View of Polacy na Wschodzie mówią o sobie, opracował, wstępem i przypisami opatrzył oraz podał do druku ks. Robert Guz

w ja k im sto p n iu b y ło to m o ż liw e do z re a liz o w a n ia ? S ą o d n o śn ik i do w y k o rz y sta n y c h

źródeł. T o w sz y stk o sp raw ia , że p ra c a m a c h a ra k te r n au k o w y i sp e łn i o n a sw e z a d a ­

n ie, o ile trafi „ p o d strz e c h y ” nie ty lk o w k raju , ale ró w n ie ż i w R o sji. S ło w n ik

b io g ra fic z n y P o la c y vr R o sji o d X V II w ieku do 1 9 1 7 ro ku d aje lu d z io m m a jąc y m

p o lsk ie k o rze n ie, P o la k o m ży jąc y m w R o sji, w iele ro d z in n e g o p rz e k a z u , n a ro d o w e j

trad y c ji, k tó ra je s t w a rto śc ią n ie z a stą p io n ą . T en p rz e k a z sło w n ik o w y n ie sie n a w e t

cały o grom k o n ta k tu em o c jo n a ln e g o i in te le k tu a ln e g o z O jc z y z n ą . M o ż n a w y ra zić

n ad z ie ję , że p o p rz e z o m ó w io n ą tu k sią ż k ę P o la c y w R o sji o d X V II w ieku do 1 9 1 7

roku. S ło w n ik b io g ra fic zn y sta ją się w ja k iś w y ra ź n ie jsz y sp o só b c z ą s tk ą n a ro d o w e g o

p ro ce su d ziejo w e g o .

K s. E d w a r d W a le w a n d e r

P o la c y na W s c h o d z ie m ó w ią o s o b ie , o p racow ał, w stęp em i p rzyp isam i o p a ­

trzył oraz p odał do druku ks. R obert G uz, „B am k a” S tu d io K om p u terow o-

W y d a w n icze, L ublin 2 0 0 0 , ss. 3 7 7 , ilustracje.

W lip cu 2 0 0 0 ro k u u k az ał się k o le jn y , X IV ju ż to m serii w y d a w n ic z e j M a te ria ły

i d o k u m e n ty z cy k lu B ib lio te k i P o lo n ii w y d aw an e j p rze z In sty tu t B a d ań n ad P o lo n ią

i D u sz p a ste rstw e m P o lo n ijn y m K U L . M im o iż ty tu ł n o w ej p o z y c ji m ó g łb y su g e ro w ać

zu p e łn ie n o w ą p ro b le m a ty k ę , je s t to je d n a k w d u żej cz ęści k o n ty n u a c ja w c z e ś n ie js z e ­

go, d o b rze ju ż z n a n eg o trz y to n ro w eg o w y d a w n ic tw a P o la c y w R o s ji m ó w ią o so b ie .

W o m a w ian e j p o zy cji w sp o m n ie n ia p o c h o d z ą w sza k z n ie c o in n y c h te re n ó w . N a j­

o g ó ln ie j m o ż n a p o w ie d z ie ć , iż je s t to o b sz a r X IX - i X X -w ie c z n e g o P o d o la , W o ły n ia

i M a ło p o lsk i W sch o d n ie j.

K sią żk ę o tw ie ra ją w sp o m n ie n ia u ro d zo n e j w 1879 r. n a P o d o lu A n n y M a ty je w ic z -

M a cie jew ic z, k tó re o b e jm u ją p rze ło m trze ch e p o k h isto ry c z n y c h ; o k re su m ło d z ie ń c z e ­

go w c a rsk iej R o sji, czasó w II R z e c z p o sp o lite j i P o lsk i L u d o w e j. A u to rk a d o ś w ia d ­

cz y ła ró w n ie ż „ d o b ro d z ie js tw a ” w ład z y so w ie c k ie j, gd y p rz e b y w a ją c w K ijo w ie

ak ty w n ie u c z e s tn ic z y ła w ży ciu o św ia to w y m i re lig ijn y m . Z o s ta ła a re sz to w a n a ,

a n astęp n ie z e sła n a do K o tła su w o b w o d zie a rc h a n g ie lsk im . P o k ilk u la tac h u d ało się

je j je d n a k w ró c ić w ram a ch w y m ia n y w ięź n ió w i z a m ie sz k a ć w Ł u ck u . W s p o m n ie n ia

te pisan e b y ły z p u n k tu w id z e n ia o so b y g łę b o k o w ie rz ą c e j, o d c z y tu ją c e j ca łe sw oje

życie w p e rsp e k ty w ie w iary.

N a k o le jn ą c z ęść k sią żk i sk ła d a się p ięć o p ra c o w a ń ks. S ta n is ła w a T u rk o w sk ie g o .

P ierw sze z nich c h a ra k te ry z u je L w ó w , ja k o sp e c y fic z n y o śro d e k p rz e n ik a ją c y c h się

w za jem n ie k u ltu r, w tym ta k że trzech o b rzą d k ó w re lig ijn y c h : ła c iń s k ie g o , g re c k o k a ­

to lick ie g o i o rm ia ń sk ie g o . O p ra c o w a n ie to o p arte z o sta ło nie ty lk o n a in fo rm a c ja c h

ź ró d ło w y c h , ale p rze d e w sz y stk im n a o so b isty c h sp o strz e ż e n ia c h A u to ra - k a p ła n a

ó w cz esn e j a rc h id ie c e z ji lw o w sk ie j.

K o lejn e c z te ry te k sty ks. T u rk o w sk ie g o o d n o sz ą się z a s a d n ic z o do te re n ó w m ia sta

H o ro d e n k a w o k resie II w o jn y św ia to w ej. W y b ó r te g o o b sz a ru n ie b y ł p rz y p a d k o w y .

T am tęd y p rz e b ie g a ły szlak i k u rie rsk ie p ro w a d z ą c e d o g ra n ic y z R u m u n ią. P o d o b n ie

ja k w p ie rw sz y m w y p ad k u , p o d sta w ą tych o p ra c o w a ń sta ły się d o stę p n e ź ró d ła ,

a nade w szy stk o św ie tn a pam ięć A u to ra. U c h ro n ił on b o w iem od z a p o m n ie n ia z u p e ł­

nie n ie zn a n e karty z h isto rii p o lsk ie g o ruchu o p o ru n a w sc h o d n ic h te re n a c h II R z e c z ­

p o sp o lite j, w tym przed e w szy stk im d z ia ła ln o ść p a trio ty c z n o -n a ro d o w ą , ta jn e n a u c z a ­

nie, a ta k ż e a m a to rsk ą tw ó rcz o ść lite ra c k ą i k u ltu ra ln ą w m ie śc ie.

N astęp n e w sp o m n ie n ia a u to rstw a J ó z e fa K a p u śc iń sk ie g o i A n to n ie g o L a s k o w s k ie ­

go łączy tro sk a o z a ch o w a n ie w p am ięc i w sp ó łc z e sn y c h tra g ic z n y c h lo só w P o lak ó w

z a m ie sz k a ły c h n a K resach W sch o d n ic h w o k re sie o k u p a c ji so w ie c k ie j i n ie m ie c k ie j

w czasie II w ojny św ia to w ej. P ierw szy z n ic h b y ł w n ik liw y m o b se rw a to re m ó w c z e s ­

nych sto su n k ó w p an u jąc y ch m ię d zy P o lak a m i i U k ra iń c a m i. Ś w ietn y ję z y k o raz ż y ­

w a, n ie k ied y h u m o ry sty c z n a n a rra c ja sp ra w ia ją , iż w sp o m n ie n ia te c z y ta się z z a in te ­

reso w an iem , tak c h a ra k te ry sty c z n y m d la d o b rej se n sa c y jn e j p o w ie śc i. T u je d n a k nie

m a m ow y o lite ra c k ie j fik cji, ch o ć o b y d w aj a u to rz y w p ew n y m se n sie p rz e s trz e g a ją

przed ta k im tra k to w a n ie m h isto rii sto su n k ó w u k ra iń sk o -p o lsk ic h (s. 2 1 4 -2 1 5 i 257).

Z tym i głosam i k o re sp o n d u ją także w sp o m n ie n ia S tan isław y P ia se c k ie j (s. 308).

A u to rk a d o św ia d cz y ła bo w iem trag iczn y c h c h w il, gdy ja k o m ie sz k a n k a b y łe g o w o je ­

w ó d ztw a lw o w sk ie g o m u sia ła u ciek a ć p rzed u k raiń sk im i n a c jo n a lista m i i szukać

sc h ro n ie n ia z d ala od ro d zin n y ch stron. D ru g ą część o m a w ian y c h w sp o m n ie ń o b e j­

m u ją o b sz ern ie opisan e losy je j m ęża, p arty z a n ta w a lc z ą c e g o z b an d a m i b u lb o w có w .

Jed n ak w je g o w ypadku g łó w n y m p rz e śla d o w c ą o k a z a ła się n o w a w ła d z a „ro b o tn ik ó w

i c h ło p ó w ” , k tó ra nie m o g ła w y b aczy ć teg o , że n ie k tó rzy P o lac y sam i u siło w a li b ro n ić

się przed U PA . B e zsen so w n e ro zp raw y sądow e i nie m n ie j a b su rd a ln e w y ro k i m iały

na celu u d o w o d n ić i u za sa d n ić z góry p rzy ję te za ło ż en ie o w in ie z a trzy m a n eg o . W ten

sposób w c z eśn iejsz a w alk a o w o ln o ść O jcz y zn y sta w a ła się d la w ielu „ n ie c h lu b n ą ”

p rze szło ścią , za k tó rą m u sieli cierp ie ć w K raju lub w so w ie ck ic h lag rach .

T e sm u tn e d o św ia d c z e n ia stały się ró w n ie ż u d z ia łe m S ta n is ła w a S aw y , E d w a rd a

G ó rn ie w ic z a i Ja n a P o lesz ak a . W ich w y p ad k u n o w a w ła d z a p o tra k to w a ła w sz y stk ic h

niem al id e n ty c z n ie - a re sz to w a n ie , p rz e słu c h a n ia i, z w y ją tk ie m E. G ó rn ie w ic z a ,

d e p o rta c ja do łag ró w w Z S R R .

K sią ż k a o p ra c o w a n a p rze z ks. G u z a w d u że j c z ę śc i d o k u m e n tu je i p o tw ie rd z a

znane z in n y ch , w c z e śn ie jsz y c h o p ra c o w a ń In sty tu tu tra g ic z n e lo sy P o la k ó w z a m ie s z ­

kały ch na te re n ac h w sc h o d n ich II R z e c z p o sp o lite j. T e k sty są z n a k o m ic ie u z u p e łn io n e

b o g a tą d o k u m e n ta c ją fo to g ra fic z n ą (4 0 fo to g ra fii). N a u w ag ę z a słu g u je ró w n ie ż

b ard z o in te re su ją c y w stęp do o m a w ian e j p ra c y , g d z ie C z y te ln ik n ie ja k o sto p n io w o

p rzy g o to w u je się do p o z n a n ia n ie ła tw y c h , je ś li z w a ży ć ro z m ia r n ie sz c z ę ść , w sp o m ­

nień. O m a w ia n a p o z y c ja w sp o só b n ie z w y k le w y m o w n y p rz e m a w ia d o k a ż d e g o , kto

do niej sięg n ie. A p elu je ta k że , aby nie za p o m n ia n o o p o św ię c e n iu ty c h , k tó rzy na

zaw sze z o stali na K resach i p rz y p o m in a o ich p o lsk o ś c i.

P ew n e w ątp liw o ść m oże je d y n ie b u d z ić k o le jn o ść z a m ie sz c z o n y c h w sp o m n ie ń .

W y d a je się , że n a le ż a ło b y je z a sz e re g o w a ć w b a rd z ie j o g ó ln e b lo k i te m a ty c z n e ,

b io rąc pod u w ag ę łą czące je z a g a d n ie n ia . Je d n a k nie u le g a k w e stii, że k aż d y C z y te l­

nik m oże m ieć w tym w zg lę d zie inne zdan ie.