R ecenzje
129
geom etria, o p a rta n a tw ierdzeniach a priori, tj. tw ierdzeniach, których p raw d ziw ość nie jest zależna od dośw iadczenia; jednakże w n au k ac h em pirycznych oparcie się n a zasadach logicznego w y n ik an ia z a priori przyjętych ak sjom atów staw ało się postępow aniem coraz bardziej w ątp liw y m . Stąd zrodziła się tendencja udoskonale nia in dukcji (B acon) i stąd w y n ik ły p ró b y em pirycznego dochodzenia do p ew n ik ó w , stanow iących kam ień w ęgieln y konstrukcji całego system u nauki.
Czytelnik, bardzo n a w e t p ow ierzchow nie zorientow any w dziejach fizy ki sie dem nastowiecznej, z łatw ością dostrzeże, że M a rc i n a każdym niem al k ro k u stara się pogodzić w y m a g a n ia systemu d edu k cyjn ego o partego n a m atem atycznych w z o rach m yślen ia aksjom atycznego z uogólnieniem danych em pirycznych sumiennie grom adzonych i starannie opracow yw anych . Z w a ż y w s z y , że zagadnienie w zajem n ego stosunku elem entów d edu k cyjn y ch i in dukcyjnych, czy też — m ó w iąc in nym i sło w y — apriorycznych i aposteriorycznych jest jedn ym z n ajbard ziej ciekaw ych za gadnień w dziejach historii nauki, w y d a n ie książki M a r k a stan ow i w ażn e w y d a rz e nie d la każdego historyka nauki.
W aldem ar Voise
Sources for the H istory of the Science of Steel, 1532— 1786. W y b r a ł i opracow ał C. S. Sm ith. T h e Society fo r the H istory of Technology and the M assachusetts Insti tute o f Technology Press, C am b rid ge (M ass.) — L on don 1968, ss. 357.
W y b ó r Ź ródeł do historii nauki o stali z lat 1532— 1786 jest czw artym tomem serii m o n ografii z historii techniki i kultury, w y d a w a n e j w spó ln ie przez am erykańskie T o w a rz y stw o Historii Techniki i Instytut Techniczny M assachusetts. C. S. Smith, profesor tego instytutu, k tóry w y b ó r przygotow ał, jest autorem w ie lu p rac w zakresie historii m etalu rgii i m e ta lo z n a w s tw a 1 oraz dosk on ałym zn aw cą d aw n ej literatury m etalurgicznej. O becn ie w y b r a ł on dziesięć najcen niejszych dzieł zaw ierają cy ch m a teriały do historii n au k i o stali.
W p ierw szych czterech rozdziałach zaw arte są źró d ła o charakterze prak tycz nym. T a k w ię c w rozdziale 1 p rzedstaw iony został n a jd a w n ie jszy traktat za w ie ra jący wiadom ości o obróbce cieplnej stali: V o n Stahel und E ysen (N ü rn b e rg 1532), a w rozdziale 2 — część księgi 9 D e la pirotechnia V . B irin gu ccia (V en ezia 1540), p o święcona m etodom w y ro b u stali. Z alecen ia dotyczące o bróbk i cieplnej narzędzi sta low y ch z księgi 13 dzieła G . B . della P o rty M agia naturalis (N a p o li 1589) znalazły się w rozdziale następnym , a rozdział 4 za w iera fragm en t m ało znanej książki M . Jousse’a La fidelle ouverture de l’art serrurier ( L a Flèche 1627), opisujący sposoby ro zró ż niania gatu n k ó w żelaza i stali o ra z sposoby utw ard za n ia stali drogą o bró bk i ciep lnej.
W rozdziale 5 natom iast przedstaw ione zostały 3 części (m ém oires) pierw szego dzieła n au k o w ego poświęconego stopom żelaza, a m.in. stali: traktatu R. A . F. R é a u - m u ra L ’art de con vertir le fe r forgé en acier (P a r is 1722), części te o m aw ia ją sposoby oceny jakości stali i p o ró w n y w a n ia różnych je j odmian.
D w ie części poświęcone w y k o n y w a n iu stali z żelaza d ro gą cementacji i przez topienie, pochodzące z chemicznego dzieła Elem enta artis docimasticae J. A . C ram era (Leyd en 1793} podane zostały w rozdziale 6.
Z dość licznych źródeł z d rugiej p o ło w y X V I I I w . prof. Sm ith w y b r a ł fragm en t bardzo c iek aw e j i m ało znanej pracy P . C. G rign o n a M é m o ire s de physique sur 1’art de fabriquer le fer (P a ris 1775) o przem ianach żelaza oraz ro z p ra w ę T. B erg m an a Dissertatio chimica de analysi ferri (U p p s a la 1781); ro z p ra w a ta służy za p rzyk ład
1 P or. recenzje książek prof. Sm itha w n rach 1— 2/1966 (s. 128) i 4/1967 (s. 818) „ K w a rta ln ik a ”.
130
R ecenzjestudium n au k o w ego opartego n a n ow ych w ó w czas chemicznych metodach la b o ra toryjnych, k tórych w y n ik i in terpreto w an e b y ły jeszcze na podstaw ie teorii flogisto - n o w ej. N astępnie, w rozdziale 8, przedstawiono n au k o w o ujęte w iadom ości o naturze stali i je j p od staw o w y ch elem entach, zaw arte w haśle Stal opracow anym przez L . B . G u y tona de M o rv e a u w Encyclopédie m éthodique. Chym ie, pharmacie et m éta llurgie (P a ris 1786).
O statni rozdział za w iera słynn ą ro z p ra w ę C. A . Vandertmonde’a, C. L. B erth olleta i G . M o n ge’a M é m o ire sur le fe r consideré dans ses différents états métalliques, ogłoszoną w „M ém oires de l ’A cad ém ie R oyale des Sciences” '(Paris 1786), a z a w iera jącą po ¡raz pierw szy twierdzenie, że p od staw o w y m składnikiem stopów żelaza jest w ęgiel.
N ie u lega żadnej w ątpliw o ści, że prof. Simiith w y b r a ł istotnie najcenniejsze źródła do historii nauki o stali z la t 1532— 1786. M ożn a b y ło b y jedynie zastanowić się nad celowością w łącze n ia do tego okresu pracy V an d erm o n d e’a, B erth olleta i M o n ge’a, która raczej zapoczątk ow ała następny okres w historii n au ki o stopach żelaza. B ez tej ro z p ra w y w y b ó r prof. Sm itha o bejm ow a łby okres aż do końca pan ow an ia w nauce 0 stali teorii flogistonow ej. W ła ś n ie G u yton d e M o rv e a u w pracy zamieszczonej w rozdziale przedostatnim p oddał krytyce itę teorię, p raca 'ta w ię c stan ow iłaby trafn e zakończenie dla tego pierw szego — ja k m ożna sądzić — ło m u Źród eł do historii nau ki o stali.
B ard zo trafne są oceny znaczenia poszczególnych źródeł dla ogólnego ro z w o ju literatu ry m etalurgicznej, podane przez C. S. Sm itha w e w stęp ach do rozdziałów . T a m też om ówiono te źródła, w y m ien iając ich k o lejn e w y d a n ia o ra z — o ile istnie ją — przekłady angielskie, m.in. d aw ne p rzek łady dzieł della P o rty (z 1658 r.) i C r a m era (z 1741 r.), a także n ow e dzieł B irin gu ccia (z 1942 r.), Jousse’a (z 1961 r.) i R é a u - m u ra (z 1956 r.) 2.
W y c ze rp u ją c e objaśnienia do tekstów podano w form ie przypisów , a staraniem w y d a w c ó w by ło dostarczenie czytelnikowi jak n ajw ie rn iejszyc h tłumaczeń. Jedn ak że prof. Sm ith słusznie ostrzega czytelników, że „pow ażny historyk musi, ja k z a w sze, o praco w ać ostateczną in terpretację n a p od staw ie w łasn y ch słó w autora w ory ginalnym języku dzieła, a nie na p od staw ie p rze k ład u ” (s. IX ).
Ogłoszony przez C. S. Sm itha w angielskim przekładzie w y b ó r najcenniejszych Ź ród eł do historii nauki o stali będzie n a p ew n o bardzo pom ocny wszystkim histo rykom techniki, a przede w szystk im historykom m etalu rgii żelaza. W y b ó r ten n a le ży polecić wszystkim zainteresow anym tym i zagadnieniam i w Polsce, zebrano w nim bow iem n a jb a rd z ie j cenne źródła, nie znane im lu b m ało znane, choćby dlatego, że są one bardzo trudne do znalezienia w polskich bibliotekach.
Jerzy Piaskowski
Science and Society in the U nited States. P o d redak cją D a v id a D. V a n T assela 1 M ich a ela G . H alla. T he D orsey Press, H o m ew o od (Illin ois) 1966, ss. V I I + 360.
K sią ż k a Nauka i społeczeństw o w Stanach Zjednoczonych składa się z 9 roz działów , z których każdy został n ap isan y przez in n ego autora i poświęcony odm ien nej problem atyce; łącznie m a ją one p rzedstaw ić procesy ro z w o ju zastosowań nauki w Stanach Zjednoczonych.
W p rzedm o w ie redak torzy książki D. D. V a n T assel i M . 'G. H all, profesorow ie U niw ersytetu Teksaskiego, o kreślili jej cel jak o przedstaw ienie dróg, którym i „ w sp ó
ł-2 Por. notatki bibliograficzne z angielskich p rze k ła d ó w dzieł della P orty i B ir in guccia w nrze 2/1964 (s. 322) i dzieła R eaum ura w nrze 1/1959 (s. 223) „ K w a rta ln ik a ”.
