje właściwe zadanie udow odnienia tezy będącej przed­ m iotem sporu”. (Sellars).

„Błąd arg u m en tu ad hom inem , bardzo stary, lecz wciąż po p u lar­ ny sposób zaprzeczania logicznej sile arg u m en tu [przeciwnika] (a w te n sposób próby w ykazania czegoś przeciwnego), polega n a obraża­ n iu tego, kto ów arg u m en t w ysunął”. (Cohen, Nagel).

Bardziej wnikliwą, przeprow adzoną we współczesnym duchu a n a ­ lizę arg u m en tu ad hom inem przedstaw ia I. Copi w szeroko znanym , wydanym po raz pierwszy w roku 1953, podręczniku Introduction to

Logic. Copi definiuje tam ad hom inem jako „błędny a ta k (fallacious attack) w ym ierzony nie w konkluzję, k tó rą chcem y odeprzeć, ale

w osobę, k tó ra j ą utrzym uje lub jej broni”11.

Z przytoczonych definicji wyraźnie w yłania się obraz ad hominem nie jako samodzielnego argum entu wysuniętego na poparcie własnej tezy, ale występującego jedynie jako odpowiedź na wcześniej wysunięty argum ent przeciwnika w dyskusji lub zaprezentowane przez niego sta ­ nowisko. Wyraźnie artykułuje to Brinton, stwierdzając, że nie jest ad

hom inem argum ent: Jones jest złym kandydatem na publiczny urząd, bo to m alwersant (nie m a tu dyskusji z żadnym poglądem Jonesa); do

grupy ad hom inem kwalifikowałaby się natom iast wypowiedź: Jones

nie m a praw a moralizować na tem at rodziny, bo sam zdradza żonę12.

10 F.H. van E e m e r e n , R. G r o o t e n d o r s t , F.S. H e n k e m a n s : Fundamen­ tals..., s. 64-65.

11 I.M. Copi , C. C o h e n : Introduction To Logic. New York 1990, s. 97.

12 A. B r i n t o n : The A d Hominem. In: Fallacies. Classical and Contemporary Readings. Eds. H.V. H a n s e n , R.C. P i n t o . Pennsylvania, 1995, s. 213-215.

W pracach współczesnych badaczy znaleźć m ożna cztery rodzaje arg u m en tu ad hominem:

a) bezpośredni a ta k personalny (direct personal attack), nazyw a­ ny często „obraźliwym” (abusive) ad hom inem ;

b) pośredni atak personalny, nazywany zwykle „okolicznościowym” lub „sytuacyjnym ” (circum stantial) ad hom inem ;

c) zakwestionowanie bezstronności przeciw nika w dyskusji, nazy­ w ane często „zatruciem studni” (poisoning the well);

d) arg u m en t tu quoque („ty też”)13.

W śród autorów wyróżniających wymienione rodzaje ad hom inem nie m a jed n ak zgody an i co do istn ien ia w szystkich wymienionych kategorii, ani również co do tego, co się pod nim i kryje. Przykłado­ wo, Copi uznaje tu quoque za odm ianę w a ria n tu „okolicznościowe- go”14. Wielu badaczy nie w yróżnia też w arian tu „zatruw ania stu d n i”, tra k tu ją c go jako bezpośredni lub „okolicznościowy” ad hom inem 15. Z astrzeżenia budzi także zarezerw ow anie dla pierwszej z wymienio­ nych k ateg o rii p rzy m io tn ik a „obraźliwy”. J a k słusznie zauw aża A. B rinton, obraźliwy może się okazać każdy rodzaj ad hom inem 16.

Przyjrzyjm y się bliżej wymienionym rodzajom arg u m en tu ad ho­

minem .

a. Bezpośredni a ta k personalny polega zwykle na w ytykaniu prze­ ciwnikowi w sporze między innym i w ad jego c h arak teru , kw estiono­ w aniu jego inteligencji, uczciwości, np.: To zn a n y oszust i łajdak, nie

m ożna wierzyć, gdy mówi, że odda pieniądze za tydzień. W skazyw a­

ne w bezpośrednim argumencie ad hominem cechy nie m u szą być jed­ n ak zawsze negatyw ne — m ogą być one zupełnie (lub przynajm niej w pewnych kontekstach) neutraln e, tak ie ja k płeć, narodowość, wy­ konyw any zawód.

Schem atycznie om aw iany rodzaj arg u m en tu m ożna przedstaw ić następująco:

Osoba X twierdzi, że p. X m a pew ne cechy C. Zatem: N ie należy wierzyć X, że p.

b. „Zatrucie studni” to zakwestionowanie bezstronności osoby gło­ szącej pewne tw ierdzenie. Odbywa się to najczęściej przez w skaza­ nie korzyści, jakie może ona czerpać z przyjęcia takiego w łaśnie s ta ­

13 Zob. ibidem, s. 214.

14 Zob. I.M. Copi , C. C o h e n : Introduction..., s. 99.

15 Potraktowanie argumentu kwestionującego czyjąś wiarogodność jako wariantu „okolicznościowego”— choć bardzo częste — kłóci się jednak z zaprezentowaną niżej, pochodzącą od Waltona, definicją tego ostatniego jako argum entu stwierdzające­ go sprzeczność głoszonego poglądu z postępowaniem osoby pogląd ten głoszącej.

Krzysztof A. Wieczorek: Argumenty ad kominem — ich r o d z a je . 1 9 7

nowiska, albo też „ujaw nienia” motywów skłaniających j ą do tego. N a przykład: To oczywiste, dlaczego popiera p a n ustawę o koniecz­

ności używ ania w sam ockodack zestawów głośnom ówiącyck do tele­ fonów komórkowyck. Jest p a n współudziałowcem firm y p ro d u ku ją ­

cej takie zestaw y, lub: N ic dziwnego, że sprzeciwiasz się obowiązko­

wej służbie wojskowej. Jesteś oferm ą i nie p o ra d ziłb yś sobie na poligonie. N azw a omawianego typu arg u m en tu — „zatrucie stu d n i”,

pochodzi od tego, że może on skutecznie i n a bardzo długo zdyskre­ dytować wiarygodność przeciw nika w dyskusji.

Schem at tego rodzaju ad kom inem m ożna przedstaw ić n a stę p u ­ jąco:

Osoba X twierdzi, że p. X m a interes w głoszeniu p. Zatem: Nie należy wierzyć X, że p.

c. W „okolicznościowym” w ariancie ad kom inem stw ierdza się nie­ zgodność między tym , co przeciw nik w dyskusji głosi, a jego zacho- waniem 17. Niezgodność ta służy podważeniu tezy przeciw nika w myśl zasady, że czyny znaczą więcej niż słowa. Jako klasyczny przykład tego typu arg u m en tu podaje się zwykle wypowiedź dziecka odrzuca­ jącego pogląd rodzica, iż palenie je st szkodliwe, słowami: Skoro twier­

dzisz, że palenie jest szkodliwe, to dlaczego sam palisz?. Schem atycz­

nie „okolicznościowy” w a ria n t ad kom inem m ożna przedstaw ić n a ­ stępująco:

Osoba X twierdzi, że p. X za cko w u je się w sposób z, który w skazu­ je raczej na nie-p.

Zatem: N ie należy wierzyć X, że p.

d. A rgum ent tu quoque („ty też”) używ any bywa w sytuacji, gdy przeciw nik w dyskusji zarzuca nam jakieś, naganne z jego p u n k tu widzenia, postępowanie. W tak im przypadku możemy odpowiedzieć n a jego za rz u t słowami: „ty wcale nie jesteś lepszy”, przytaczając przykład zachow ania przeciw nika podobnego do tego, które on k ry ­ tykuje. Szeroko znanym przykładem takiego arg u m en tu je st odpo­ wiedź udzielona przez myśliwego, którem u ktoś zarzuca m ordow a­ nie bezbronnych zwierząt. Myśliwy odpowiada n a to: Wcale nie je ­

steś lepszy, bo sam żyw isz się mięsem równie niew innyck zw ierząt zabijanyck masowo w rzezniack. Schematycznie ten rodzaj argum en­

tu m ożna przedstaw ić następująco:

X krytykuje pewne zackowanie z. X za cko w u je się w sposób podob­ ny do z.

Zatem: K rytyka z przez X jest nieuzasadniona.

N aw et po przyjęciu podanych tu definicji klasyfikacja arg u m en ­ tów ad hom inem nie je st do końca jednoznaczna. Często m ogą się nasuw ać wątpliwości, do jakiego członu podziału należy dany a rg u ­ m ent zaliczyć. Czy n a przykład wypowiedź: Twoich poglądów na te­

m at dopuszczalności aborcji nie m ożna brać poważnie, bo jesteś m ęż­ czyzną i w zw ią zku z tym nigdy nie zajdziesz w niechcianą ciążę, n a ­

leżałoby określić jako „zatrucie studni”, czy też jako bezpośredni atak

ad h om inem ? Zapewne podobnych kontrow ersyjnych przypadków

znalazłoby się więcej.

Przytoczone schem aty argum entów ad hom inem p rzed staw iają modelowe sytuacje. Rzeczywiste argum enty m ogą w znacznym stop­ niu od owych „ideałów” odbiegać. W szczególności ich konkluzja może być różna od modelowej. W rzeczywistości przybiera ona ró ż n ą „siłę” i brzm ieć może np.: X nie m a p ra w a głosić p, lub p jest fałszyw e (za­ m iast N ie należy wierzyć X, że p) - w przypadku ad hom inem „ob- raźliwych” i „okolicznościowych”, czy też X nie m a praw a krytykować

z lub z nie jest niczym złym (zam iast K rytyka z przez X je st nieuza­ sadniona) - w przypadku tu quoque. J a k się okaże w paragrafie Sfor­ m ułowanie konkluzji argum entu, sform ułowanie konkluzji m a isto t­

ne znaczenie dla oceny zasadności arg u m en tu ad hominem.

Zasadność arg u m en tu ad hom inem

W logice nieform alnej nie istnieje jak dotąd jakiś jeden powszech­ nie uznaw any sposób oceny argum entów. Pomimo różnorodnych za- strzeżeń 18 najczęściej przyjm uje się kryterium , jakie zaproponowali po raz pierwszy R.H. Johnson oraz J.A. B lair19, tzn. kryterium , w e­ dług którego poprawny argum ent powinien spełniać trzy cechy: prze­ słanki m u szą być prawdziwe (w niektórych wersjach: akceptowalne), m u sz ą być one relew antne w stosunku do konkluzji, a ich w sparcie konkluzji m usi być w ystarczające. Mimo że w teorii relew ancję prze­ słanek oraz ich w sparcie dla konkluzji m ożna rozdzielać, w p ra k ty ­ ce może być to dość sztuczne. Dlatego też odniesiemy się do tych w a­ runków łącznie, wychodząc z założenia, że relew ancja je st koniecz­

18 Zob. K.A. W i e c z o r e k : Czy możliwa jest obiektywna ocena argumentu. „Edu­ kacja Filozoficzna” 2002, nr 33, s. 247-261.

Krzysztof A. Wieczorek: Argumenty ad hominem — ich rodzaje... 1 9 9 n y m (choć n ie w y s ta r c z a ją c y m ) w a r u n k ie m , a b y k o n k l u z j a b y ła p r z e ­ s ł a n k a m i d o s ta te c z n ie w s p i e r a n a . S p r ó b u je m y w y k o r z y s ta ć p o d a n y p r z e z J o h n s o n a i B l a i r a sp o só b o c e n y a r g u m e n tó w do a n a li z y r ó ż n y c h ro d z a jó w a d h o m in e m . P r a w d z iw o ś ć p r z e s ł a n e k Z g o d n ie z z a p r o p o n o w a n y m p r z e z J o h n s o n a i B l a i r a k r y t e r i u m o c e n y d o w o ln e g o a r g u m e n t u k lu c z o w e z n a c z e n ie m a p r a w d z iw o ś ć je g o p r z e s ł a n e k . W s ta n d a r d o w e j f o r m ie a r g u m e n t y a d h o m in e m m a j ą d w ie p r z e s ł a n k i : j e d n ą , m ó w ią c ą , że d a n a o s o b a X g ło si ( u tr z y ­ m u je , p o p ie r a itp .) p e w ie n p o g lą d p , o r a z d r u g ą , s tw ie r d z a ją c ą , że o s o b a X m a p e w n e , z w y k le n e g a ty w n e z p u n k t u w id z e n ia a r g u m e n ­ tu ją c e g o , c e c h y (m o ż e to b y ć c h a r a k t e r , z a c h o w a n ie , u w i k ł a n i e w j a ­ k ą ś s p r a w ę itp .). S p e łn ia ją c z a d o ś ć k r y t e r i u m p r a w d z iw o ś c i p r z e s ł a ­ n e k , m u s im y w ię c o d p o w ie d z ie ć n a p y t a n i a : po p ie r w s z e , czy d a n a o s o b a f a k ty c z n ie g ło si p r z y p is y w a n y je j p o g lą d , i p o d r u g ie , czy r z e ­ c z y w iśc ie m a o n a w y m ie n io n e w a r g u m e n c ie cechy. J e s t to w y m ó g d o ść o c z y w isty , n a w e t j e d n a k t u m o g ą k r y ć s ię p e w n e p u ł a p k i s p r a ­ w ia ją c e , że a r g u m e n t z o s ta n ie p r z e z k o g o ś z b y t p o c h o p n ie p rz y ję ty .

O c e n ia ją c , czy o s o b a X f a k ty c z n ie g ło si p r z y p i s y w a n ą jej te z ę , n a ­ le ż y z w ró c ić u w a g ę , c zy je j t w i e r d z e n i a n ie z o s ta ły z b y tn io z a w ę ż o ­ n e lu b ro z s z e rz o n e ; i n n y m i słow y, czy a r g u m e n tu j ą c y d y s k u tu je z p o ­ g l ą d a m i o so b y X , c z y j e d y n ie z ic h w ł a s n ą i n t e r p r e t a c j ą . To o s ta t n ie j e s t , j a k s ię w y d a je , n ie z w y k le c z ę s ty m z ja w is k ie m .

G d y t e s t p r a w d z iw o ś c i p ie r w s z e j p r z e s ł a n k i w y p a d n ie p o m y ś ln ie , n a le ż y je s z c z e o c e n ić , czy z a s a d n y j e s t z a r z u t s ta w ia n y o so b ie g ło ­ s z ą c e j p o g lą d , k tó r e g o d o ty c z y a r g u m e n t : czy f a k ty c z n ie m a o n a w y ­ m ie n io n e cechy, m a i n t e r e s w g ło s z e n iu t a k i c h , a n ie in n y c h p o g lą ­ dów, jej z a c h o w a n ie j e s t n i e k o n s e k w e n t n e itp . Z p o w o d u n ic z y m n i e ­ o g r a n ic z o n e j ilo ś c i m o ż liw y c h z a r z u t ó w t r u d n o j e s t s f o r m u ło w a ć ja k ie k o lw ie k r e g u ł y w s k a z u ją c e , n a co n a le ż y z w ró c ić t u u w a g ę . P e ­ w ie n w y j ą te k m o g ą s ta n o w ić j e d y n i e a r g u m e n t y t y p u tu q u o q u e , w k t ó r y c h w o d p o w ie d z i n a k r y ty k ę p r z e z o so b ę X p e w n e g o z a c h o ­ w a n i a z p r z y t a c z a s ię (ja k o z a r z u t) p r z y k ł a d z a c h o w a n ia X p o d o b ­ n e g o do z. W t a k i m p r z y p a d k u p u ł a p k a m o ż e tk w ić w ty m , że p o d a ­ n e z a p r z y k ł a d p o s tę p o w a n ie X ty lk o p o z o rn ie p o d o b n e j e s t do te g o , k t ó r e o n k r y ty k u j e . Z a p r z y k ł a d n ie c h p o s łu ż y a r g u m e n t , k t ó r y m m ą ż - u tr a c j u s z p r ó b u je o b ro n ić s ię p r z e d z a r z u t a m i żo n y : M ó w is z , że

j a wydaję pieniądze na inne kobiety! A przecież ty sam a też p o zw a ­ lasz, aby in n i m ężczyźni da w a li ci prezenty. J a k w idzisz, nie m a w tym nic złego. Mimo pewnego podobieństw a obu sytuacji przyjęcie

od kogoś prezen tu przez żonę nie je st n a pewno tym samym, co wy­ daw anie przez m ęża znacznych sum n a inne kobiety. Podobnie w a r ­ gum encie (bez w yraźnie sformułowanej konkluzji): Zarzucacie nam,

że PZP R przyjm ow ała pieniądze z M oskw y - a czy przypadkiem So­

lidarności nie wspierały am erykańskie dolary?, poważne w ątpliw o­

ści może budzić to, czy korzystanie z zagranicznej pomocy w celu w al­ ki z antydem okratycznym reżim em je st faktycznie tym samym, co w ykorzystanie podobnej pomocy do u m acniania takiego system u.

Jeżeli obie przesłanki okażą się praw dziw e (a przynajm niej b a r­ dzo prawdopodobne), m ożna przystąpić do zasadniczej oceny a rg u ­ m entu — czyli spraw dzenia, czy owe przesłanki s ą relew antne w sto­ sunku do konkluzji i czy w spierają j ą w sposób dostateczny. W związ­ k u z tym rozważymy dokładniej dwie kwestie: rozróżnienie a ta k u ad

kom inem n a pojedyncze tw ierdzenie i n a c a łą argum entację, a n a ­

stępnie sposób sform ułow ania konkluzji arg u m en tu ad ko m in em.

A tak ad kom inem n a pojedyncze twierdzenie i n a c a łą argum entację

W ocenie faktu, czy przesłanki arg u m en tu ad kom inem d o star­ czają zadowalającego w sparcia dla konkluzji, a więc — w ostatecznym rozrachunku — dla oceny zasadności całego argum entu, kluczowe wy­

daje się kryterium , jakie zastosow ał B.N. W aller20. A utor te n n a k a ­ zuje zwrócenie uw agi n a to, czy za pom ocą ad kom inem atakow ane je st pojedyncze tw ierdzenie danej osoby, czy też cała argum entacja, ja k ą ona przytacza n a poparcie swej tezy. O ile bowiem w pierwszym przypadku arg u m en t ad kom inem może być jak najbardziej zasad ­ ny, to w drugim jego przyjęcie je st zwykle błędem.

W yjaśnijmy to bliżej. Jeśli św iadek w sądzie, dając oskarżonem u alibi, zeznaje na przykład, że w momencie gdy dokonane zostało prze­ stępstwo, widział oskarżonego w miejscu oddalonym o 100 km, to za­ atakow anie wiarygodności św iadka za pom ocą arg u m en tu ad k o m i­

nem — np.: Ten człowiek je st kom pletnie niewiarygodny; to zn a n y oszust, a w dodatku pijak. J u ż kiedyś udowodniono m u kłam stw o w podobnej sprawie. On powie wszystko, co m u każą, aby dostać parę

20 B.N. Wa l l e r : Critical Tkinking. Consider tke Verdict. Englewood Cliffs, New Jersey, 1988, s. 98—107.

Krzysztof A. Wieczorek: Argumenty ad hominem - ich r o d z a je . 2 0 1

złotych na wino, albo też: Ta kobieta to wieloletnia konkubina oskar­

żonego. Jest na jego utrzym a n iu i zależy jej, aby nie został skazany -

je st zupełnie n a m iejscu, jeżeli tylko przytoczone w arg u m en tach przesłanki s ą prawdziwe. Tego typu argum enty s ą zasadne, gdyż w ia­ rygodność atakow anego w nich tw ierdzenia (że oskarżony nie popeł­ nił zarzucanego m u czynu) opiera się jedynie n a słowie danym przez głoszącą to tw ierdzenie osobę. W ykazanie niewiarygodności tej oso­ by stanow i więc mocną, a w każdym razie racjo n aln ą przesłankę za odrzuceniem tego tw ierdzenia.

Inaczej m a się spraw a, gdy n a przykład adw okat przytacza c a łą argum entację, przedstaw ia liczne dowody, z których n a podstaw ie przeprowadzonego rozum ow ania w ynika, że oskarżony je st niew in­ ny. W tak im przypadku a ta k ad hom inem n a adw okata - np.: To a l­

koholik. Broni oskarżonego tylko po to, aby zarobić na butelkę w h i­ sky, lub też Obrońca to brat oskarżonego. To oczywiste, że zrobi wszyst­

ko, aby go uniewinniono - je st bezpodstawny. N aw et jeśli przytoczone

zarzuty s ą prawdziwe, to w niczym nie osłabia to głoszonej przez ad ­ w okata tezy (że oskarżony je st niewinny). W tym bowiem przypad­ k u gw arantem prawdziwości tezy je st nie słowo dane przez adw oka­ ta, lecz argum entacja, k tó ra m a w artość niezależn ą od tego, kto j ą przytacza.

Różnicę między zasadnością zaatakow ania czyjegoś tw ierdzenia za pom ocą ad hom inem a brakiem takiej zasadności w przypadku a ta k u n a c a łą argum entację ilu stru ją następujące przykłady.

1. N ie m ożna wierzyć dr. M ityńskiem u, gdy mówi, że sklonował

człowieka. J u ż kiedyś tw ierdził on, że zbudow ał perpetuum mobile.

2. Dr Szaloński p rzed sta w ił interesujące dowody przekonujące, że

sklonowanie człowieka je st możliwe. Zaprezentował poparte m edycz­ n ym i autorytetam i badania w tej dziedzinie i pozytyw ne w yniki eks­ perym entów na zwierzętach. J a nie brałbym je d n a k zapow iadanej p rze z Szalońskiego m ożliw ości sklonow ania człow ieka pow ażnie. Wszak ten p a n ju ż kiedyś twierdził, że możliwe je st zbudowanie p e r­ p etu u m mobile.

Przyłapanie kogoś n a kłam stw ie (w dodatku w podobnej sprawie) każe sceptycznie traktow ać głoszoną przez tę osobę tezę, szczególnie jeśli jej słowa m a ją być jedynym gw arantem jej prawdziwości. Gdy jednakże ktoś p rzedstaw ia rzeczowe argum enty za praw dziw ością danego tw ierdzenia, to fakt, że kiedyś się mylił, nie um niejsza w n i­ czym w artości przytoczonych przezeń dowodów. Oczywiście, fakt, że d an a osoba kiedyś mówiła niepraw dę, może stanowić dobry powód, aby jej wywodom przyjrzeć się dokładniej, jednakże n a pewno nie w ystarcza to, aby jej tw ierdzenia od razu odrzucić.

Om aw iany problem rysuje się bardzo w yraźnie w przypadku a r ­ gum entów ad hom inem kw estionujących bezstronność osoby głoszą­ cej d a n ą tezę. Za przykład posłużyć może wspom inana już wypowiedź:

To oczywiste, dlaczego p a n poseł popiera ustaw ę o konieczności uży­ w ania w samochodach zestawów głośnomówiących do telefonów ko­ mórkowych. Jest p a n współudziałowcem firm y produkującej takie ze­

sta w y. Jeśli, przykładow o, zaatak o w an y tym arg u m en tem poseł

przedstaw ił wcześniej rzeczowe, poparte b adaniam i i ekspertyzam i dowody na to, że używanie zestawów głośnomówiących popraw ia bez­ pieczeństwo kierowców, to fakt, że może on odnieść korzyści z wpro­ w adzenia obowiązku ich używ ania, nie powinien stać się powodem odrzucenia jego stwierdzeń, a następnie całej ustawy. Ujawniony fakt może jedynie skłonić kogoś do dokładnego przyjrzenia się przytacza­ nym przez posła badaniom i dowodom. Odrzucanie ich jed n ak z góry byłoby n a pewno „wylewaniem dziecka z kąpielą”.

Gdyby zaangażow anie kogoś w d a n ą spraw ę lub możliwość czer­ p a n ia zysków z głoszenia danej tezy dyskwalifikowały tw ierdzenia tej osoby, to należałoby odrzucić wiele argum entów fachowców w d a­ nej dziedzinie, a także niem al w szystkie wywody sądowych obroń­ ców — ci bowiem z zasady czerpią korzyści m aterialn e z głoszenia t a ­ kiej, a nie innej tezy.

Sformułowanie konkluzji arg u m en tu

D la oceny wartości (zasadności) argum entu ad hominem duże zna­ czenie m a również sformułowanie jego konkluzji. Ponieważ argum en­ ty te słu żą odpieraniu jakiegoś tw ierdzenia, ich konkluzja m a zawsze postać „negatyw ną” - mówi ona, że pew na teza je st błędna, niew ia­ rygodna, fałszywa itp. W przedstaw ionych już standardow ych w er­ sjach ad hom inem konkluzja brzm iała: N ie należy wierzyć X, że p (w przypadku trzech pierwszych rodzajów), lub: K rytyka z przez X

je st nieuzasadniona (w przypadku tu quoque). W rzeczywistych a r ­

gum entach konkluzja może jed n ak przybierać różne formy. Co rów ­ nie ważne, w wielu przypadkach osoba w ygłaszająca arg u m en t ad

hominem nie wypowiada konkluzji wprost, zostawiając j ą domyślności

swych słuchaczy. N a przykład: Twierdzi pan, że w idział p a n spraw ­

cę przestępstwa. Ale przecież sam p a n przyznał, że nie był p a n wtedy całkiem trzeźwy... W tak ich przypadkach konkluzję m usi sform uło­

wać odbiorca argum entu, w zw iązku z czym to od niego zależy, w j a ­ kim stopniu arg u m en t okaże się zasadny.

Krzysztof A. Wieczorek: Argumenty ad hominem - ich r o d z a je . 2 0 3

Wydaje się, że dla oceny zasadności arg u m en tu ad hom inem pod­ stawowe znaczenie m a siła, z ja k ą w jego konkluzji odpierane je st zwalczane za pom ocą arg u m en tu tw ierdzenie. Czy konkluzja ta za ­ w iera stwierdzenie, że dana teza jest n a pewno fałszywa, bardzo w ąt­ pliwa, mało w iarygodna, czy może tylko słabo uzasadniona itp.

Przyjrzyjm y się najpierw tym rodzajom arg u m en tu ad hom inem,

których konkluzja w standardow ej postaci brzm iała N ie należy wie­

rzyć X, że p (bezpośredni atak , w a ria n t „okolicznościowy” oraz „za­

trucie stu d n i”). Oczywiste jest, iż arg u m en t ad hom inem nie je st n i­ gdy w pełni konkluzywny, jego przesłanki nie w ystarczają, aby z cał­ ko w itą pew nością stw ierdzić fałszywość zwalczanej tezy. W związku z tym za błędne (nieuzasadnione) uznać należy argum enty tego typu, których konkluzja brzmi: teza p jest fałszyw a, np.: Inżynier Gorzyń-

ski twierdzi, że fabryka W IPREM nie stanow i zagrożenia dla zdro­

wia okolicznych mieszkańców. Ale przecież Gorzyński zasiada w za ­

rządzie W IPREM-u i nie m ożna m u wierzyć w tej sprawie. To oczywi­

ste, że W IPREM jest groźny dla środowiska i zdrow ia mieszkających

tu ludzi. W yciąganie w niosku o niewątpliwej fałszywości pewnego

tw ierdzenia tylko dlatego, że głosi je ktoś zaangażow any w danej spraw ie, je st z c a łą pew nością nieuzasadnione. Racjonalna je st w t a ­ kim w ypadku co najwyżej konkluzja typu: G orzyński może nie być

obiektywny i prawdziw ość jego stwierdzenia trzeba dokładnie zbadać,

albo też: Do tezy Gorzyńskiego należy podchodzić z d u żą ostrożnością.

Podobnie mało zasadne w ydają się argum enty: Twierdzisz, że a k ­

cje Wintexu przyniosą krociowe zyski, a przecież w ogóle nie znasz się na ekonomii i giełdzie. Wnoszę z tego, że papiery te wkrótce spadną

na wartości, lub: M ówisz, że palenie je st szkodliwe, a sam palisz.

A zatem palenie nie jest wcale szkodliwe. A rgum enty te zyskałyby

znacznie n a racjonalności, gdyby ich konkluzje sformułować: Twoje

twierdzenie wydaje m i się dość podejrzane.

Mówiąc krótko, za sa d n a konkluzja a rg u m e n tu ad h o m in em,

w którym zwalcza się p ew n ą tezę n a postaw ie bezpośredniego ata k u n a jej głosiciela, przez wykazanie b rak u jego obiektywizmu bądź u k a ­ zanie sprzeczności z jego postępow aniem , może najwyżej stw ierdzać istnienie wątpliwości co do tej tezy, nigdy jednak nie może definityw­ nie wykluczać jej prawdziwości.

Wydaje się, że istnieje jeszcze przynajm niej jeden rodzaj konklu­ zji, której wyciągnięcie w argum entach ad hom inem może być cza­ sem w pewien sposób zasadne. Konkluzje tego typu s ą jednakże ogra­ niczone do w arian tu „okolicznościowego” ad hom inem, czyli do ta k ie ­ go, w którym stw ierd za się sprzeczność pewnego tw ierd zen ia z postępow aniem osoby tw ierdzenie to głoszącej. W tak im przypad­

k u upraw niona konkluzja arg u m en tu podpadającego pod schem at:

Osoba X twierdzi, że p. X zachowuje się w sposób z, który wskazuje

raczej na nie-p, może przybierać postać: Osoba X wcale nie jest p rze­

konana, że p. J e s t więc jak najbardziej uzasadnione, aby sform uło­

w any wcześniej arg u m en t dotyczący palenia brzm iał: Mówisz, że p a ­

lenie jest szkodliwe, a sam palisz. Wnioskuję z tego, że sam nie wie­ rzysz w tę szkodliwość. Tego typu konkluzja, mimo swego rodzaju

zasadności, nie wnosi jednak wiele do dyskusji, stanowiąc najczęściej jedynie sprytny wybieg ery styczny spychający d y sk u tan ta do obro­ ny i kierujący spór n a inne tory.

D otąd mówiliśmy o tych rodzajach ad hom inem, których s ta n d a r­ dowa konkluzja stw ierdzała, że głoszona przez d a n ą osobę teza je st niew iarygodna. Pozostał nam jeszcze w a ria n t tu quoque, w którym w odpowiedzi n a krytykę przez osobę X pewnego zachow ania z przy­ tacza się przykład zachow ania X podobnego do z, n a podstaw ie cze­ go wyciąga się konkluzję, że k ry ty k a z przez X je st nieuzasadniona. Wydaje się, że w przypadku tego typu argum entu trudno o takie sfor­ mułowanie konkluzji, które nie budziłoby wątpliwości. N a pewno nie m ożna uznać za zasadny arg u m en t typu tu quoque, którego konklu­ zja przyjmuje postać: Krytykowane przez X zachow anie wcale nie jest

takie złe, np.: Tak bardzo krytykujesz korupcję, a przecież sam dałeś

łapówkę, aby dostać p rzyd zia ł na mieszkanie. J a k widzisz, nie m a

w tym nic złego. A rgum entując w te n sposób, popełnim y ew identnie

błąd, nazyw any w lite ra tu rz e anglojęzycznej two wrongs (m ake

a right), czyli dw a złe (dają w efekcie dobre). Z tego, że ktoś tw ier­ dzi, iż pewne zachowanie je st złe, a jednocześnie ta k (lub podobnie) się zachowuje, nie da się w żaden sposób wyciągnąć wniosku, że dane zachowanie je st dobre, a jego k ry ty k a — nieuzasadniona.

Wydaje się, iż je d y n ą m ożliw ą do zaakceptow ania k onkluzją a r ­ gum entu tu quoque mogłoby być stw ierdzenie, że osoba, zachow ują­ ca się w sposób, który jednocześnie krytykuje, je st niekonsekw ent­ na. Konkluzja ta k a jed n ak w większości przypadków, podobnie jak stw ierdzenie, że pew na osoba wcale nie wierzy w to, co głosi (w przy­ p adku arg u m en tu „okolicznościowego”), stanow iłaby odejście od m e­ ritu m sprawy, w której ram ach arg u m en t został wytoczony. N a przy­ kład: Krytykujesz polowania, jako okrutne zabijanie niewinnych zw ie­

rząt, a sam objadasz się befsztykam i zrobionym i ze zw ierząt masowo zabijanych w rzeźniach. Jesteś niekonsekwentny. A rgum ent te n nie

wnosi nic do dyskusji n a te m a t tego, czy polowania s ą okrutne, czy nie są, zm usza jedynie osobę, wobec której został wytoczony, do obro­ ny i w ytłum aczenia się z zarzucanej niekonsekwencji.

Krzysztof A. Wieczorek: Argumenty ad hominem — ich r o d z a je . 2 0 5

Zastosowanie i skuteczność ad hom inem

w różnych sytuacjach

R o z w a ż a n ia z p o p r z e d n ie g o p a r a g r a f u p r o w a d z ą do w n io s k u , iż n ie z w y k le t r u d n o o p r z y k ł a d a r g u m e n t u a d h o m in e m , k t ó r y m o ż n a b y u z n a ć z a „ m o c n y ” i o b ie k ty w n ie z a s a d n y . T r u d n o j e d n a k o p rz e ć s ię w r a ż e n i u , że a r g u m e n t y te g o t y p u n a l e ż ą do n ie z w y k le p o p u l a r ­ n y c h . B a r d z o c z ę s to i c h ę tn i e p r z y t a c z a j ą je w p u b lic z n y c h p r z e m ó ­ w ie n ia c h i d e b a ta c h s z c z e g ó ln ie p o lity cy . Co w ię c e j, m im o c z ę s to z n i­ k o m e j lu b ż a d n e j w a r to ś c i m e r y to ry c z n e j w w ie lu w y p a d k a c h o k a ­ z u j ą s ię o n e n a d z w y c z a j e f e k t y w n y m ś r o d k i e m p e r s w a z y j n y m , p r z y n o s z ą c y m z n a c z n e k o r z y ś c i o so b ie je w y g ła s z a ją c e j. W o b e c n y m p a r a g r a f i e s p r ó b u je m y w y ja ś n ić , w j a k i c h s y tu a c j a c h w i j a k i c h c e ­ la c h a r g u m e n t y a d h o m in e m s ą s k u te c z n ie w y k o r z y s ty w a n e . R o z w a ż a n ia n a d z a s t o s o w a n i e m a r g u m e n tó w a d h o m in e m r o z ­ p o c z n ijm y o d w y s z c z e g ó ln ie n ia d w ó c h celów , w j a k i c h b y w a j ą o n e p r z y w o ły w a n e . P ie r w s z y m , o c z y w is ty m , j e s t p e r s w a z j a — p r z e k o n a ­ n ie o d b io rc y a r g u m e n t u p r z e z je g o n a d a w c ę o b łę d n o ś c i (fa łsz y w o - ści, b r a k u z a s a d n o ś c i itp .) p e w n e g o p o g lą d u (fu n k c ję t ę n a z w ijm y n a u ż y te k d a ls z y c h r o z w a ż a ń f u n k c j ą p e r s w a z y jn ą ) . J e d n a k ż e n ie j e s t to je d y n y k o n t e k s t , w j a k i m a d h o m in e m w y s tę p u je . C z ę s to s ta n o w i o n te ż s w o is ty c h w y t u m o ż liw ia ją c y z w y c ię s tw o w d y s k u s ji (lu b p r z y ­ n a jm n ie j u n i k n ię c ie p o r a ż k i), g d y w y g ła s z a ją c e j go o so b ie b r a k i n ­ n y c h m e r y to r y c z n y c h a r g u m e n tó w . W ta k i e j s y tu a c ji z a p o m o c ą a d h o m in e m m o ż n a s p r y t n i e z m ie n ić t e m a t s p o r u i z m ie js c a z y s k a ć w n im z n a c z n ą p r z e w a g ę n a d p r z e c iw n ik ie m (tę f u n k c ję n a z w ijm y e r y s ty c z n ą ) . P r z y jr z y jm y s ię b liż e j o b u ty m z a s to s o w a n io m a d h o m i­ n e m w k o le jn o ś c i, w j a k ie j z o s ta ły w y m ie n io n e . P e r s w a z y j n a f u n k c ja a d h o m in e m I n te r e s u j ą c y m f a k t e m z w ią z a n y m z w y k o r z y s ta n ie m a r g u m e n tó w a d h o m in e m j a k o ś r o d k a p e r s w a z ji j e s t to , że w rz e c z y w is to ś c i n i e ­ z w y k le r z a d k o m a j ą o n e n a c e lu p r z e k o n a n ie o so b y t a k i m a r g u m e n ­ t e m a ta k o w a n e j , n a w e t j e ś l i p o z o rn ie j e s t o n b e z p o ś r e d n io do n ie j s k ie ro w a n y . S p r ó b u jm y w y ja ś n ić to b liż e j.

1) o so b ę w y g ł a s z a j ą c ą a r g u m e n t ( n a d a w c ę a r g u m e n tu ) ; 2) o so b ę , o k tó r e j a r g u m e n t m ó w i ( k tó re j p o g lą d j e s t a ta k o w a n y ) ; 3) o so b ę , do k tó r e j a r g u m e n t j e s t s k ie r o w a n y (o d b io rc ę a r g u m e n ­ t u ) 21. W n ie k tó r y c h p r z y p a d k a c h w ro li 2) i 3) m o ż e w y s tą p ić j e d n a o so ­ b a , j e d n a k ż e n ie j e s t to k o n ie c z n e . C z a s e m o k a z u je s ię to n a w e t n i e ­ m o ż liw e - p rz y k ła d o w o , g d y n a d a w c a a r g u m e n t u p r ó b u je z w a lc z y ć p o g lą d o so b y n ie o b e c n e j w d a n y m m ie js c u i c z a s ie . S y tu a c ja , g d y o d b io rc a a d h o m in e m i t e n , k o g o p o g lą d j e s t a t a k o ­ w a n y , to d w ie r ó ż n e osoby, w y s tę p u je s z c z e g ó ln ie c z ę s to w p r z y p a d ­ k u a r g u m e n tó w t y p u „ b e z p o ś re d n i a t a k ” o ra z „ z a tru c ie s tu d n i ” . T r u d ­ n o w y o b ra z ić so b ie , a b y k to ś p r ó b o w a ł p r z e k o n a ć d r u g ą o so b ę o n i e ­ w ia ry g o d n o ś c i (fa łsz y w o śc i, b e z p o d s ta w n o ś c i itp .) g ło sz o n e j p r z e z n i ą tez y , o b r a ż a ją c a lb o o ś m ie s z a ją c t ę o so b ę , w y ty k a ją c je j b r a k k o m p e ­ te n c ji lu b o b ie k ty w iz m u itp . N ie t r z e b a g łę b o k ie j z n a jo m o ś c i p s y c h o ­ lo g ii, a b y w ie d z ie ć , że te g o t y p u d z i a ł a n i a n ie s ą ra c z e j w s t a n i e o d ­ n ie ś ć z a m ie r z o n e g o s k u tk u . O w s z e m , m o ż n a w t e n sp o só b z d e n e r ­ w o w a ć p r z e c iw n ik a w s p o rz e , z m u s ić go do o b ro n y i z m ia n y t e m a t u d y s k u s ji, t r u d n o j e d n a k s k ło n ić go do z m ia n y p o g ląd ó w . D la te g o te ż w w ię k s z o ś c i p r z y p a d k ó w a r g u m e n t y a d h o m in e m (g d y p e ł n i ą f u n k ­ cję p e r s w a z y jn ą ) n ie s ą s k ie r o w a n e b e z p o ś r e d n io do osoby, k tó re j p o ­ g lą d y s ą p o d w a ż a n e , a le do j a k i e j ś o so b y tr z e c ie j. O s o b a g ło s z ą c a d a n ą te z ę j e s t w n ic h ty lk o w s p o m in a n a : P a n X tw ie r d z i, że ..., a le p r o s z ę z a u w a ż y ć , ż e X ..., itp . W ta k i e j s y tu a c ji a r g u m e n t m o ż e o k a ­ z a ć s ię s k u te c z n y - j e ś l i p o d a n e w o b e c o so b y X z a r z u t y s ą p o w a ż n e i o d p o w ie d n io d o b r a n e , o d b io rc a a r g u m e n t u m o ż e ła tw o s tr a c ić z a ­ u f a n i e do X, a w e fe k c ie i do g ło sz o n e j p r z e z n ie g o tezy.

Z d a r z a s ię o c z y w iśc ie , że m n ie j lu b b a r d z ie j o b r a ź liw y a r g u m e n t a d h o m in e m b y w a w y g ła s z a n y w o b e c n o śc i osoby, k tó r e j p o g lą d y s ą a ta k o w a n e , lu b n a w e t w p r o s t do te j osoby. N ie m u s i to j e d n a k o z n a ­ c z ać , że o s o b a t a j e s t w te d y je g o r z e c z y w is ty m o d b io rc ą . W y d a je się , że n a jc z ę ś c ie j a r g u m e n t j e s t w te d y s k ie r o w a n y do p u b lic z n o ś c i p r z y ­ s łu c h u ją c e j się d y s k u s ji. P rz y k ła d o w o , g d y p o lity k z w r a c a się do s w e ­ go p r z e c iw n ik a s ło w a m i ty p u : W y p o w ia d a s ię p a n tu n a s k o m p lik o ­ w a n e te m a ty e k o n o m ic zn e , a p r z e c ie ż s k o ń c z y ł p a n ty lk o z a w o d ó w k ę i s w o ją w ie d z ę o g o s p o d a r c e c z e r p ie p a n z k o lo ro w y c h c z a s o p is m . P o p r o s tu b z d u r y p a n tu p le c ie , to je g o c e le m n ie j e s t d o w ie d z e n ie te m u , do kog o m ó w i, że je g o p o g lą d y e k o n o m ic z n e s ą b łę d n e , a le ra c z e j p r z e ­

21 Pod tym względem ad hominem przypomina argument ad verecundiam. Tam również oprócz nadawcy i odbiorcy występuje trzecia osoba: ten, na którego auto­ rytet powołuje się argumentujący.

Krzysztof A. Wieczorek: Argumenty ad kominem — ich r o d z a je . 2 0 7

konanie o tym innych słuchaczy tej wypowiedzi (posłów w sejmie, osób, które przeczytają to w gazecie, wyborców itp.). Tylko w takim kontekście arg u m en t tego typu może się okazać skuteczny.

Mimo tych zastrzeżeń nie m ożna wykluczyć, że argum enty ad ko ­

m inem m a ją służyć do persw azji w sytuacji, gdy osoba atakow ana

je st faktycznym odbiorcą argum entu. J a k się wydaje, w tego typu sytuacjach używ a się szczególnie ad kom inem typu „okolicznościo­ wego” — stw ierdzających sprzeczność zachow ania danej osoby z gło­ szoną przez n ią tezą, oraz argum entów typu „ty też”. Można, przy­ kładowo, przekonywać do zm iany poglądów przeciw nika budowy za ­ chodnich superm arketów w Polsce, przypominając mu, że sam czasem robi zakupy w takich sklepach. Można też próbować wykazywać oso­ bie, k tó ra krytykuje daw anie łapówek, że jej pryncypialna postaw a je st mało zasadna, zarzucając jej, że kiedyś sam a w sunęła policjan­ towi banknot do kieszeni w celu uniknięcia zapłacenia wyższego m an­ datu. W takich przypadkach n a su w a ją się jed n ak uzasadnione w ą t­ pliwości co do skuteczności podjętej perswazji. Wydaje się, że osoba, której zarzuca się sprzeczność postępow ania i głoszonych poglądów, będzie raczej skłonna do b agatelizow ania tej niezgodności niż do zm iany poglądów.

Podsumowując krótkie rozw ażania n a te m a t persw azyjnej fu n k ­ cji ad kom inem , należy uznać, że aby arg u m en t ten mógł być fak ­ tycznie skuteczny, osoba, do której je st on skierowany, nie pow inna być t ą s a m ą osobą, której poglądy s ą atakow ane.

E rystyczna funkcja ad kom inem

Drugim celem stosowania argum entu ad kom inem je st nie prze­ konanie kogokolwiek o prawdziwości bądź błędności jakiejś tezy, ale odniesienie zwycięstwa w sporze, lub przynajmniej stworzenie takich pozorów. Cel ten można osiągnąć między innymi, zmieniając tem at dys­ kusji, gdy widzimy, że przybiera ona niekorzystny dla nas obrót22. Do takiego zastosow ania argum enty ad kom inem n a d a ją się doskonale.

Do skutecznej zm iany te m a tu sporu służyć m ogą w szystkie wy­ różnione odmiany ad kom inem . W tym jednak przypadku, inaczej niż w funkcji persw azyjnej, osoba zaatakow ana pow inna być jednocze­

22 Jest to jedna z technik erystycznych wymienionych przez Schopenhauera (sposób 18). (A. S c h o p e n h a u e r : Erystyka..., s. 64). Współcześnie tego rodzaju technika nazywana jest „red herring”.

śnie odbiorcą argum entu. Postaw iony zarzu t zm usza zwykle ta k ą osobę do obrony. Czuje się ona w obowiązku odparcia atak u , w yja­ śnienia, że n a przykład wcale nie m a zarzucanych jej właściwości, w ytłum aczenia się ze swej niekonsekwencji, w ykazania, że wbrew pozorom je st obiektywna, itp. Zwykle nie je st to proste, co spraw ia, że rzeczywisty przedm iot sporu zostaje odsunięty n a bok. Skutecz­ ność tego rodzaju zastosow ań ad hom inem okazuje się jeszcze w ięk­ sza, gdy dyskusja odbywa się wobec publiczności. W tak im przypad­ k u potrzeba odparcia zarzutów staje się jeszcze silniejsza i bardziej uzasadniona.

Szczególnie tru d n y do odparcia wydaje się argum ent ad hom inem określany jako „ty też”. W wyniku jego zastosow ania osoba, k tóra po­ czątkowo zarzuca kom uś pewne zachowanie, sam a zm uszona zosta­ je do obrony. Jednocześnie arg u m en t ta k i w pew ien sposób redukuje wagę postawionego przez n ią pierwotnego zarzutu. Gdy ktoś zarzu ­ ca mi przykładowo, że jestem plotkarzem , a ja m u n a to odpowia­ dam, że przecież on sam opowiedział mi w zeszłym tygodniu coś, co usłyszał w tajemnicy, to osiągam dwa cele: z osoby początkowo za­ atakow anej, sam staję się atakującym i zm uszam do obrony mojego przeciw nika, a jednocześnie sugeruję, że postaw iony mi zarzu t być może wcale nie je st aż ta k bardzo poważny.

Skuteczność arg u m en tu tu quoque, a także „okolicznościowego” w aria n tu ad hom inem jako środka do zm iany te m a tu sporu i osią­ gnięcia w nim natychm iastow ej przew agi w ynika z jeszcze jednego faktu. W obu tych przypadkach staw iany w argum encie zarzu t do­ tyczy jakiejś niekonsekwencji w postępowaniu atakowanej osoby. Psy­ chologowie dawno zauważyli, że konsekw encja i spójność w postępo­ w aniu stan o w ią dla ludzi cechy niezwykle wartościowe. J a k pisze R obert B. Cialdini, „Niekonsekwencję powszechnie uw aża się za n e­ g aty w n ą cechę osobowości [...]. Człowiek, którego przekonania, sło­ w a i czyny nie s ą w zajem nie zgodne, spostrzegany je st jako zagubio­ ny, dwulicowy, a n aw et psychicznie chory”23. W skazuje to, że potrze­ b a w ytłum aczenia się ze swojej rzekom ej niekonsekw encji, zm inim alizow ania lub zbagatelizow ania jej je st w ludziach niezwy­ kle silna, naw et jeśli nie do końca zd ają sobie z tego sprawę.

23 R.B. C i a l d i n i : Wywieranie wpływu na ludzi. Teoria i praktyka. Przeł. B. Woj c i s z ke. Gdańsk 2001, s. 67.

Krzysztof A. Wieczorek: Argumenty ad hominem - ich r o d z a je . 2 0 9

Podsum ow anie

W przeszłości pod n a z w ą ad hom inem rozum iano arg u m en t, w którym jako przesłankę wykorzystuje się pogląd akceptowany przez osobę, do której arg u m en t zostaje skierowany. Współcześnie za ad

hom inem uznaje się argum ent, w którym zwalcza się pewne tw ier­

dzenie (lub inny argum ent) przez swego rodzaju a ta k n a osobę gło­ szącą to tw ierdzenie (lub argum ent). Wyróżnić m ożna cztery rodzaje arg u m en tu ad hom inem :

a) bezpośredni a ta k personalny, w którym je d n ą z przesłanek s ta ­ nowi wytknięcie negatyw nych cech osobie głoszącej p ew n ą tezę;

b) tzw. „zatrucie stu d n i” - czyli w skazanie n a b rak obiektywizmu osoby głoszącej dane twierdzenie;

c) w arian t „okolicznościowy”, w którym zarzuca się komuś sprzecz­ ność między postępow aniem a głoszonym poglądem;

d) argum ent typu tu quoque, stanowiący odpowiedź n a czyjąś k ry ­ tykę, a polegający n a przedstaw ieniu zachow ania osoby k ry ty k u ją­ cej podobnego do tego, które krytykuje.

Aby stwierdzić, czy dany arg u m en t je st zasadny, należy w pierw ­ szej kolejności przyjrzeć się jego przesłankom . Sprawdzić trzeba, czy osoba, wobec której arg u m e n t się w ytacza, faktycznie głosi dane tw ierdzenie, oraz to, czy rzeczywiście wykazuje ona cechy, o których mowa w argumencie. W tej ostatniej sprawie szczególną uwagę trzeba zwrócić n a argum enty typu tu quoque. W ich w ypadku należy spraw ­ dzić, czy zachowanie, które zarzuca się przeciwnikowi w sporze, fak ­ tycznie je st tym samym, które on krytykuje.

Jeśli przesłanki arg u m en tu okażą się prawdziwe, m ożna p rzy stą­ pić do jego dalszej oceny. Tę zacząć należy od spraw dzenia, czy a r ­ gum ent zw raca się przeciw pojedynczemu tw ierdzeniu, czy przeciw dłuższem u rozumowaniu. Jedynie w tym pierwszym przypadku moż­ n a uznać go za zasadny. N astępnie należy się przyjrzeć sform ułow a­ niu konkluzji arg u m en tu ad hom inem . W przypadku argum entów typu a), b) i c) w uzasadnionej konkluzji m ożna stw ierdzić jedynie, iż do głoszonej przez d a n ą osobę tezy należy podejść z ostrożnością; błędem je st n ato m iast przyjmowanie konkluzji, że teza ta je st z pew ­ nością fałszywa. W przypadku arg u m en tu tu quoque tru d n o w ska­ zać konkluzję, k tó ra uczyniłaby go w pełni zasadnym . Stanow i on zwykle jedynie próbę zm iany przedm iotu sporu.

A rgum enty ad hom inem używ ane s ą zazwyczaj w dwóch celach, które określić możemy jako persw azyjny i erystyczny. Pierw szy - to przekonanie kogoś o błędności pewnej tezy. Zwykle w tak ich

padkach przekonyw aną osobą nie je st ten, kto za pom ocą ad k o m i­

nem zostaje zaatakow any, ale ja k a ś osoba trzecia. W ynika to z n ie­

wielkiej skuteczności, j a k ą mógłby mieć tego rodzaju a rg u m e n t (w szczególności typu a) i b)) w przekonaniu osoby, której staw ia się zarzut. D rugim celem, w jakim stosowane s ą argum enty ad k o m i­

n em , je st próba uzyskania przew agi w sporze przez zm ianę te m a tu

dyskusji i skierowanie jej n a inne tory. W tym przypadku zwykle oso­ ba, której dotyczy zaw arty w ad kom inem zarzut, je st t ą sam ą, do której arg u m en t zostaje skierowany. Do zastosow ania w tym celu szczególnie predysponow ane s ą argum enty typu c) i d); osoba, której staw ia się zarzu t niekonsekwencji, zostaje zm uszona do obrony, co zwykle stanow i odejście od głównego te m a tu sporu.

K rzysztof A. W ieczorek

A d kom inem argum ents — th e ir kinds an d ways of evaluation

S u m m a r y

The article is devoted to one of the most frequently-used kind of disputes and debates — the so-called ad kominem arguments. The author presents the history of this kind of argum ents and evolution of the meaning of the expression ad kominem — from the primal meaning of the word, i.e. from consensus (argumentum ex con­ cessis) to the meaning of the expression today, understood as the attem pt to discon- firm a statem ent by means of attacking the person declaring it. The author dis­ cusses four most frequently-distinguished kinds of ad kominem argum ents, i.e. a direct personal attack, the so-called well poisoning, the “occasional” variant, and the argument of the tu quoque type. Next, the general rules of ad kominem argu­ ment evaluation are formulated, as well as ways of using it in disputes.

K rzysztof A. W ieczorek

A rgum ente ad kom inem — deren A rten u n d B eurteilungsm ethoden

Z u s a m m e n f a s s u n g

Der vorliegende Artikel ist einem der in verschiedenen Diskussionen und Streiten am häufigsten angewandten Argument — dem Argument ad kominem ge­ widmet. Der Verfasser stellt die Geschichte der Art des Argumentes dar und klärt die sich mit der Zeit verändernde Bedeutung der Redewendung ad kominem — von ursprünglicher Bedeutung „mit Erlaubnis“ (argumentum ex concessis) bis heu­ tiger Bedeutung des Begriffs: eine bestimm te These zu widerlegen, indem man die, diese Ansicht verbreitete Person zu bekämpfen versucht. Besprochen werden hier die m eisten A rten des A rgum entes ad kominem: direkter persönlicher Angriff, die so genannte Brunnenvergiftung, die Variante „zu einem besonderen Anlass“ und das Argument tu quoque. Der Verfasser zeigt die allgemeinen Beur­ teilungskriterien des Argumentes ad kominem und dessen Anwendungsmöglich­ keiten in verschiedenerlei Auseinandersetzungen.