Geneza i zawartość kolekcji druków masońskich Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu

Andrzej Karpowicz

Geneza i zawartość kolekcji druków

masońskich Biblioteki

Uniwersyteckiej w Poznaniu

A N D R Z E J K A R PO W IC Z

Geneza i zawartość kolekcji druków

masońskich Biblioteki Uniwersyteckiej

w Poznaniu

W olnom ularstw o jest ruchem społecznym i etycznym , k tóry po­ w stał n a przełom ie siedem nastego i osiem nastego wieku i od samego po­ czątk u swojego istnienia budził olbrzym ie zainteresowanie, a. przez swoich członków, ludzi elit społecznych w yw arł wielki w pływ n a rozwój cywilizacji europejskiej o statn ich trzech stuleci.

Podstaw ow e elem enty swej stru k tu ry organizacyjnej i znaczną część sym boliki ruch ten przejął od d ziałających w średniowieczu cechów wol­ nych m ularzy — budowniczych katedr, a. podstaw y filozofii i zasady etycz­ ne od starożytnych bractw m isteryjnych oraz gnostycznycli i ezoterycznych nurtów filozoficznych również m ających swoje początki w starożytności. Znaczny w pływ na kształtow anie się filozofii i etyki wolnom ularskicj m iało siedem nastow ieczne piśm iennictw o różokrzyżowców.

W olnomularstwo jest stowarzyszeniem inicjacyjnym, a więc w stąpieniu doń i osiąganiu kolejnych stopni w tajem niczenia towarzyszą obrzędy o precyzyjnie opracowanym scenariuszu i symbolice. Podstaw ową jednostką organizacyjną wolnomularstwa jest, loża świętojańska, zwana tak od p atro n a średniowiecz­ nych wolnych m ularzy św. Ja n a Chrzciciela. Symbolicznym kolorem takiej loży jest błękit, stąd częste określenie loży świętojańskiej jako loży błękitnej. Członkowie lóż świętojańskich m ają stopnie w tajem niczenia nazwane zgodnie z trady cją cechową: uczeń, czeladnik, mistrz. Spośród m istrzów w ybiera się

1 Pierw sza w ersja niniejszego a rty k u łu b y ła opublikow ana w 1992 ro k u w czasopiśm ie „Ars R cgia" 1992, n r 1. W yniki b a d a ń naukow ych n a d zbioram i zrabow anym i w czasie w ojny i p o trz e b a u a k tu a ln ie n ia danych o zbiorach spow odow ały konieczność nowego opracow ania te m a tu .

zarząd loży: przew odniczącego - zwanego m istrzem czcigodnym, jego na­ m iestnika, sekretarza, mówcę, dwóch dozorców i innych. Część zebrań loży, zw ana p racam i w olnom ularskim i m a b ogato rozw iniętą obrzędowość. O b­ rzędowość t a zo stała wcześnie sform alizow ana i razem ze stro jem oraz okre­ ślonymi elem entam i w yposażenia loży nosi nazwę ry tu wolnom ularskiego. W szystkie znaki, gesty, emblematy, elem enty rytualnego stro ju wolnomula- rza m a ją głębokie znaczenie symboliczne.

N a czele krajow ej organizacji w olnom ularskiej lóż, w yznających p o d o b ­ ne zasady ideowe, stoi wielka loża lub wielki w schód z wielkim m istrzem n a czele. N ad lożam i św iętojańskim i są nadbudow ane loże wyższych sto p n i rozm aitych rytów . W spółcześnie w w olnom ularstw ie dom inuje ry t szkocki daw ny i uznany, kierow any w każdym k ra ju przez rad ę najw y ższą ry tu .

K w estia, czy wielka loża jak o organ izacja m a wyznaw ać w iarę w Boga osobowego, określanego w w olnom ularstw ie jako W ielki B udow niczy W szechśw iata, czy też zachować n eu traln o ść w tej spraw ie, pozostaw ia­ jąc jej rozstrzygnięcie indyw idualnem u u zn an iu swych członków, s ta ła się przyczy ną kontrow ersji, k tó ra po d zieliła ruch te n n a dw a wielkie odłam y. Pierw szy, zw any reg ularny m , skupiony wokół W ielkiej Zjednoczonej Loży Anglii i am erykańskich R ad N ajw yższych oraz kierunek liberalny, rep re­ zentow any przez W ielki W schód Francji. O bok ty ch głów nych nurtów istnieje jeszcze M ieszany Zakon W olnom ularski oraz m niejsze grupy ezo­ teryczne.

W olnom ularstw o jest stow arzyszeniem m ęskim - nie przyjm ującym w swoje szeregi kobiet. W X V III i w początkach XIX wieku przy wielu lożach męskich istn iały kobiece loże adopcyjne. O becnie kobiety przyjm o­ w ane są n a równych praw ach z m ężczyznam i jedynie do lóż Zakonu M iesza­ nego (stąd jego nazw a). W drugiej połowie X X wieku pow stały sam odzielne loże kobiece, oficjalnie nie uznaw ane przez w olnom ularstw o regularne. Wol- nom ularze kierunku regularnego i liberalnego z ap raszają kobiety ze swojej rodziny (żony, siostry) n a zebrania tzw . lóż białych.

E ty k a w olnom ularska o p iera się n a nieco u to p ijn y m założeniu, że m oż­ liwe je s t doskonalenie ludzkości przez doskonalenie poszczególnych ludzi. N ajp ełn iej w yraża to sym bolika dwóch kam ieni. K am ień nieociosany, wy­ łam an y z kam ieniołom u je s t sym bolem p rofana, człowieka pełnego wad, grzechów i nałogów . K am ień te n należy ociosać z tych w szystkich przy­ w ar. D opiero kam ień ociosany do k s z ta łtu regularnego sześcianu może być w ykorzystany do budow y św iątyni. K am ień te n sym bolizuje w olnom ula- rza, k tó ry może być kam ieniem n a d a ją c y m się do budow y sym bolicznej św iątyni ludzkości. Id ea sam odoskonalenia p o jaw ia się w wielu system ach religijnych i etycznych, elitarny ch g ru p ach i różnego ro d z a ju w spólnotach,

choć dopiero w lożach w olnom ularskich b y ła tra k to w a n a niezw ykle po­ w ażnie2.

Je d n ą z dróg sam odoskonalenia jest sam okształcenie. W olnom ularze za­ poznawali się z dorobkiem wielkich filozofów i myślicieli, studiowali dzieła historyczne i ekonomiczne. Sami też często chwytali za pióro, by w wier­ szach, pieśniach, sztukach teatraln ych , tra k ta ta c h filozoficznych propago­ wać swe idee i odpow iadać n a zarzu ty przeciwników. W ciągu trzech wieków istnienia w olnom ularze oraz ich przeciw nicy stworzyli ciekawe pi­ śmiennictwo, będące w ażną częścią dorobku piśm iennictw a powszechnego.

Podstaw ow a dla lite ra tu ry wolnom ularskiej bibliografia A. W olfstiega, w ydana w 1911 roku rejestruje 43 tys. pozycji. Jej uzupełnienie, a u to r­ stw a B. Beyera z 1926 roku, rejestruje następnych 10 tys. pozycji, ale kilka lat później H. Q uint przedstaw ił przeszło tysiąc nowych opisów za jedno ćwierćwiecze 1901-19253.

Książki te grom adzono w bibliotekach wolnom ularskich, każda loża po­ siad ająca s ta łą siedzibę dysponow ała swoim księgozbiorem prowadzonym przez fachowego bibliotekarza, k tóry był jednym z urzędników loży. N a ogół były to księgozbiory liczące ok. 1-2 tys. woluminów, choć loże duże dyspo­ nowały zbioram i do 10 tys. woluminów. Pośw iadczają to liczne katalogi nie­ mieckich bibliotek lożowych, szczególnie te opracow ane i w ydane w latach w latach 1910-19124. W edług szacunków Niemieckiego M uzeum W olnomu- larskiego w B ayreuth, około roku 1930 w szystkie zbiory w olnom ularskie w Niemczech liczyły 200 tysięcy jed no stek bibliotecznych’.

W olnom ularstw o od X V III wieku m iało wielu wrogów. W X V III wieku były to zachowawcze kręgi przeciwników Oświecenia, w XIX - prawicowe rządy krajów E uropy środkowej, południow ej i wschodniej. W XX wieku jego głównym wrogiem były reżym y to ta litarn e . H itleryzm od początk u

2 W ybór w spółczesnej lite r a tu ry n a te m a t w olnom ularstw a (w ty m polskiej) zob. A n­ drzej K arpow icz, Katalog druków w spółczesnych w zbiorach m asońskich B iblioteki U niwer­

syteckiej w P oznaniu, P o zn ań 2000.

;i A ugust W olfstieg, Bibliographie der Freim aurerischen Literatur, B d. 1-3, B urg 1911-1913; B ern h ard Beyer, Bibliographie der Freim aurerischen Literatur. E rste r Ergänzungsband, Leipzig 1926; H ans Q uint, Selbständige F reim aurerliteratur aus den Jahren 1901-1926, „Bi­ bliographische M itteilungen aus dem V erein deu tsch er F reim au rer” 1927-1928, n r 3-4.

4 N p. D en n ert, B ücherverzeichnis der G rossen Landesloge der F reim aurer von D eu tsch ­

land - D eutsch-C hristlicher Orden zu Berlin, B erlin 1931; Katalog der m aurerischen Werke in der Bibliothek der Loge Z u m Oelzweig m B re m e n , B rem en 1898; E. Fries, Verzeichnis der B üchersam m lung der Johannisloge „Carl zu m F elsen” in A lto n a ., B lankcnsc 1911;

R. Licbing. B ücherei-V erzeichnis der Loge „Zur H a rm o n ie ” i. O. C hem nitz, C h em n itz 1913; A. G lahn, B ü ch er-V erzetch m s der ger u nd vollk St. Joh. Carl zu m aufgehenden L ich t im

O rien t F rankfurt am M ain, F ra n k fu rt a. M. 1910.

11 In fo rm acja H e rb e rta Schneidera, d y re k to ra N iem ieckiego M uzeum W olnonrularskiego w latac,hl980-1996.

swego istnienia zwalczał wolnom ularstwo; to też zaraz po dojściu do w ładzy w Niemczech pochodzące z nich książki tra fia ły do B iblioteki Fachowej Reichsfiihrera. Hitlerowcy przystąpili do likw idacji znienawidzonego ruchu. Loże były zamykane, bądź rozw iązyw ały się same, a ich m a ją te k konfisko­ wano. Biblioteki niektórych lóż np. w A ltenburgu zostały spalone przez tryum fujących SA-m anów6. W iększość z nich przejęło G estapo i SS Hein­ richa H im m lera, um ieszczono w budynkach skonfiskowanych lożom m asoń­ skim w Berlinie (E m serstrasse 12 — budynek berlińskich lóż należących do W ielkiej Loży H am burga, przejściowo E isenacherstrasse - budynek W iel­ kiej Krajow ej Loży Niem iec)7. Książki zostały częściowo opracow ane, wiele z nich ostem plow ano pieczęcią biblioteki Reichsfiihrera8. N iektóre p o siad ają pieczęć, n a której wpisywano również ich proweniencję. Biblioteka Fachowa R eichsfiihrera SS u zu p e łn iała swe zbiory również drogą zakupów w księgar­ niach niemieckich i krajów neutralnych, a naw et przez pośredników w k ra­ jach alianckich.9 Po utw orzeniu Głównego U rzędu Bezpieczeństw a Rzeszy biblioteka weszła ostatecznie w skład jego B iura V II (R eichsicherhauptam t A m t V II).

A nschluss A ustrii i konfiskata zbiorów lóż austriackich otw orzyły nowy etap w hitlerow skim rab u n k u zbiorów wolnom ularskich. Do książek skonfi­ skowanych lożom niemieckim, doszły w latach 1939-1942 książki zrabow a­ ne w k rajach podbijanych przez Niemcy. Szczególnie obfity był rok 1940. Błyskawiczny podbój wielu krajów zaskoczył skandynaw skie i zachodnio­ europejskie loże w olnom ularskie. R abunek zbiorów wolnom ularskich orga­ nizował specjalnie pow ołany E in satzstab podległy Alfredowi Rosenbergowi i ryw alizujący z nim R S H A 10. M iędzy innym i hitlerow cy zrabow ali w Hadze zbiory W ielkiego Wrschodu Holandii, w skład których w chodziła biblioteka G eorga Klossa bibliografa i historyka w olnom ularstw a z pierwszej połowy X IX wieku, zakupiona po śmierci Klossa przez księcia Fryderyka O rań- skiego i ofiarowana Loży W ielki W schód11. Taki sam los spotkał bibliotekę

6 Inform acja H ansa-G eorga Lessera van W averen, d y re k to ra N iemieckiego M uzeum W olnom ularskicgo w la ta c h 1996-2002, uzyskana od członków loży z roku 1933. K atalo g tej biblioteki A lfred T ittc l, V erzeichm ss der A ltenburger Logenbiicherei, A ltcn b u rg 1910.

7 P a tric ia K en n ed y G rim sted , Twice p lu n d er or „Twice -saved”?: Iid e n tify m g R u s s ia ’s

„Trophy” A rchives and the Loot o f the R eichssicherheitshauptam t, „H olocaust a n d G enocide

S tu d ies”, vol. 15(2001), n r 2, s. 199.

8 N p. n a książce G eorga C o n ra d a H o rsta, Zauber-Bibliothek. M ainz 1822 pochodzącej z biblioteki loży C arl zum aufgclicndcn Licht we F rankfurcie n a d M enem . Zob. A rchiw um B U P s y g n .5 3 7 ,k .l8 .

9 A rchiw um B U P sygn.537, k.18.

10 Ludw ik H ass, Zasady w godzinie próby: w olnom ularstw o w E uropie środkowo-wschod-

n ie j 1929-19Ą1, W arszaw a 1987, s. 251.

Wielkiej Loży Norwegii12. Podobnie było w Belgii. We Francji po pierw­ szych klęskach ewakuowano n a prowincję k arto tek i członkowskie W ielkiego W schodu i W ielkiej Loży. W dniach klęski m ate ria ły te zniszczono13. G esta­ po zajęło przejściowo budynki obediencji francuskich. E in satzstab zrabow ał część archiwaliów’. Po kilku tygodniach budynki i resztę m ateriałów biblio­ tecznych i archiwalnych przekazano kolaborantom , którzy p od protekcją SS, grom adzili m ate ria ły służące propagandzie antym asońskiej. W P aryżu pow stały dwa takie ośrodki: pierwszy, kierowany przez B ern ard a Faÿ mie­ ścił się w B ibliothèque N ationale i wykorzystyw ał m ate ria ły zrabow ane ze zbiorów G rand O rient de France, drugi, C entre d ’A ction et de D ocum en­ tatio n , kierowany przez Henri C ostona korzystał ze zbiorów zrabow anych G rande Loge de F rance14.

Do 1943 roku książki w olnom ularskie znajdow ały się w Berlinie. Jednak nasilające się bom bardow ania m iasta przez lotnictw o aliantów zm usiły kie­ rownictwo B iblioteki Fachowej Reichsfiihrera SS do jej ew akuacji poza obszar bom bardow ań. Księgozbiory i archiw alia m asońskie tra fiły n a Śląsk i do północnych Czech w okolice Czeskiej Lipy. Część książek i archiw a­ liów m asońskich wywiezionych n a Śląsk tra fiła najpierw do Książa. Później, w związku z hitlerow skim i planam i innego w ykorzystania zam ku w Książu, zbiory m asońskie wywieziono do W ilkanow a (niemiecka nazw a W ólfelsdorf) w K otlinie K łodzkiej. C ały opracow any zasób biblioteki, liczący 100-150 ty ­ sięcy woluminów, wywieziono bezpośrednio do Sławy Śląskiej (niemiecka nazw a Schlawa, w latach 1939-1945 Schlesiersee), miejscowości n a pogra­ niczu Dolnego Śląska i Ziemi Lubuskiej, niedaleko przedw ojennej granicy Polski i ulokowano je w w ynajętym p ałacu rodziny Haugwitzów. W odróż­ nieniu od W ilkanowa i północnych Czech, gdzie tylko zm agazynow ano część zbiorów, nad zbioram i pom ieszczonym i w Sławie aż do stycznia 1945 roku pracowali dokum entaliści z U rzędu V II Głównego U rzędu Bezpieczeństwa Rzeszy (R SH A )15. Jesienią 1944 roku do Sławy tra fiła przynajm niej część książek, archiwaliów i k arto tek z C entre d”A ction et D ocum entation Costo­ n a 16. WT styczniu 1945 roku, w obawie przed nacierającą A rm ią Czerwoną część zbiorów ze Sławy wywieziono ponownie do Berlina, do piwnic bu dyn­

12 D en N orske frim urerordens stam hus: hundre ar i byblidet; 189Ą-199Ą, Oslo 1994, s. 82. 13 Ludw ik Hass, Św iat w olnom ularski - ko nkrety, t. 1: T rudne czasy 1932-1945, Łowicz 2004, s. 236.

11 D om inique R ossignol, Vichy et les Francs-rnaçons. P aris 1981. 13 P a tric ia K ennedy G rim stcd , op. cit., s. 202-205.

16 P o d sta w ą tej h ip o tezy je s t fak t znalezienia się w Sław ie licznych m ateriałó w fran cu ­ skich, k tó re hitlerow cy w zasadzie przekazyw ali francuskim ko lab o ran to m . Zbiory, k tó ry m i dysponow ał Faÿ p o z o sta ły w B ibliotece Naxodowrej w P ary żu . C o sto n uciekł w raz z w ojska­ mi niem ieckim i. Por. D om inique R ossignol, Vichy et les Francs-rnaçons. P aris 1981.

ku przy E m serstrasse. Część druków m asońskich, m .in. cenne zbiory holen­ derskie, om ijając Berlin, tra fiły do Turyngii i Hesji17.

Po zakończeniu d ziałań w ojennych losy skonfiskowanych i zrabow anych zbiorów wolnom ularskich zależały od tego, w czyje ręce się dostały. Zbiory W ielkiego W schodu H olandii zostały odnalezione w szopie we wsi Hirzen- hain w 1946 roku przez oddziały am erykańskie, którym i dowodził oficer - wolnom ularz. Szybko więc znalazły się z pow rotem w H adze18. Różne, rozproszone księgozbiory w olnom ularskie trafiły w ręce żołnierzy am erykań­ skich lub brytyjskich i zostały pryw atnie wywiezione do Stanów Zjedno­ czonych oraz W ielkiej B rytanii. Zbiory z Berlina, Czech północnych oraz W ilkanow a d o stały się w ręce oddziałów zdobyczy wojennej A rm ii Czer­ wonej i zostały przewiezione do M oskwy19. T u ta j archiw alia zo stały prze­ kazane do wyłącznej dyspozycji N K W D , książki n ato m iast znalazły się w działach prohibitów głównych bibliotek moskiewskich20. Niemieckie ar­ chiwalia o dużej w artości historycznej, dotyczące X V III i XIX wieku, nie­ p rzy d atn e dla NKWTD, zostały w latach późniejszych zwrócone Niemieckiej Republice D em okratycznej. Z nalazły się w C entralnym A rchiw um NRD

w tM erseburgu i zo stały opracowane. Nie dopuszczano do nich jed n a k uczo­

nych spoza NRD. Po zjednoczeniu Niemiec archiw alia te zostały przewie­ zione do B erlin a-D ah lem i weszły w skład Tajnego A rchiw um Państwowego Pruskiego D ziedzictw a K u lturaln eg o 21. A rchiw alia i księgozbiory zrabow ane przez hitlerowców w k rajach okupowanych, a n astępnie przejęte przez ra ­ dzieckie oddziały zdobyczy w ojennej, przez długie la ta nie zostały zwrócone poprzednim właścicielom. Część m ateriałów francuskich, znajdujących się poprzednio w Czechach i w WTilkanowie, zwrócono dopiero w 2000 roku22. Książki pozo stały w bibliotekach moskiewskich23.

Sława zn alazła się n a uboczu d ziałań wojennych. W styczniu 1945 roku, po wywiezieniu pewnej p a rtii zbiorów, esesm ani spalili część znajdujących

17 P a tric ia K en n ed y G rim stcd . op. c it., s. 204-205.

18 A. V an de Sande, V rijm etselarij m de Lage Landen, Z u tp h e n 1995, s. 146: relacja E v e rta K w aadgrasa. d y re k to ra W olnom ularskiego C e n tru m K u ltu raln eg o w H adze.

19 M ożna przypuszczać, że nie w szystkie zbiory z b u d y n k u przy E m serstrasse 12 zdążo­ no w ywieźć do Moskwy. E m serstrasse z n ajd u je się w zachodniej części B erlina i d ru k i nie w yw iezione do lip ca 1945 roku zn ala zły się w rękach A m erykanów . P otw ierdzeniem tej hip o ­ tezy może być p o siad an ie przez bibliotekę W olnego U n iw ersy tetu w B erlinie części druków biblioteki W ielkiej Loży p o d 3 G lobam i.

20 P a tric ia K en n ed y G rim sted . op. cit., s. 206-208.

21 R e n a te E ndler. E lisa b e th Schwarze. D ie Freim aurerbestände im G eheim en S ta a tsa r­

chiv P reussischer K ulturbesitz, B d. 1., F ra n k fu rt am M ain [et all.] 1994, s. 47.

22 F M -A kten des K G B zurückgekehrt „Blaue B lä tte r“ 2001, n r 301, s. 7.

23 P a tric ia K ennedy G rim stcd , op. cit. s. 204-205; Ingo K olasa, Sag m ir wo die B ücher

się w Sławie archiwaliów. O ddziały liniowe A rm ii Czerwonej przeszły przez Sławę n a przełom ie stycznia i lutego. Do Sławy nie d o ta rły oddziały zdoby­ czy w ojennej. W śród mieszkańców Sławy sp o rą grupę stanow ili, skazani na robo ty przymusowe, Polacy - pochodzący z pogranicznych pow iatów W iel­ kopolski. N iektórzy z nich postanow ili zaraz po przejściu frontu osiedlić się w Sławie n a stałe. Stąd, już wczesną w iosną 1945 roku, gdy kilkadziesiąt kilom etrów na zachód od Sławy trw ały jeszcze d ziałania w ojenne, w mie­ ście pojaw iła się szybko polska adm in istracja. Jeden z osiedleńców, po­ znaniak Ja n Kluczka przekazał zarządowi Okręgu Poznańskiego Polskiego Związku Zachodniego inform ację o przechowywanych w mieście książkach, a dalej inform ację tę szybko przekazano dyrektorow i Biblioteki Uniwersy­ teckiej w Poznaniu prof. Aleksandrow i Birkenm ajerow i, k tóry podówczas był również pełnom ocnikiem do spraw zabezpieczania księgozbiorów porzu­ conych i opuszczonych24.

W roku 1945 bibliotekarze polscy prowadzili n a terenie całego k raju w ielką akcję ratow ania pozbawionych opieki księgozbiorów. D otyczyło to zarów no księgozbiorów polskich wywiezionych z bibliotek w obawie przed zniszczeniem ich w trakcie d ziałań wojennych, ja k księgozbiorów polskich skonfiskowanych przez o k u p an ta instytucjom polskim lub osobom p ryw at­ nym wysiedlonym z zachodnich terenów do Generalnej G uberni oraz księ­ gozbiorów in sty tu cji niemieckich, pozostaw ionych n a ziem iach włączonych do Polski w 3 945 roku.

Biblioteka U niwersytecka w P oznaniu koordynow ała tę akcję n a obsza­ rze W ielkopolski, Ziemi Lubuskiej i Pom orza Zachodniego. Zbiory zabezpie­ czone n a tych teren ach przewożono do Poznania, sortowano, prowizorycznie opracowywano, a następnie zw racano praw ow itym właścicielom polskim . Zbiory, których właściciele nie zostali odnalezieni lub, które n a skutek u sta ­ nowionych wówczas dekretów przechodziły na w łasność państw a, uzupełni­ ły przetrzebione przez wojnę zasoby biblioteczne2’.

Prof. B irkenm ajer w ysłał n a zebranie w Polskim Związku Zachodnim mgr. J a n a B a u m g a rta 26, a uzyskane ta m inform acje były n a tyle interesu­ jące, że w ysłał do Sławy ówczesnego pracow nika B iblioteki U niw ersytec­ kiej Ludw ika Gocla, by te n n a m iejscu u stalił s ta n faktyczny. Ludw ik Gocel w yruszył do Sławy 12 kw ietnia. C ztery dni spędził w Lesznie, czekając

24 A rchiw um B U P sygn. 537, k. 15.

2'ł S tan isław K ubiak, Biblioteka U niw ersytetu im A dam a M ickiew icza w P o zn a n iu

1919-1966, P o zn ań 1967, s. 107-111; M a łg o rz a ta G łow acka-H clak, R ew indykacja księgozbio­ ru B iblioteki Uniwersyteckie] w P o zn a n iu oraz zabezpieczanie zbiorów porzuconych i opusz­ czonych w latach 19Ą5-19Ą6 na terenie W ielkopolski i Z iem O dzyskanych, „Roczniki B iblio­

teczn e”, 3-5(1991), z. 1 /2, s. 272-290.

n a przepustkę, t a nieoczekiw ana przerw a pozwoliła m u pozyskać inform a­ cje o porzuconych księgozbiorach p rotestanckich kościołów w Lesznie. Do Sławy d o ta rł 16 kw ietnia 1945 roku i n atychm iast u d a ł się do zam ku. Książki znajdow ały się w trzech wielkich salach i hallu XVIII-wiecznego pałacu, częściowo w stosach, częściowo na regałach. Pobieżne oględziny tego zbioru zajęły G odow i dw a dni. Jego wielkość oszacował n a 100-150 ty ­ sięcy, trafn ie ocenił, że najcenniejsze są w nim druki m asońskie, błędnie jed n a k zakwalifikował jako m asonica druki o innej tem atyce, pośw iad­ czające rozliczne fobie i zainteresow ania Him m lera: jezuici, czarownice, Żydzi. O bok tych książek i czasopism Ludw ik Gocel znalazł kilka tysięcy tom ów dotyczących spraw stosunków gospodarczych i politycznych Niemiec i krajów anglosaskich. O dnalazł również protokoły W ielkiego W schodu Francji. N a podstaw ie znaków własnościowych słusznie ocenił pochodzenie książek z bibliotek lóż wolnom ularskich oraz specjalnych zakupów dla Bi­ blioteki Fachowej R eichsfuhrera SS. O dnotow ał, że ok. 25% druków zosta­ ło ostem plow anych stem plam i Biblioteki Fachowej. N a podstaw ie rozmów z Polakam i, k tórzy w czasie w ojny byli w Sławie robotnikam i przym usow y­ mi, w yciągnął fałszywy wniosek, że Sław a b yła rezydencją H im m lera27.

N atychm iast po powrocie do Poznania, w dniu 21 kw ietnia 1945 roku w pisem nym spraw ozdaniu poinform ow ał w ładze uczelni o wynikach swego rekonesansu, a w trz y dni później - decyzją rek to ra - w rócił do Sławy, by zająć się zabezpieczeniem i organizacją przewozu do P o znania zna­ lezionych książek. T ę decyzję rek to ra potw ierdziło M inisterstw o O św iaty pism em z dnia 11 lipca 1945 roku. Już 28 kw ietnia rozpoczęto skomplikowa­ n ą - trz e b a pam iętać o ówczesnych realiach - operację przew ożenia książek. Do końca lipca tego roku zorganizowano 16 tra n sp o rtó w samochodowych. Część druków udało się przewieźć koleją28. Zasadniczą część tej operacji za­ kończono w m aju 1946, chociaż pojedyncze tra n s p o rty książek ze Sławy i pobliskiej Lubogoszczy zdarzały się jeszcze w latach 1947-194829. Akcję opóźniał b rak dostatecznych środków n a pokrycie kosztów tra n sp o rtu . Należy też pam iętać, że Sława b y ła je d n ą z wielu miejscowości, z których trz e b a było zwieźć książki do Poznania*0.

N iektórzy m ieszkańcy Sławy, w m iesiącach letnich 1945 roku wzięli na p am iątkę książki lub fragm enty k arto tek z pałacu. Później o ty m

zapo-27 A rchiw um B U P sygn. 537, k. 17-19; A. Jazdon, Zbiory zabezpieczone w Sław ie w zbio­

rach B iblioteki Uniwersyteckie] w P oznaniu,.,,N asza Sław a” (4)1997. n r 1. s. 5-6, przedruk

w w ydaniu specjalnym w jęz. polskim i niem ieckim : Die m Sław a abgesicherten Sam m lungen

in den Bücherbeständen der U niversitätsbibliothek, „Nasza Slaw a” (17)2000, n r 2, s. 8, 13.

28 A rchiw um B U P sygn. 537. k. -50-53.

29 Sprawozdanie Biblioteki Uniwersyteckiej w P oznaniu za rok 1948, s. 72. sygn. 104887 IV. 30 M a łg o rz a ta G łow acka-H clak Rewindykacja, op. cit., s. 285-286.

inniano i dopiero po wielu latach zwrócono uwagę n a te m ateriały. Dzięki nauczycielowi historii w szkole w Sławie, A rturow i Pacydze, latem 1998 roku do B iblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu trafiły karty kartotek, które m ożna uznać za fragm enty kartoteki C ostona oraz fragm enty innych karto­ tek A m t V II R SH A 31.

D ruki francuskie zwrócono praw ow itym właścicielom w latach 1947-1948. Misję ich odzyskania powierzono Paulowi Chevalier a tta ch é am basady Francji w W arszawie, k tó ry 5 sierpnia 1947 przyjechał do P oznania32, skąd w tow arzystw ie M arii M ichałowskiej u d a ł się do Sławy, by przywieźć s ta m tą d trz y skrzynie, w których - ja k sądzono - m ogły być druki i ar­ chiwalia francuskie33. Po przejrzeniu zaw artości znaleziono pośród wielu innych również druki francuskie; poszukiw ania te kontynuow ano w m aga­ zynach zbiorów zabezpieczonych, ale bez większego pow odzenia34. Mimo tych skrom nych rezultatów poszukiw ań kontynuow ano je nadal. W listopa­ dzie przyjechał do P o znania Je an P rin e t konserw ator Biblioteki Narodowej, k tó ry wraz z kilkom a pracow nikam i B iblioteki Uniwersyteckiej, system a­ tycznie przejrzał w szystkie zbiory zabezpieczone zn ajd u jące się w Pozna­ niu. O dnalezione druki przesłano, korzystając z pośrednictw a konsulatu w Poznaniu, do Francji3’.

D ruki przewiezione ze Sławy do P o znania zostały zagospodarow ane w te n sposób, że część druków ekonomicznych i politycznych tra fiła do bibliotek kated r i zakładów U niw ersytetu. Pozostałe druki tej kategorii znalazły się w zasobie druków zabezpieczonych B iblioteki Uniwersyteckiej i stopniowo w łączone do zbiorów Biblioteki, bądź wym ienione z innym i polskim i bibliotekam i naukowym i. Podobnie postąpiono z drukam i doty­ czącym i jezuitów i procesów czarownic. W większości tra fiły do zbiorów opracow anych B iblioteki36.

Liczący ok. 10 tysięcy woluminów zasób lite ra tu ry judaistycznej za­ w iera druki, będące świadectwem życia zasym ilowanych gm in żydowskich w Niemczech n a przełom ie XIX i XX wieku. S tąd większość druków tego zbioru jest w języku niemieckim.

31 S praw ozdanie P racow ni Zbiorów M asońskich za rok 1998, s.4; P a tric ia K ennedy G rim - sted, op. cit., s. 220; A. P acy g a, Zarys dziejów Sław y do 19Ą5 roku, cz. 4: K ultura (4), „Nasza Sław a” (10)1998, n r 3, s. 4.

32 A rchiw um B U P sygn. 547, k. 101. 33 A rchiw um B U P sygn. 540, k. 169. 34 A rchiw um B U P sygn. 547, k. 111-112.

3,1 S praw ozdanie B iblioteki U niw ersyteckiej w P o zn an iu za rok 1947, s. 82-83. sygn. 104887 IV.

36 M a łg o rz a ta G łow acka-H clak, D ziałalność B iblioteki U niw ersyteckiej w P o zn a n iu nad

zagospodarowaniem księgozbiorów porzuconych i opuszczonych. L ata 1947-1950, „B iblioteka”.

Archiwalia, które znalazły się w Bibliotece Uniwersyteckiej w Poznaniu, były już tylko częścią zbioru sprowadzonego przez SS do Sławy. Najcenniej­ sze zespoły wróciły do Berlina, część zo stała spalona. Odnalezione w Sławie 21 skrzyń archiwaliów różnej proweniencji, przemieszanych częściowo z druka­ mi, n a polecenie M inisterstw a Oświaty, w ydano M inisterstw u Bezpieczeństwa Publicznego37. P rośba M inisterstw a Oświaty, by wydać znajdujące się wśród przekazanych archiwaliów m ateriały biblioteczne, spotkała się z odmową*8. A k ta te zn ajd u ją się obecnie w Instytucie Pam ięci Narodowej. To, co po­ zostało nie przedstaw ia większej wartości, choć między m asą m ało war­ tościowych dokum entów kancelaryjnych m ożna znaleźć kilka ciekawszych zespołów.

Zabezpieczone w Sławie druki m asońskie sk ład ały się z przem ieszanych fragm entów różnych bibliotek lożowych, choć - n ad czym należy ubolewać - nie znalazł się tu ta j ani jed en kom pletny zbiór takiej biblioteki, sporo n ato m iast (po kilkanaście egzem plarzy tego samego w ydania) różnych po­ pularnych w ydaw nictw m asońskich. Dość niespodziew anie więc Biblioteka U niw ersytecka weszła w posiadanie wielkiej ilości książek m asońskich, co stw arzało jej możliwość zbudow ania wartościowego księgozbioru.

Po przewiezieniu do Poznania przystąpiono do prowizorycznego opra­ cowania książek m asońskich. Do dziś zachował się częściowo tzw. katalog akcesyjny, k tó ry w zamyśle m iał służyć uporządkow aniu zbioru przed prze­ kazaniem go do ostatecznego opracow ania i w łączenia do zbiorów Biblioteki. W 1954 roku przy przenoszeniu tych książek do innego budynku, ich skata­ logowana część została rozproszona. W latach 1945-1959 opracowano i w łą­ czono do zbiorów Biblioteki Uniwersyteckiej zaledwie kilkadziesiąt pozycji.

W 1958 roku dyrektorem Biblioteki został historyk dr S tanisław K ubiak, k tóry - za sugestią znakom itych historyków naszej uczelni prof. prof. W i­ to ld a Jakóbczyka i Janu sza Pajew skiego - p o d jął decyzję o opracow aniu druków wolnom ularskich jako wydzielonej kolekcji z w łasnym inw entarzem i katalogiem 39. Kolekcja masoników B iblioteki Uniwersyteckiej w P oznaniu istnieje od 1 stycznia 1959 roku.

W spółcześnie druki m asońskie stanow ią, ta k ja k w okresach wcześniej­ szych, podstaw ę bibliotek w olnom ularskich. O rganizacje m asońskie o ta ­ czają szczególną tro sk ą biblioteki wielkich lóż i wielkich wschodów, k tóre s ta ły się ro d zajem centralnych bibliotek fachowych w swoim k raju . Biblio­ tek i te są często pow iązane organizacyjnie z m uzeam i i archiw am i wol- nom ularskim i. D ruki m asońskie z n a jd u ją się również w wielu ogólnych

37 A rchiw um B U P. sygn. 540, k. 65. 38 A rchiw um B U P. sygn. 540, k.117.

bibliotekach naukowych, zarów no w Polsce, ja k i w innych k raja ch E uropy i nierzadko m ożna znaleźć rzeczy zupełnie wyjątkowe. Ale tylko w Biblio­ tece Uniwersyteckiej w P oznaniu zdecydow ano z książek tych uczynić od­ ręb n ą kolekcję, co w isto tn y sposób podnosi ich w artość i czyni a tra k cy jn ą dla badaczy.

W latach 1959-1981 opracow ano 29 tys. woluminów. O pracow anie specy­ ficznych druków m asońskich spraw iało wiele trudno ści osobom stykającym się z nim i jedynie dorywczo. D latego też w październiku 1981 roku utwo­ rzona zo stała Sam odzielna Sekcja Zbiorów M asońskich (obecnie Pracow nia Zbiorów M asońskich). Jej pracow nicy początkowo mieli zajm ować się tylko opracow aniem zbiorów. Stopniowo, w m iarę w zrostu um iejętności, posze­ rzali swoje obowiązki, przejmowali gospodarkę zasobem jeszcze nie opraco­ w anym oraz obsługę użytkowników (inform acja naukow a i udostępnianie).

N ajstarszą część tych zbiorów stanow ią siedem nastowieczne druki różo- krzyżowców i ezoteryków. S tare druki osiem nastowieczne liczą przeszło 4 ty ­ siące dzieł w 3 tysiącach woluminów. N ajwiększa część zbiorów pochodzi z XIX i pierwszej połowy XX wieku, do lat 3 933-1935 i liczy około 63 tys. woluminów, w ty m około 15,5 tys. książek i broszur oraz 47,5 tys. roczników czasopism. Ten, pochodzący ze Sławy Śląskiej tzw. księgozbiór historyczny, liczący razem 66 tys. woluminów, jest uzupełniany w niewielkim stopniu dzięki celowym zakupom antykw arycznym . Aby zbiór druków m asońskich nie był zbiorem m artw ym , pod jęto decyzję, by uzupełniać go współcześnie wydaw anym piśm iennictw em polskim i zagranicznym , co było posunięciem ze wszech m iar celowym, jeśli uwzględnić fakt niezwykle bujnego rozwoju b adań nad m asonerią, jaki obserw ujem y w ostatn im czasie. Dzięki wym ia­ nie, zakupom i darom zgrom adzono już przeszło tysiąc tytułów litera tu ry współczesnej w ] ,7 tys. woluminów oraz 465 roczników 44 tytułów czaso­ pism. Daleko tem u zbiorowi do nieosiągalnego kom pletu litera tu ry współcze­ snej, ale stanow i on już reprezentatyw ną próbę tej literatury.

Ok. 75% zbioru to druki w języku niemieckim, poza tym w ydaw nictw a w j. angielskim i francuskim i śladowe ilości książek w innych językach. Niestety, w chwili gdy zbiór te n staw ał się w łasnością Biblioteki Uniwer­ syteckiej, nie było w nim książek w języku polskim . Ten dotkliw y brak staran o się uzupełnić, kupując brakujące książki. W ciągu wielu lat mo­ zolnych poszukiw ań u d ało się zgrom adzić większość ty tu łó w polskiej lite­ ra tu ry n a te m a t w olnom ularstw a z drugiej połowy XIX wieku i pierwszej połowy XX wieku. N iestety polskich druków n a tem a t w olnom ularstw a z lat 1780-1822 w zbiorach jest wciąż za m ało.

Obok zbiorów opracowanych, czytelnicy m ogą korzystać z, uporządkow a­ nych wg sy g natu r bibliotek lożowych, reprezentacyjnych fragm entów dwóch bibliotek lóż wolnomularskich, z których szczególnie interesująca w ydaje

się biblioteka wrocławskiej loży „Fryderyk pod Z łotym B erłem ”, liczących razem ok. 5 tysięcy woluminów40.

W opracow anych zbiorach z n a jd u ją się wszystkie niemieckie, część an­ gielskich i francuskich encyklopedii w olnom ularskich41. Kilkaset pozycji liczą obszerniejsze opracow ania o treści ogólnej42. Szeroki przekrój zagad­ nień prezen tu ją również podręczniki i broszury p rzedstaw iające propedeu­ tykę w olnom ularstw a oraz liczne broszury apologetyczne i polem iczne43.

Zbiory b ogate są we wszystkie podstaw owe bibliografie lite ra tu ry wolno- m ularskiej. Ich uzupełnieniem , a zarazem w yrazistym potw ierdzeniem bo­ gactw a bibliotek wolnom ularskich, są liczne drukow ane katalogi bibliotek lożowych. P o d o b n ą rolę o dgryw ają katalogi księgarskie, rejestrujące druki oficyn i księgarń w olnom ularskich44.

W ydaw nictw a periodyczne stanow ią 70% zbioru masoników. Z najduje się w śród nich 118 ty tu łó w czasopism niemieckich i zbliżona liczba tytułów ukazujących się w innych językach. Spotkać tu m ożna praw ie w szystkie li­ czące się ty tu ły czasopism 4’. Obok typow ych czasopism, w śród periodyków w idnieją 32 ty tu ły niemieckich alm anachów i kalendarzy oraz podobne wy­ daw nictw a francuskie i angielskie46.

K olejną grupę periodyków stanow ią spraw ozdania lóż św iętojańskich i wielkich lóż oraz wolnom ularskich stow arzyszeń k ulturalnych i ch a ry ta ­

40 D rukow ane katalogi ty ch bibliotek: K arl W ah lsted t. Katalog der B ibliothek der u n ter

der G rossen Loge von H am burg vereinigten f ü n f ham burgischen Logen. H am b u rg 1901;

A lfred O ckler, Verzeichnis der B iichersam m lung der ger u. vollk St. Johannis-Loge Friedrich

zu m goldenen Z ep ter in Breslau., B reslau 1897.

41 Z niem ieckich m .in. ,T. C h. G ädickc, F h nm aurer-L exkon, B erlin 1818; [Hesse], Encyc-

lopädie der Freimaurerei [...] in alphabetischer Ordnung von Le.nning, Bd. 1-3, Leipzig

1822-1828; A llgem eines Handbuch der Freimaurerei. 2. A ufl. von L ennings Encyklopädic

der Freimaurerei. Bd. 1-3. Leipzig 1863-1867; A llgem eines Handbuch der Freim aurerei,

3. A ufl. von L ennings Encyklopädie der Freim aurerei, B d. 1-2. Leipzig 1900-1901; E. Lermhof, O. Posncr, Internationales Freim aurerlexikon, Zürich 1932; / francuskich: m .in. [ ï . II. Tscho- udy]. L ’étoile flam boyante, F rancofort 1766; D ictionnaire universel de la franc-m açonnerie, t. 1-2. P aris 1974; z angloam erykaiiskich: A. Mackey, Encyclopacdia o f Frccmasonry, net», ed., C hicago 1929; z polskich: W olnom ularstwo w świetle cncyklopcdyj, W arszaw a 1934.

12 N p. E. Lennhof, D ie Freim aurer. Zürich 1929.

13 N p. E. F. B azot, M anuel du Franc-m açon, P aris 1811; W. P re sto n . Illustrations o f m a-

sonry, London 1781; J. A. S tarek, Apologie des Orden der Frey Maurer. K önigsberg 1770.

44 P o r przy p is 3 i 4.

45 Najważniejsze' w jęz. niem ieckim Die Bauhülle, 1858-1932; F reim aurer-Zeitung 1848-1919; szw ajcarska A lpina 1878 - do dziś w zbiorach z n a jd u ją się roczniki 1878-1943 i od 1996 n a bieżąco; angielskie The Freem ason 1869-1908; francuskie L ’A c c a c ia l902-1930.

16 F rancuski A lm a n a ch des Francs-M açons, A m ste rd a m 1757-1792; niem iecki A lm anach

oder Taschen-Buch fü r die B rüder Freym äurer d er vereinigten D eutschen Logen a u f das Jahr C hristi...: m it G enehm igung der Obern, [Leipzig] 1776-1779; angielski Free-rnasons calendar,

tywnych. Spraw ozdania w języku niem ieckim liczą 115 ty tu łó w 47. D użą w ar­ tość źródłow ą posiada liczny zbiór spisów członków lóż niemieckich. Jest 011 praw ie kom pletny dla lat 1871-1919. Nieco luk w ystępuje w śród spisów z okresu R epubliki W eim arskiej i w okresie od W iosny Ludów do zjednocze­ nia Niemiec. N ajcenniejsze w tym zbiorze są, niestety niekom pletne, spisy członków lóż z X V III i pierwszej połowy X IX wieku48.

Licznie reprezentowane są zwłaszcza osiemnasto- i dziewiętnastowieczne mowy i zbiory mów wygłaszanych w lożach. Odzwierciedlają one zaintereso­ wania wolnomularzy oraz są świadectwem pracy wychowawczej prowadzonej w tych placówkach49. Zgromadzono tu też dzieła zebrane najwybitniejszych auto­ rów wolnomularskich50. W śród publikacji biograficznych dominują panegiryczne mowy wygłaszane z okazji różnych jubileuszy i lóż żałobnych. Druki te posia­ d ają pewną wartość, bowiem dostarczają podstawowych danych biograficznych nie tylko o wybitnych postaciach świata masońskiego, ale również o tych mniej lub zupełnie nieznanych; dotyczy to zwłaszcza XVIII i XIX wieku, co może być wykorzystane w badaniach nad składem społecznym wolnomularstwa’1. Obok

4‘ M .in. M itteilungen der Grossen Loge von P reußen g en a n n t Royal York zu r Freund­

schaft im O rient Berlin, B erlin 1885-1921; B erich t über die T ätigkeit der Freimaurerloge A r- chim edes zu den drei R eissbretten im O rien t A ltenburg während, die Z eit vom [...] bis [...],

A lten b u rg 1851-1925.

18 Przykładowo: Haupt-Ü bersicht von der Grossen N ational M utter-Loge der Preussischen

Staaten zu den drei Weltkugeln und von den Säm m thchen u nter ihrer C onstitution Arbeiten­ den Freimaurer-Logen: F ü r das Jahr... / G rosse N ational M utierloge zu den drei W eltkugeln

(Berlin), Berlin 1775-1932 - 8°: L isten der... vereinigten Logen: Absalom zu den drey Nesseln,

St. Georg zur grünenden Fichte, E m m anuel zu r M ayen-Blurne und Ferd.ina.nda. Carolina zu den drey Sternen, in Hamburg, H am burg |s.n.| 1775-1795; M itglieder-Verzeichnis der gesetzmässigen und anerkannten Freimaurerloge Balduin zu r Linde in Leipzig / Johannisloge B alduin zur Linde

(Leipzig). Leipzig 1776-1932; interesujący dw ujęzyczny spis loży poznańskiej: Obraz członków

lóż delegowaney Staroszkockiey M iłości i W ierności i St. Jańskiey Św iątyni Jedności na wscho­ dzie Poznania: na rok 5835 do 5836 = M itglieder- Verzeichniß der D eputirten Alt-Schottischen Loge Liebe und Treue und. der St. Johannis-Loge Tempel der E intracht im O rient zu Posen: fü r das Jahr 5835 bis 5836. j Loża Św iętojańska Św iątynia Jedności (Poznań). Posen |1835|; spisy

dwujęzyczne wychodziły w latach 1821-1846, do 1872 roku niemieckie spisy loży poznańskiej m iały odznakę loży z nazw ą loży w językach polskim i niemieckim.

49 W śró d nich Joseph R acknitz, Rede gehalten am .Johannis-Feste 1783. in der g. u. v. L. [gerechten u nd vollkom m enen Loge] zu, den drey S ch w erd tem zu D resden von J. F. B. z. R . M. v. St. \M eistcr vom Stuhl], \D resden, s.n ., 1783]; J ó z e f K rusiński, M owa w czasie obchodu rocznicy Installacyi, s. i, d. p. n. \sprawiedliwej i doskonałej łoży pod na,zwą\ K a zi­ m ierz Wielki, m ia n a p rzez W. B. I. Dozorcę dnia 2. m iesiąca I V \i.e. czerwca\ r. p. św. 5817,

[ Warszawa\ 1817.

Np. A lois B lu m a u e r’s säm tliche Werke, Leipzig 1800; J. G. F indel, S ch riften über Fre­

im aurerei, Bd. 1-7, Leipzig 1882-1883.

>l Trauerrede a u f das am 6ten April, 1773 erfolgte Abstreben des Br. Joh. Fnedr. Warn-

shagen gehalten in der Freymäurerloge zu dem dreyen Z irkeln in S te ttin , von dem B r. Redner. D en lö s te n April, 1773, S te ttin 1773.

druków panegirycznych znajdują się tu również naukowe biografie wielu wolno- mularzy52.

Interesu jącą grupę druków stanow ią utw ory literackie. P rzew ażają w śród nich zbiory tekstów pieśni w olnom ularskich’3, nierzadko wraz z n u ta m i’4 oraz, gatunkow o dość zróżnicowane, utw ory poetyckie recytow ane lub czy­ ta n e w lożach z okazji różnych św iąt i uroczystości. T a część tekstów m a najm niejszą w artość, ale ze względu n a swą masowość, jest godnym odnoto­ w ania faktem literackim 5’. Prozę rep rezen tu ją osiem nastowieczne pow iastki filozoficzne oraz powieści, w ty m również an tym asońskie’0. Z n ajd u ją się tu również nieliczne d ram a ty o tem aty ce m asońskiej57.

D alszą część stano w ią d ru k i p rezen tu jące zagad n ienia filozoficzne, etyczne i społeczne w olnom ularstw a. Część z nich prezen tu je filozofię m a­ sonerii i jej p ogląd n a poszczególne kierunki m yśli filozoficznej ’8. D uża g ru p a druków przed staw ia sto su nek w olnom ularstw a do chrześcijaństw a i jego różnych w yznań. O bejm uje o na zarów no polem ikę z K ościołem ka­ tolickim . ja k i próby znalezienia w spólnej z nim p o d staw y filozoficznej i praktycznej w sp ó łp ra c y 59. Są tu też dzieła poświęcone etyce, najczęściej były to rozliczne w y d an ia tek stó w tzw . stary ch obowiązków w raz z ko­

,j2 Szym on Askenazy, Ł ukasiński, t. 1-2. W arszaw a 1929.

1,3 Ludw ig F. Lenz, F reym äurer-Lieder im Jahr 1746, A lten b u rg 1746: La lyre m açonne

ou recueil de chansons des fra n cs-m a ço n s de Vignolles et du Bois, L a Haye 1787; Vollstän­ diges G esangbuch F ü r Freim aurer, B erlin 1804.

ol N p. J. W . von H ym m cn, Freym äurerlieder m it M elodien, B erlin 1771.

:‘5 W śró d w ielu ta k ic h w ierszy K arl F. P h ilip p i, Z u m Feste der Bruderliebe, 1830; A dolf von N o stitz u n d Jänckendorf, Z u r F eier des Johannisfeste 182Ą.

1,6 P rz y k ła d e m rozpow szechnienia osiem nastow iecznych pow ieści filozoficznych je s t książ­ ka R am say a Les voyages de C yrus (1727). zbiorach b ra k francuskiego ory g in ału , znala­ zły się w n a to m ia s t niem ieckie w y d an ia tej książki w jęz. francuskim La nouvelle Cyropedie

ou Les voyages de C yrus avec un discours su r la M ythologie, par M r. R a m sey , nouv. éd. ;

im pr. suivant la copie de P aris, B vtzow , W ism ar 1763; tłu m a c z e n ia niem ieckie D ie R eisen

des Cyrus: eine m oralische G eschichte: nebst ein er A bhandlung über die M ythologie u nd alte Theologie, von dem R itte r von R am say; aus d. Franz. übers von M atthias Claudius m it einer Vorrede des A sm u s, B reslau 1780 i polskie P odrożę C yrusa: histo ry a obyezayna z rozm ow ą

o baykach pogańskich, y o jeh tcologij, t. 1-2: p rzez kawalera R a m sa y po fra n cu sku opisane

a dla pożytku kraju na polski ję z y k przetło m a czo n e R oku M D C C L X X w W arszawie [1770].

‘7 T u przedstaw ione w form ie dialogów poglądy G. E. L essinga n a w olnom ularstw o

E r n s t und Falk. W olfenbüttel 1778; p rz y k ła d typow ych d ra m a tó w osiem nastow iecznych

P. C lém ent, Les fri-m a ço n s: Hyperdram e, L ondres 1740.

1,8 K ontrow ersyjne dzieło w ybitnego filozofa polskiego d ziałająceg o w w olnom ularstw ie bad eń sk im F. B. Trcntow ski. Die Freim aurerei in ihrem W esen und Unwesen, F. A. B roc- khaus, Leipzig 1873; rów nic kontrow ersyjne dzieło niem ieckiego w olnom ularza J. G. F indcl,

Geist, und Form der Freim aurerei, Leipzig 1874.

j9 Jed en z w ielu druków polem icznych J. G. F indel, D ie Papstkirche u nd die F reim au­

rerei: eine freim aurerische A n tw o rt a u f die päpstliche Encyklika, Leipzig 1884; P ró b a pogo­

m en ta rz a m i60. W tej grupie wolno nam również umieścić wszelkiego rodza­ ju publikacje poświęcone poszczególnym cnotom w olnom ularskim 61. Myśl społeczną w olnom ularstw a m ożna śledzić poprzez prace, prezentujące sto­ sunek Zakonu do takich problem ów, ja k socjalizm, antysem ityzm , kw estia kobieca aż do n a rastającej w o statn ich latach przedw ojennych groźby fa­ szyzm u i prawicowego nacjonalizm u62.

W tej grupie druków z n a jd u ją się również publikacje ukazujące stosunek m asonerii do wiedzy ta je m n e j63.

Historii w olnom ularstw a poświęcone są liczne druki przedstaw iające prekursorów ruchu, czyli dzieje licznych tow arzystw ezoterycznych i m iste­ riów religijnych lub parareligijnych od czasów starożytnych aż po w spół­ czesność64. Inne opisują historię średniowiecznego Zakonu Tem plariuszy, do którego legendy często naw iązyw ała m asoneria65. Wreszcie jest jeszcze pew na gru p a tekstów , p rzed staw iająca dzieje średniowiecznych bractw bu­ dowlanych66.

WTiele druków przedstaw ia wolnom ularstw o od jego początków aż po dzień dzisiejszy ta k w sposób naukowy, ja k i popu lary zato rsk i67. Znacznie mniej - co zastanaw iające - jest prac szczegółowych, zajm ujących się dzie­ jam i m asonerii w w yodrębnionych okresach68; tu ta j najczęściej n a ram y “ Lebensregeln fü r ächte Freym aurer, Im O rien t, |i.e. F ra n k fu rt a. M .| 1788; Freim aurer

Regeln, |K üpenhagen| 1795.

61 [B. G. Schum acher], D er siebenjährigen Isis, G noti seauton u nd M äurerinnen: erste

F ortsetzung der drey Säulen der U nbekannten im Lande, Reval; Leipzig, bey A lbrecht u n d

C om pagnie, 5782, 92 s., 8°.

62 .1. Uhry, Socialism e et Franc-M açonnerie. Lyon 1912; D. Bischof!'. F reim aurerei und,

D eutschtum : eine A usein a n d ersetzu n g zw ischen Freim aurerei u nd A n tise m itism u s, Leipzig

1920; T. Cegielski, M asoni, kobiety i kw estia kobieca., W arszaw a 1990, s. 189-206; B ćcanne, B rcnicr, E tu d e des doctrines fa sc iste s et des m o yen s de les combattre. P aris 1934.

63 Ueber geheim e W issenschaften, In itia tio n e n u nd neuere Verbindungen. B d . 1-2, A ltcn- b u rg 1786-1787.

64 .1. A. von S tarek, Ueber die alten, und, n euen M ysterien, B erlin 1782.

F . N icolai, Versuch über die, Beschuldigungen welche dem Tem pelherrenorden gem acht

worden, und, über dessen G eheim nis»: nebst einem A nhänge über das E n tsteh en der Frey­ m aurergesellschaft, von Friedrich N icolai, Tlil. 1-2, B erlin 1782.

66 K. Hcideloff , D ie B a u h ü tte des M ittelalters in D eutschland : eine kurzgefasste ge­

schichtliche D arstellung m it Urkunden, und. anderen Beilagen, so wie ein er A bhandlung über den Spitzbogen in der A rc h ite k tu r der Alten, als V orläufer der G rundzüge der altdeutschen, B a u ku n st und, auch an, der Verfassers Werk „die O rn a m en tik des M ittela lters” sich, anreihend, von K arl H eideloff, N ü rn b erg 1844.

*' P o czątk i naukow ej historiografii w olnom ularstw a P. B eguc-Clavcl, H istorie pittoresque

de la fran c-m a ço n n erie, P a risl8 4 3 ; znaczące syntezy dziew iętnastow ieczne J. G. F indel, Ge­ schichte der Freimaurerei, Leipzig 1861; R. F. G ould, H istory o f Freem asonry. vol. 1-6.

London 1881-1887.

C. Ja n n e t, La, fra n c-m a ço n n erie au X I X siècle: études d ’histoire contem poraine. P ar

chronologiczne n a k ła d a ją się ram y przestrzenne: wolnomularstwo w poszcze­ gólnych krajach, regionach i m iastach69. Publikacje poświęcone dziejom wiel­ kich lóż sk ład ają się zarówno z rzetelnych prac naukowych, jak i sumiennie, z poszanowaniem faktografii prowadzonych kronik, rozlicznych przyczynków o różnej wartości i - bezwartościowych n a ogół - panegiryków70.

W zbiorach naszych zn ajd uje się kilkaset konstytucji i sta tu tó w wol- nom ularskich. O zdobą ich jest pierw odruk pierwszej konstytucji W ielkiej Loży Londynu z 1723 roku, opracowanej przez Jam esa A ndersona, której podstaw owe postanow ienia obow iązują w szystkich w olnom ularzy do czasów w spółczesnych71. P o n ad to są tu jej dalsze w ydania oraz przeróbki i reprin ­ ty 72. Zachował się też kom plet sta tu tó w wielkich lóż niemieckich (wszyst­ t>9 p rZy k ład em m ogą być m iędzyw ojenne o p racow ania S tan isław a M ałachow skiego-Lem - pickiego pośw ięcone w olnom ularstw u polskiem u: St. M ałachow ski-Łem picki, W ykaz polskich

lóż wolnornularskich oraz ich członków w lalach 1738-1821 poprzedzony zarysem h isto rii wol­ nom ularstw a polskiego i ustroju Wielkiego W schodu Narodowego Polskiego, K raków 1929.

O sobne odbicie z A rchiw um K om isji H istorycznej, ser. 2, t. 2; St. M ałachow ski-Łem picki,

W olne m,ularstwo w Lubelszczyźnie 1811-1822, L ublin 1933, (P race K om isji H istorycznej To­

w arzystw o P rzy jació ł N au k w Lublinie, n r 12); St. M ałachow ski-Łem picki, K aliskie loże wol-

nom ularskie, K alisz 1928.

70 W śród pow ażniejszych opracow ań: A. Flor. G eschichte der G rossen Loge von Preus-

sen, gen a n n t R oyal York zu r F reundschaft im O rient von Berlin, B d. 1-2, B erlin 1898;

F. A. E tzel, G eschichte der G rossen-N ational-M utter-Loge der preussischen S ta a ten gen a n n t

zu den drei W eltkugeln nebst der Beschreibung ihrer Säcularfeier, B erlin 1840 i późniejsze

w ydania; W . W ald, G eschichte der G rossen Landesloge der F reim aurer von D eutschland zu

B erlin, B d. 1-2, B erlin 1920-1921: B. B eyer, G eschichte der Grossloge „Zur S o n n e ” in B a y ­ reuth von I

74

[J. A nderson], The C o n stitu tio n s o f the free-m,asons : C ontaining history, charges, re­

gulations & o f th a t m o st A n c ie n t and R ight W orshipful Fraternity: fo r the Use o f the Lodges,

L ondon 5723 [1723].

72 2. w yd. L o n d o n 1738: 3. w yd. L o n d o n 1746; 4. w yd. L o n d o n 1756: pięk n e e d y to r­ sko 5. w yd.: C o n stitu tio n s o f the a n tie n t fr a te r n ity o f free and accepted M asons: co n ta ­

in in g th e ir h isto ry, charges, regulations &. F ir s t com piled by order o f the G rand Lodge, fr o m th e ir old records, a nd tra d itio n s, by J a m e s A n d e rso n , D .D , a new e d itio n revised,

e n larg ed , a n d b ro u g h t dow n to th e y ear 1784. u n d e r th e d ire c tio n of th e H all C o m m itte e by J o h n N o o rth o u c k , L o n d o n 1784; o siem n asto w ieczn e p rz e ró b k i fran cu sk ie i niem ieckie n a śla d o w a ły p rz e ró b k ę J. K u c n e n a , C o n stitu tio n s, histoires, loix, charges,règlem ents et

usages, de la très vénérable confrairie des acceptées fr a n c -m a ç o n s: T irés de leu r té m o ­ ignages a u th en tiq u es & tra d itio n s fidelles[\] de p lu sieu rs siecles, trad,, de l ’anglois par Jean K u en en , L a H aj'e 1736; n a jle p sz y re p r in t sp o rząd zo n o w W ie s b a d e n w 1900 ro k u

w ra m a c h serii N euausgaben u n d U ebersetzungen ae.lterer f reim,a u reriseh er Werke; w sp ó ł­ cześnie w y d a je się re p r in t pierw szego w y d a n ia rów nolegle z tłu m a c z e n ie m n a o d p o w ied n i ję z y k np. D ie K o n s titu tio n der F reim a u rer aus dem Jahre 1723, J a m e s A n d erso n ; Fak­

sim ile-A u sg a b e des englischen O rig in a ltextes m it d e u tsch er Ü bersetzung vo n R u d o lf Ebel,

kie w y dan ia)73. Są też s ta tu ty wielu wielkich lóż innych krajów 74. Poza tym dużą część tego zbioru tw orzą s ta tu ty poszczególnych lóż7’. Spotkać tu m ożna grupę sta tu tó w wolnom ularskich fundacji i stow arzyszeń ch a ry ta ­ tyw nych oraz k u ltu raln y ch76.

Niewielki dział druków, to różnego ro d zaju publikacje poświęcone dzia­ łalności zew nętrznej, czyli dobroczynnej, kulturalnej i propagandow ej m a­ sonerii77.

7Ą G esetzbuch des u n te r dem besonderen allerhöchsten Schutze sein er K öniglichen H oheit des Grossherzogs von H essen u nd bei R hein etc. stehenden Freim aurerbundes zu m E intracht.

D a rm s ta d t 1846 oraz w yd. z roku 1862. 1873, 1887 i 1926; V erfassungs-G esetz der Grossen

Landesloge der F reim aurer von D eutschland, [Berlin 1843] oraz w yd. z la t 190-5. 1906, 1914,

1925; G rundvertrag fü r den Sächsischen Logenbund vom 28. Septem ber 1811. D resden 1859 oraz w yd. z roku 1876, 1894; C o n stitu tio n s-B uch der G rossen Loge von Hamburg u nd der

u n te r ihrer C o n stitu tio n arbeitenden Tochter-Logen: N ach gesetzlicher G enehm igung einge­ fü h r t Johannis 1845, [H am burg 1845] oraz w yd. z ro k u 1862. 1878, 1893, 1910; Code m açon ou S ta tu ts & réglemens ta n t généraux que particuliers p our l ’usage et la conduite de la T. S. M . l ’ancienne T. J & T. P. Loge française Royale Yorek, de l ’A m itié à l ’Or, de B erlin, réd.

p a r Le B auld-de-N ans B erlin B o u rd eau x 1789 oraz w y d an ia z la t 1797, 1800, 1806, 181-5, 1824, 1836, 18-54, 1863, 1872, 1889, 1890, 1902, 1906, 1921, 1929; G esetz-B uch des eklekti­

schen F reim aurer-B undes vom Jahre 5801: zu m Gebrauche der ger. un d vollk. St. Jo h a n ­ nes Sokrates zu r S ta n d h a ftig keit im O rient zu F rankfurt am M ain eingerechtet, F ra n k fu rt

a. M. 18-36 oraz w yd. z roku 1845, 5860, 1871, 1880, 1896, 1911. 1927; D ie O rdens-Statuten

der B rü d er Freym aurer, zu m alleinigen Gebrauche der G rossen N ational-M utter-L oge zu den drey W eltkugeln u nd ihrer sä m m tlich en Töchter-Logen., B erlin 1799 oraz w y d an ia z la t 1834,

1841, 1850, 18-52, 1857, 1861, 1865, 1873, 1883, 189-5, 1908, 1928: G rundvertrag der grossen

Freim aurer-Loge zu r S onne im Or. B ayreuth Jahr 5810/5811, B a y re u th 1811 oraz w yd. z la t

1850, 1870. 1877, 1889, 1896, 1900, 190-5, 1926.

71 F rancuskie m .in. S ta tu ts de Vordre m açonnique en France, P aris -5806; holenderskie

Wetboek voor de broederschap der vry-m etselaaren, in de B ataafsche Republiek, en derzelver onderhoorige coloniën en landen. [Den H aag: s.u., 1798]: polskie: nie w prow adzony w życie

p ro je k t Ustawa ko n stytu cyjn a Wol. M ularstw a Polskiego, W arszaw a 1820: K o n sty tu c ja W iel­

kiej Loży Narodowej „Polacy Zjednoczeni'1, W arszaw a 1928.

7"’ W zorujący się n a k o n sty tu cji A n d erso n a C o n stitu tio n s-B uch der rechtm äßigen und

zw eckförm igen auch gerechten und vollkom m enen Loge fr e ie r u nd ang en o m m en er M aurer A rchim edes zu den drei R eisbrettern in Altenburg, [A ltenburg] 5803: typ o w y s t a tu t loży nie­

mieckiej C o n stitu tio n der g.[erechten] u nd v.[ollkom menen] [Loge] zu den drei P feilen in

Nürnberg, N ü rn b erg 1846; francuski Reglem ents de la R. L. Ec. [Respectable loge ecossaise] des sept-ecossais-réunis, à Г O r \ de P aris, P aris 1823; angielski By-law s o f the lodge, consti- tuted un d er the authority o f the United G rand Lodge o f England, and on the register N o 238, as the regulär and perfect S t J o h n ’s Lodge „The P ilg rim ”, in London, L ondon 1876.

76 S ta tu t fundacji chary taty w n ej: S ta tu t der L u is en-S tiftu n g der Grossen N ational-M ut-

terloge zu den drei Weltkugeln, B erlin 1900; s ta tu t stow arzyszenia naukow ego i kulturalnego: S ta tu te n des Vereins deutscher Freim aurer nebst R eglem ent fü r die Bibliothek, Leipzig 1867.

77 D obroczynność lóż niem ieckich: F. P o ssart Die gem einsam e W erkthätigkeit der deut­

schen Freim aurer. B erlin 1886; francuskich: La philanthropie com m e m o yen d ’extérioration de la franc-m açonnerie: A pplication pratique: R apport adopté par le Congrès le 29 fé v r ie r 1936, P aris 1936; p rz y k ła d tow arzystw a naukow ego i kultu raln eg o ; H. W anner, Geschichte des Vereins deutscher Freim aurer: F estschrift zu r 50-Ja h rfeier der Vereins, B erlin 1911.

W iele interesujących pozycji dotyczy rytu ałów i sym boliki wolnomu- larskiej. M ieszczą się tu zarów no opracow ania poświęcone problem om ry- tualisty ki, analizujące rozwój jej wielostopniowej s tru k tu ry 78, ja k książki om aw iające sym bolikę w olnom ularską i jej poszczególne elem enty79. Obok opracow ań zn ajdu je się wiele źródłow ych tekstów rytualnych, tj. liczne ka­ techizmy, najczęściej stopni sym bolicznych80. W ażne są księgi rytów całych system ów 81. Z n ajd u ją się w zbiorach księgi rytuałów inicjacji i innych ob­ rzędów w olnom ularskich82. Znaleźć tu też m ożna wyciągi dla poszczegól­ nych członków kierownictw a loży83. Do najciekaw szych w tej grupie druków należą osiem nastowieczne tek sty antym asońskie, zaw ierające dość wczesne opisy obrzędów w olnom ularskich84.

15 Z w ażniejszych |V uillaum e|. M anuel m açonnique, ou tu ü e u r de lotis les rites de m a ­

çonnerie pratiqués en France; dans laquel on trouve Vetym ologie et l ’in terp réta tio n des N o m s m ystérieu x de tous les grades qui com posent les differens R ites; Préc. d ’un Abrégé des Règles de la pron o u n cia tio n de la langue hebr. dont presque tous les m ots so n t em prum ptés, et suivi du calendrier lunaire des Hébreux, a l ’usage des In s titu tio n M açonniques: avec 32 planches; p ar un vétéran de la M açonnerie. P aris 1820; tłu m aczen ie niem ieckie; Ma.urerisches H and­ buch oder D arstellung aller in Frankreich üblichen Gebräuche der M aurerei w orin die A ble­ itung u nd E rklärung aller m ysteriö sen Worte und N a m en von allen Graden der verschiede­ n e n S ystem e enthalten sind, Leipzig 1821.

‘9 G. Oliver. Signs & Sym bols illustrated & explained, in a course o f twelve lectures

on freem a so n ry by G eorge O liver, new cd. w itli copions ad d itio n s by tłie au tlio r, London

1857; Jo sef Seliauberg, Vergleichendes Hand,buch der Sym bolik der Freim aurerei, m it beson­

derer Rücksicht, a u f die M ythologien und, M ysterien des A lterth u m s, Bd. 1-3. S chafihausen

1861-1863; K. Serini, Sym bol w w olnom ularstw ie, W arszaw a 1933.

8(1 F rancuskie In stru c tio n pour les grades sym boliques de, la fra n c-m a ço n n erie, Paris 1826; nicinicckic In stru c tio n des M eister-G rades im B unde der G rossen N ational-M utter-L oge der

F reim aurer in, den, preussischen S ta a ten genannt, zu den drei W eltkugeln. B erlin 1854.

81 N ajw ażniejsze drukow ane zbiory ry tu ałó w ; Louis G uillem ain de Saint V ictor, R ecueil

précieux de la, m açonnerie adonhiram ite dédié aux m açons in struits, p a r t 1-3, Philadelphia

|i.e. P aris| 1785: Friedrich Ludw ig Schröder, R itualsam m lung n r 1-20, R u d o lsta d t 1805-1816; Jcan-Maric R agon, Franc/maçonnerie, vol. 1-16, P aris 1860-1861.

82 R y tu a ł inicjacji: A. Puschkin, R itu a l fü r R eceptionen und A rbeiten des I. Grades nach

F essier’sehen System, n eu bearb. von A lexa n d er P uschkin, B ayreuth 1869, 4°; loża biała:

R. Fischer, D ie Schwesternloge : Ritual, und M aterial zu Schwesternversarnrnlungen, Leipzig 1878, VI, 256 s., 8°. L oża stołow a: Ritual, fü r Tafel-Logen, und, Vorschrift, fü r B ruderm ahle in

den St. Johannisgrade, B erlin 1888. Pośw ięcenie loży: R itu a l zu r E inw eihung des neuerbau- len Tem pels der Loge Eleusis zu r Verschwiegenheit im Or. B ayreuth am 28. A ugust 1881, B ayreuth 1881.

83 N p. Tafel-Loge fü r den Iten, A ufseher, [Berlin] 1880, 16 s.. 8°: R itu a l fü r die Trauerlo­

ge: Z w eiter A ufst h e r , B erlin 1880.

81 P ierw szym było dziełko Sam uela P ric h a rd a , M a sonry dissected being a, universal, and,

genuine description o f all, its branches, frorri the orig. to this presen t tim e. W zbiorach z n a j­

duje się wyd. 7 London 1736; w arto w spom nieć o L. G ab an o n [i.e. L. TravcnolJ. C atéchi­

sm e des francs-m açons, précédé d ’un Abrégé de l ’histoite, d ’Adonirarn, A rchitecte du Tem ple de Salom on & d ’un explication des cérém onies qui, s ’observant, à la, réception des m aîtres, le

W ażną częścią zbioru są druki stow arzyszeń, które poprzez swój charak­ te r i ry tu a ły zbliżały się do w olnom ularstwa. N ajcenniejsze w tej grupie - a przez wielu badaczy uw ażaną za bezcenne - są siedem nastow ieczne druki różokrzyżowców. Z najduje się tu około 75 ty tu łó w różnych publi­ kacji z lat 1614-1628. a w śród nich dzieła dla tego ruchu podstaw owe (w ty m praw ie wszystkie publikacje różokrzyżowców niem ieckich)85. Są tu

signe, le m o t & 1’a tło u ch em e n t qui les distin g u en t d ’avec les apperent/ifs compagnorris. D édié au beau sexe. P a r Leonard Gabanon. A Jerusalem et à Lim oges chez Pierre M ortier, 1444 depuis le Déluge. A vec approbation & privilège du roi Salom on. [Paris 1744], gdyż zainspi­

row ało a u to ra słynnych rysunków ccrcmonii inicjacyjnych; najw ażniejsze „druki zdradziec­ kie” to Ordre des fra n cs-m a ço n s trahi, et le secret des m opses révélé, A m sterd am 1745; G abriel Louis C alab re P érau , Les secrets de l ’ordre des francs-m açons, dévoilés et m is au

jo u r p a r M s P***, P. 1-2. A m ste rd a m [i.e. F ra n k fu rt a .M. ] 1745; [Larudan], Les fransc-m a- çons écrasés: Suite, du livre intitulé: L ’ordre ses fra n cs m açons trahi, tra d . d u la tin , A m ster­

d am 1747.

Sl P ierw o d ru k podstaw ow ej bro szu ry różokrzyżowców: J o h a n n V alentin A n d rea, A llge­

m eine u nd G eneral R efo rm a tio n , der gantzen w eiten Welt: Beneben der Fam,a F raternitatis, D ess Löblichen Ordens des R osenkreutzers, an alle Gelehrte u nd H äupter Europae geschrie­ ben: A u ch ein er kü rzten R esponsion, von dem H errn [Adam] H asselm,eyer gestellt, welcher desswegen von den Jesu itern ist gefänglich eingezogen, und a u ff eine Galleren geschm iedet: Itzo öffentlich in D ruck verfertiget, und allen treuen H ertzen com m uniciret worden, Cassel

1614 i późniejsze w y d a n ia p t. Fama F raternitatis oder Entdeckung der B ruderschaft Löbli­

chen Ordens des Rosenkreutzers: beneben der C onfession: oder B eka n n tn is derselben Frater-n ite t aFrater-n alle Gelehrte u Frater-nd H äupter Europa geschriebeFrater-n... z 1615, 1616 i 1617 roku; iFrater-nFrater-ne dru k i

A ndreä’go: Turbo, sive m oleste et fru stra per C uncta D ivagans ingenvum.. In Theatrum,

pro-ductum , H elicone 1616; inni auto rzy : M ichael M aier, T h em is aurea, D as ist von der G eset­ zen u nd O rdnungen der löblichen F raternitet R . C. E in ausfürlicher Tractat u nd B erich t [...]. ■Jetzund in n Teutsch übers, durch R. M. F., F ran ck fu rt 1618: ten że, M ich. M aieri Tractatus posthum,us, sive Ulysses; hoc est: sapientia seu m telligentia, tanquarncoelestis scin tilla beati-tudina, quod -si in fo rtu n a e et corporis bonis naufragium fa cia t, ad p o rtu m m,éditât,loms et, patientiae rem igio fe lic ite r -se expediat. Una com, annexés tractatibus de Fraterinit,at,e Rosae Crucis, Francof'urti 1624; R o b e rt F lu d d , T ractatus Apologeticus, In teg rita tem Societatis de Rosae Cruce defendens: In qua probatur contra D. Libavii & aliorum eiusdem fa rin a e calum-nias, quod adm irabüia nobis à F raterm tate R. C. oblata, sine irnproba M agiae im postura, aut Diaboli praestigvis & illusionibus praestari p o ssin t / A uthore R. de Fluctibus. Lugundi Bata-vorum [i.e. Leyden] 1617: G d ań szczan in Ju liu s S perber, E cho D er von G O tt hocherleuchten Fraternitet, des löblichen Ordens R . C. D as ist: E xem plarischer Beweiss, D as nicht, allem das jenige was isst in der Fam a un d C onfession der F raternitet R. C. aussgebotten, müglich u n n d w ar sey, sondern schon f ü r neu n zeh n u nd m eh r Jahren solche M agnalia D EI, etzlichen G ottesfürchtigen Leuten, m itgetheilet gewesen, u nd von ihren P riva tsch rifften deprosdiciert, worden. W ie dessen ein fü rtrefflich Magisch, S crip tu m u nd Tractätlem , der Hochlöblichen F ra tern itet R . C. Dediciret, u nd öffentlich durch den D ruck evulgiret wird. D urch des D eu t­ schen Abecess Laut,, D anzig 1616; F riedrich G rick, F ortalitium Scientiae, Irenens A gnostus

[pseud.j, [N ürnberg] 1617.

sfi Z ciekawszych: A dam M ichacl B irkholz, D er Com pass der Weisen, von einen[\\ M itver­

w andten der in n e rn Verfassung der ächten u nd rechten Freym äurerey beschrieben heraus­ gegeben mit, Anm ,erkungen, einer Zueingungsschrift u nd Vorrede, in w elcher die G eschichte