A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S . .
F O L IA O E C O N O M I C A 39, 1984
Iza M u c h n ic k a -D ja k o w ’
FUNKCJE ZAŁOŻONE I RZECZYWISTE PIELĘGNIARSTWA ŚRODOWISKOWEGO
I. MODEL
A . K R Ó T K I R Y S H IS T O R Y C Z N Y
R O Z W O J U P IE L Ę G N IA R S T W A Ś R O D O W IS K O W E G O W PO L SC E
Pielęgniarstw o śro d o w isk o w e jako działalność o c h a ra k te r z e e k s p e -ry m e n ta ln y m zostało pow ołane w 1963 r., a już w styczniu 1964 r. w W a rs z a w ie ty tu łe m p ró b y utw orzono s ta n o w isk a p ie lę g n ia re k ś ro -do w iskow ych w przychodni obw o-dow ej przy ul. Karm elickiej 26. W p aź-dzierniku 1964 r. we W ro c ław iu p r z y s tę p u je się do tego e k s p e r y m e n tu społecznego tw orząc sta n o w isk a p ielęgniarek śro d o w isk o w y ch w dzielnicy Krzyki w obrębie Przychodni Rejonow ej nr 1. P row adzona je d n o cześnie analiza nowo u tw o rzo n y c h stanow isk p ra c y w sk a z u je n a p r z y -da tn o ść społeczną tego rodzaju instytucji j spełnienie oczekiw ań zało-żonych w m odelu teoretycznym .
W 1965 r. M in iste rstw o Zdrow ia i Opieki Społecznej, D e p a rta m e n t Profilaktyki i Lecznictwa p rzesyła do placów ek społecznej służby z d ro -wia p r o je k t instrukcji w sp ra w ie utw orzenia sta now iska pielęgniarki środow iskow ej w rejo n ie zapobiegaw czo-leczniczym i p r o je k t now ego reg u la m in u pracy p ielęgniarek środow iskow ych, aby w toku o g ó ln o -polskiej dyskusji z w e ry fik o w a ć dotychc z a sow e założenia i o pracow ać akt praw n y .
B. Z A D A N I A P IE L Ę G N IA R S T W A Ś R O D O W IS K O W E G O
O dpow iedni resort, dążąc do podniesienia poziom u św iadczeń za- pobiegaw czo-leczniczych i rozszerzenia opieki z drow otnej w
sku zam ieszkania ludności, pow ołał stanow isko pielęgniarki śro d o w
is-kow ej. 0
Dokonując przeglądu lite ra tu ry przedm iotu nie spotkaliśm y d o ty c h czas publikacji p o św ieconych pielę g n ia rstw u środow iskow em u. W y d a -ny w 1974 r. podręcznik p ielę g n ia rstw a środow iskow ego, a d re so w a n y do uczennic szkół pielęgniarstw a, ma c h a ra k te r p o s tu la ty w n y i jako taki nie odzw ierciedla rzeczywistości w tym z a k re s ie 1. W niniejszym o p rac o w a n iu zostanie on w y k o rz y s ta n y tylko w k o n stru o w a n iu m odelu f u nkcjonow ania pielęgniarki środow iskow ej.
Szeroki zakres zadań pielęgniarki środow iskow ej został o k re ś lo n y w Instrukcji nr 21/66 ministra zdrowia i o piek i społecznej z 30 VI 1P66 r. Inform acje z aw arte w w ym ienionej instrukcji są p o d sta w ą do n a k re ś le n ia m odelu funk cjo n o w a n ia pielęgniarki* śro d o w isk o w ej w r e -jonie jej działania.
O bszarem działania pielęgniarki środow iskow ej jest część r ejo n u opieki zdrow otnej p o d sta w o w ej zam ieszkana w mieście przez 1500— 2000 osób, a na wsi przez ok. 3000 osób.
Do p o d sta w o w y c h zadań p ielęgniarki środow iskow ej w zakresie sp ra w o w a n e j opieki z d ro w o tn ej w śro d o w isk u dom ow ym p ow ie rz onyc h jej osób należy:
1) p rzeprow a dz anie badań dla ustalenia potrzeb z d ro w o tn y c h p o w ie -rzonych jej opiece środow isk z uw zględnieniem potrzeb osób o b jęty c h c z y n n y m p oradnictw em oraz osób k w alifikujących się do rehabilitacji leczniczej lub zawodowej!
2) p rze k a z y w a n ie w łaściw ym zakładom opieki z drow otnej i służbie s a nitarno-epidem iologicznej informacji o p o trz eb ac h z d ro w o tn y c h osób o b ję ty c h jej o pieką z ró w noczesnym pow iadom ieniem w łaściw ego l e -k a rz a rejo n o w e g o porad n i ogólnej;
3) w y k o n y w a n ie z ram ienia w łaściw ej przychodni (ośrodka zdrowia) z ap la n o w a n y c h zadań w z akresie profilaktyki;
4) w y k o n y w a n ie z abiegów o b jęty c h planem leczenia, p rz e p ro w a d z a -n y c h -na zlece-nie lekarza w w a ru -n k a c h dom ow ych;
5) zapew nienia opieki pielęgniarskiej obłożnie c h o ry m leczonym w domu;
6) szerzenie ośw iaty sa n ita rn e j i ksz ta łtow anie n a w y k ó w higienicz-n y c h w środow iskach o b ję ty c h opieką;
7) współdziałanie z w łaściw ym te re n o w y m opiek u n e m społecznym w sp ra w ac h z w ią za n y c h z zaspo k ajan ie m p otrzeb z d ro w o tn y c h o b ję ty c h jej opieką osób w y m a g a ją c y c h pom ocy społecznej, a także p o w ia -dam ianie go o potrzebie objęcia opieką o k reślo n e g o środow iska.
P ielęgniarka środow iskow a nie ogranicza swej pom ocy do tych osób, k tó re same zgłaszają się do poradni, ale .przenosi ją a k ty w n ie do ś ro -dow iska zamieszkania, pracy, nauki. W ten sposób możliwości oddziały w a n ia pielęgniarki środow iskow ej rozszerzają się. Rozpoznaje ona s y -tuację zdrow otną i socjalną, określa i planuje* z a sp o k a ja n ie potrzeb z d ro w o tn y c h i społecznych jednostki i zbiorowości.
Zadania te realizuje częściowo samodzielnie, ale głównie we w sp ó łp ra c y z lekarzem i łprac o w n ik iem socjalnym . W zesłpole tym łp ie lę g n ia r -ka pełni rolę czynni-ka in te g ru ją c eg o w ielostronne formy oddziaływ ania m edycznego i socjalnego.
W p o stu lo w a n y m m odelu pielęgniarki środow iskow ej w y m a g a się od niej p rzy g o to w a n ia p o liw ale n tn e g o 2, gdyż:
1) do jej zadań należy zarów no pro fila k ty k a w rejo n ie leczniczo-za-pobiegaw czym , jak i opieka nad obłożnie chorym w domu;
2) sp ra w o w a n ie opieki nad pojed y n c z y m p a c je n te m zgłaszającym się do poradni i nad zdrow iem rodziny, ogółu p ra c o w n ik ó w w zakładzie pracy, uczniów w szkole itp.;
3) zaintere so w a n ie m pielęgniarki objęci są z arów no chorzy na cho-roby społeczne, jak i inne.
Do bardziej szczegółow ych zadań pielęgniarki środ o w isk o w ej zali-cza się:
— pom oc w rozum ieniu oraz z a spokajaniu p o d sta w o w y c h z d ro w o t-nych potrzeb biologiczt-nych, psychiczt-nych i społeczt-nych człowieka;
— w y k ry w a n ie i u stalanie e le m entów s p rz y ja ją c y c h zachorow aniu, w ypadkom , przem ęczeniu lub zachw ianiu rów now agi psychicznej oraz pomoc w ich elim inow aniu;
— p rac ę w y c h o w aw c zą — w d ra ż an ie zasad higienicznego try b u ż y cia w zależności od zm ieniających się potrzeb jed n o ste k w różnym w ie -ku oraz od sta nu zdrowia;
— uczestniczenie w leczeniu i rehabilitacji; — opieka nad obłożnie c h o ry m w domu;
— d o sto so w y w a n ie m etod prac y w środow isku do sytuacji i możli-wości podopiecznych;
— w y k r y w a n ie środow isk k w alifikujących się do objęcia opieką pielęgniarską.
W realizacji w yżej p o s tu lo w a n y c h zadań pielę g n ia rk ę śro d o w is k o -wą obow iązują pew ne zasady postępow ania, do których, zdaniem T. Chętnik, n a le ż y 3:
a) dostrz e g an ie i analiza c ałokształtu potrzeb ok reślo n ej g ru p y
spo-* T a m ż e , s. 36. 3 T a m ż e , s. 39— 46.
łecznej (rodzina, uczniowie szkoły, p racow nicy zakładu), jak również poszczególnych osób;
b) tra k to w a n ie p a cje n ta jako jedności bio^psycho-społecznej;
c) pom oc w podjęciu odpowiedzialności za opiekę nad chorym w d o -m u oraz w usa-m odzielnianiu się środow iska;
d) szeroka w spółpraca społeczna; e) stała analiza i ocena w łasnej pracy.
C . F U N K C J E P IE L Ę G N IA R S T W A Ś R O D O W IS K O W E G O
W y lic zo n e tu zadania i zasady p ostępow ania obow iązujące p ielęg-nia rk ę środow iskow ą dowodzą, iż pielę g n ia rstw o przestało być rozum iane jako działalność s k ie ro w a n a w y łącznie na zmniejszanie cierpień f i -zycznych j z zespołu pom ocniczego przeszło na bardziej samodzielną pozycję, s taw iając sobie szereg zadań o znaczeniu nie tylko leczniczym
i opiekuńczym , ale także społecznym i w ychow aw czym .
P o w staje n o w a konc epcja p ielę g n ia rstw a o k reśla n a jako '„zastępcza a k ty w n o ś ć p a cje n ta z p o w odu b r a k u siły fizycznej, woli lub w ie d z y "4. W w y n ik u prze o b ra że ń zaw odu oraz roli i zadań opieki zdrow otnej, środow iskow ej M. M iśkiewicz d o strz e g a trzy pod sta w o w e rodzaje fu n k -cji p ielę g n ia rstw a środow iskow ego:
— p ie lę g n ia rstw o m edyczne; — społeczifo-wychowawcze; — adm inistracyjne.
F unkcje p ielęgniarsko-m edyczne zw iązane są głów nie z rolą p ielęgniarki jako bezpośredniej opiekunki i pom ocnika cz łow ie ka p o trz e b u ją -cego opieki, zwłaszcza gdy w y s tę p u je zagrożenie zdrowia.
F unkcje społeczno-w ychow aw cze, zdaniem M. Miśkiewicza, dotyczą powszechnego, szerokiego oddziaływ ania na w zm aganie sił fizycznych i psychicznych, czyli u trzym yw anie, a n a w e t p otęgow a nie zdrow ia j e d -nostki i całego społeczeństw a. Prace o ś w iatow o-w ychow aw cze zw iązane są integralnie z proce se m pielęgnacji i w a r u n k u ją jej przebieg. N a j -skuteczniej w y c h o w u je się przez działanie i dlatego pow in n o ono być o p a rte o znajom ość p o d sta w o w y c h zasad pedagogiki. J e g o tre śc ią musj być nie tylko prze ka z anie o k reślo n ej wiedzy zdrow otnej, ale u ś w ia d a -mianie, k ształtow anie postaw, n a w y k ó w i p rz y z w y cz aje ń sp rz y ja ją c y c h zdrowiu.
Działalność pedagogiczna pielęgniarki środow iskow ej jest ściśle zw iązana z czynnościam i pielęgniarskim i, a czas ich w y k o n y w a n ia sp rz y ja n a w ią zy w a n iu k o n ta k tu i pro w a d z en iu p r a c y w ychow aw czej.
F unkcje a dm in is tra c y jn e pielęgniarki środow iskow ej polegają na o r -ganizow aniu życia p a cje n tó w ob jęty c h jej opieką, w spółor-ganizow aniu pra c y zespołu, w którym działa, oraz na w y k o n y w a n iu czynności adm i-n istra c y ji-n y c h zw iązai-nych z z a jm o w a i-n y m stai-now iskiem .
D . N A D Z Ó R 1 K O N T R O L A W Y K O N Y W A N Y C H Z A D A Ń
Półroczny plan prac y pielęgniarki środow iskow ej — w edług z aleceń z a w a rty c h w instrukcji nr 21/26 — ustala lekarz r ejo n o w y p o r a d -ni, w którego rejonie pielęgniarka w y k o n u je sw oje obowiązki. Także lekarz r ejo n o w y oraz przełożona p ie lę g n ia rek s p ra w u ją nadzór nad pracą pielęgniarek.
P ielęgniarka środow iskow a zobow iązana jest prow adzić n a s tę p u ją
-cą d o k u m en ta cję : ,
— k a rto te k ę środow iskow ą przydzielonego rejonu; — k a rtę odw iedzin pielęgniarskich w środow isku; — książkę p ra c y tere n o w ej pielęgniarki;
— zeszyt (skorowidz) alfabetyczny służący do o d n o to w y w a n ia osób (środowisk) w y m a g a ją c y c h opieki pielęgniarskiej.
E. C E C H Y S P O Ł E C Z N O -D E M O G R A F IC Z N E PIE L Ę G N IA R E K Ś R O D O W IS K O W Y C H
J a k ie kw alifikacje zawodowe, w ykształcenie ogólne, p re d y sp o z y cje psychiczne i um iejętności w inny cechow ać osoby pełniące funkcje p ie -lęgniarek środow iskow ych?
W e d łu g w spom nianej instrukcji nr 21/66 na sta now isko p ie lę g n ia r ki środow iskow ej może być p ow ołana osoba o w y so k ic h k w a lifik a cja c h osobistych i zawodowych, m ają ca co najm niej trzyletni staż p r a cy w zawodzie i przeszkolona w zakresie p ielę g n ia rstw a śro d o w is k o -wego. Od k a n d y d a te k na k u rs w y m a g a n e jest ukończenie w ydziału p ielęgniarstw a liceum m edycznego lub m edycznego studium z a w o d o -w ego -w ydziału pielęgniarst-w a, pielę gnia rst-w a p sy c h ia try c z n eg o lub położnych. A bsolw entki szkół pielęgniarstw a, k tó re u k o ń c z y ły szkoły przed rokiem 1962, d o d a tk o w o m uszą złożyć św ia dec tw o ukończenia szkoły średniej ogólnokształcącej. Poza tym w y m a g a n y jest co n a j -mniej Lrzyletni staż p ra c y zaw odow ej w tym dwa lata p r a c y w oddziale szpitalnym . Kurs p ielę g n ia rstw a środow iskow ego trw a d w a m ie sią -ce, obejm u je 366 godzin zajęć.
Od p e lę g n iark i środow iskow ej w y m a g a się posiadania, oprócz w ie dzy z za k re su m e d y c y n y i pielęgniarstw a, w iedzy socjologicznej i p e -dagogicznej. Ponadto niezbędna jest znajom ość technik zbierania
in-formacji, diagnozow ania oraz realizacji planu opieki wspólnie z osobą zain tere so w a n ą , jej środow iskiem społecznym i we w spółpracy z
in-nymi instytucjam i lub osobami.
H. C h rz a n o w sk a d o k o n u je re je s tr u instytucji i organizacji, z k t ó r y mi winna w spółpracow ać pielęgniarka środow iskow a, prag n ą c a e f e k -ty w n ie działać w m iejscu zam ieszkania osób pow ierzonych jej opiece8. G łów nym p a rtn e re m w codziennej prac y jest lekarz internista oraz o p iek u n społeczny. J e d n ak ż e przy realizacji szeregu funkcji p ielę g -n iarstw a środ o w isk o w eg o -niezbęd-na jest z-nacz-nie szersza współpraca. Pie lę gnia rka środow iskow a winna pozostaw ać w kontakcie z:
— biurem ew id e n cji ludności — stąd czerpie da n e o w ieku i ilości osób z a m iesz kując yc h w jej rejonie;
— reje s tr a c ją przychodni rejonow ych;
— poradniam i specjalistycznym i, takimi jak: poradnia dla dzieci, p o rad n ia dla kobiet, przeciwgruźlicza, skórnow enerologiczna, z d ro -wia psychicznego, przeciw alkoholow a;
— zakładam i opieki zdrow otnej, ja k szpitale, sanatoria;
— opiekuńczym i i w ychow aw czym i zakładami dla dzieci, jak dom y m ałego dziecka, pogotow ie opiekuńcze, dom y dziecka, z a kłady sp e cja l-n e dla dzieci, sąd dla l-nieletl-nich, k u rato r, szkoła itp.;
— zakładam i i o rg anizacjam i opieki nad człowiekiem starym, jak oddziały geriatryczne, dom y sp ecjalne dla przew lekle chorych, dom y pom ocy społecznej itp.;
— instytucjam i w spom agającym i rodzinę;
— instytucjam i i organizacjam i opieki społecznej, ja k ośro d e k op iek u n a społecznego, PKPS, d o m y opieki społecznej, dom y re n c is -tów;
— organizacjam i społecznymi, jak np. Liga Kobiet, ZHP, koła go s-p o d y ń w iejskich, PCK;
— zakładam i pracy, ja k spółdzielnie inwalidów, z a k ła d y d o s k o n a -lenia rzem iosł i inne.
A by sprostać rozlicznym zadaniom, pielęgniarka środow iskow a musi dy sp o n o w a ć w y m ienioną w yżej wiedzą i um iejętnościam i, a także odznaczać się dojrzałością z aw odow ą i społeczną oraz p o zytyw nym i cecham i osobowości. Do tych ostatnich T. C hętnik i W. M irow ski6 za-liczają: łatw ość n a w ią z y w a n ia kontaktów , życzliwość, zrozumienie, w rażliw ość na niedolę, uczciwość i dy sk re cję.
5 H . C h r z a n o w s k a , P i e l ę g n i a r s t w o w o t w a r t e j o p i e c e z d r o w o t n e j , W a r s z a w a 1973.
II. PROBLEMATYKA I REALIZACJA PRZEPROWADZONYCH BADAN EMPIRYCZNYCH
A . CEL A N A L IZ Y
Przyw iązując duże znaczenie do działalności z a w odow ej pielęgniarek środ o w isk o w y ch w osiedlu m ieszkaniowym , a zwłaszcza do s p ra -w o-w ania opieki nad dziećmi, osobami starszym i i niepe łnospra-w nym i, poszukiw aliśm y odpowiedzi na szereg pytań; głów nie inte resow ało nas, jaki jest związek funkcji założonych w m odelu pielę gnia rstw a śro d o -w isko-w ego z ich rzeczy-w istą realizacją. W z-w iązku z tym należało rozw iązać bardziej szczegółowe zagadnienia, a m ianowicie:
— poznać założenia m odelow e b a danej instytucji;
— zbadać faktyczne fu nkcjonow anie pielę g n ia rstw a ś ro d o w isk o w e go a w szczególności poznać cechy społecznodem ograficzne rea liz a to -rek działalności opiekuńczo-w ychow aw czej w osiedlu m ieszkaniow ym , poznać ich działalność ogólną, w tym miejsce pocz y n ań w y c h o w a w czych: p o nadto zebrać inform acje o społecznych i technicznych w a -ru n k ac h p ra c y pielęgniarek, poznać ich s u b ie k ty w n e n a sta w ie n ie do w y k o n y w a n y c h zadań, a zwłaszcza m o ty w ację zw iązaną z p o d e jm o w a ną działalnością, poddać analizie przedm iot oddziaływ ań in te r e s u ją c e go nas pracow nika, a także poznać faktycznych sojuszników p ie lę g -niarki środow iskow ej w jej aktyw ności zaw odow ej;
— ko ń c o w y m naszym zadaniem szczegółow ym było _ p o rów nanie założeń zw iązanych z fu n kcjonow aniem pielęgniarstw a środowiskowe-, go z ich faktyczną realizacją po to, aby poznać czynniki d e te r m in u ją -ce e fe k ty w n o ś ć p ra c y pielęgniarki środow iskow ej w środow isku lo-kalnym .
B. C Z A S I S P O S Ó B P R Z E P R O W A D Z A N IA B A D A Ń
Badania p rzeprow adzono za pom ocą techniki w y w ia d ó w k w e s tio -nariuszow ych s k ie ro w a n y c h do p ielę g n ia rek śio d o w is k o w y c h i re a li-zow a n y c h głów nie w środow isku prac y osób badanych.
W y w ia d y z pielęgniarkam i prow adzono w 1977 r. F unkcję a n k ie te -ra pełniło kilka osób. N ajw ię k sz ą liczbę w y w ia d ó w przeprow adziła osoba pełniąca funkcję instruk ta ż o w o k o n tro ln ą w sto su n k u do b a d a -nej zbiorowiści respondentek. Prowadziła ona w y w ia d y częściowo
uk ry te , tzn. nie ujaw n ia ła w pełni celu, dla k tó re g o z dobyw a się informacje. Postępując w ten sposób w y d a w ało nam się, iż nie p rz y c z y n ia
my się do w yolbrzym iania przez r e sp o n d e n tó w ich działalności w y -chowawczej, której poznanie było przecież naszym zasadniczym celem.
Znaczną liczbę w yw iadów przeprow adziła osoba op rac o w u ją c a za-gadnienie działalności w yc h o w aw c zej pielęgniarek. W stosunkow o niew ielu p r z y p a d k a c h zatrudniono stu d e n tó w pedagogiki w c h a ra k te -rze a nkie terów .
P ragnąc zminim alizować w p ły w a n k ie tera na rodzaj o trz y m y w a n y c h odpowiedzi — a przecież an k ie tera m i byli z arów no eksperci, ja k i laicy w zakresie b a danej p roble m atyki — oprac o w an o instrukcję dla a n -kieterów , której stosow anie pozwoliło ujednolicić sposób zdobyw ania m ate ria łu b adaw czego przez różne osoby pełniące funkcje ankietera.
C. P R Z E D M IO T B A D A N
Spośród zatru d n io n y c h w Polsce w okresie p rzeprow a dz ania badań ok. 2800 pielę g n ia rek śro d o w isk o w y ch w m iastach i ok. 1300 na wsi w y b ra n o w sposób losow y 122 pielęgniarki środow iskow e.
Liczebność b a danej zbiorowości p ielęgniarek śro d o w isk o w y ch z uw zględnieniem te r e n u ich zam ieszkania i działania przedstaw ia tab. 1. T a b e l a 1 M i e j s c e d z ia ła n ia b a d a n y c h p ie lę g n ia r e k ś r o d o w is k o w y c h M i e j s c o w o ś ć L ic z b a o s ó b °/o Ł ód ź 100 81,97 B ie ls k o -B ia ła 9 7,38 P a b ia n ic e 8 6,56 K u tn o 4 3,28 P ią te k i g m in a 1 0,82 R azem 122 100,00 Ź r ó d ł o : b a d a n ia w ła s n e .
Z tabeli w ynika, iż d o m in u jąc ą grupę re sp o n d e n te k w ylosow ano spośród pielę g n ia rek ś ro d o w isk o w y ch p r a c u ją c y c h w Łodzi. W próbie naszej nie znalazła się ani jed n a przedstaw icielka p ielę g n ia rstw a ś ro do w iskow e go ze wsi. O kazało się, iż we wsiach w y lo s o w a n y c h do n a szych b a d a ń nie utw orzono dotychc z a s stanow iska p ielęgniarki ś ro -dow iskow ej.
III. U W A R U N K O W A N IA DZIAŁALNOŚCI PIELĘGNIAREK ŚRODO W ISKOW Y CH
A . C E C H Y S P O Ł E C Z N O -D E M O G R A F IC Z N E PIE L Ę G N IA R E K
H ipotetycznie zakładano, iż na e fe k ty w n o ś ć działania pielęgniarki w środow isku lokalnym w yw iera w pływ szereg czynników , a zw łasz-cza takie, jak w ykształcenie ogólne i zawodowe, staż w zawodzie i na stanow isku pielęgniarki środow iskow ej, wiek, stan cyw ilny i rodzinny, wielkość te re n u działania i z a k re s obowiązków.
1. Płeć
W szystkie osoby pełniące funkcje p ie lę g n ia rek śro d o w isk o w y ch są kobietami. W praw dzie w placów kach służby zdrow ia w innych k raja ch , a także i w Polsce zdarza się, że tra fiają do szkół i p o d ejm u ją pracę w zawodzie pielęgniarskim mężczyżni, jed n a k ż e zazw yczaj są oni z a -trudniani w plac ó w k ac h lecznictwa p sychiatrycznego. W naszej próbie nie znalazł się ani jed e n mężczyzna; także w populacji ogólnej p ie -lęgniarek ś ro d o w isk o w y ch o b se rw u je się absencję mężczyzn. Czyżby to trudne i w ysoce sam odzielne stanow isko pie interesow ało ty c h n ie -licznych mężczyzn, k tórzy p r a c u ją w c h a ra k te rz e pielęgniarzy?
2. W ie k
Z analizy m ate ria łu e m p iry cz n e g o wynika, że rozpiętość w ieku p ie lęgniarek śro d o w isk o w y ch w a h a się w gran ic ac h od 20 do 56 lat. P rz e c iętny wiek pielęgniarki środow iskow ej obliczony p rzy pom ocy m e dian y (wartość cechy, k tó rą posiada jed n o stk a z n a jd u ją c a się w śro d ku up o rzą d k o w an ej zbiorowości) wynosi 35,3 lat. N a to m ia st d o m in a n ta (wartość, w okół której skupia się najw iększa liczba p r z y p a d k ó w d a -nej zbiorowości) wynosi 33,4 lat.
T a b e l a 2 W ie k p i e lę g n ia r e k ś r o d o w is k o w y c h W ie k L ic z b a o só b °/o 18— 24 t 0,82 25— 34 59 48,36 35— 44 48 39,34 45— 54 12 9,84 55— 59 2 1,64 R azem 122 • 100,00 Ź r ó d ł o : b a d a n ia w ła s n e ,
Pow yższe średnie dowodzą, że respondentki rep re z e n tu ją wiek n a j -lepszej spraw ności fizycznej, co jest n iezw ykle istotnym czynnikiem przy tere n o w y m c h a ra k te rz e prac y p ielęgniarek środow iskow ych. Po-nadto wiek r e sp o n d e n tek pozw ala przypuszczać, iż z n ajd u ją się one w okresie pełnej dojrzałości z a w odow ej i społecznej.
3. Stan c yw ilny oraz struktura, liczebność i dzietność rodziny
Zaledw ie 3,28% b a d a n y ch to panny, pozostałe osoby pozostają w związku małżeńskim, z czego 8,20% dośw iadczyło już niepow odzeń, gdyż się rozw iodły lub żyją w separacji. Znaczny p ro ce n t (98,40) osób p ro w a d z ąc y c h życie rodzinne pozwala przypuszczać, iż fakt ten w y w ie -ra p o z y ty w n y w pływ na znajom ość funkcjonow ania rodziny, a tym sam ym pozwala ostrzej d o strzegać w szystkie jej troski i kłopoty. Spoś-ród r ó żn o ro d n y c h typów s tr u k tu ry rodziny d o m in u jąc y jest typ za-m ieszkiw ania re sponde ntki z za-m ałżonkieza-m i dziećza-mi (75,41%).
G osp o d a rstw a dom ow e b a d a n y c h osób nie są liczne, d om inują t r z y -osobow e (46,72%) i cztero-osobow e (37,70%), czyli są to zazw yczaj m a ł-żeństw a z jed n y m lub dw ojgiem dzieci.
Średnia liczba dzieci p rz y p a d a ją c a na jedną b a d a n ą re sp o n d e n tk ę w ynosi 1,4 co c h a ra k te r y z u je pielęgniarki środow iskow e jako pize- ciętnie dzietne kobiety.
Poddając szczegółow ej analizie wiek i liczbę dzieci p osia da nyc h przez ba d a n ą zbiorowość należy stwierdzić, że 53,25% ogółu pielę g n ia -rek ma obecnie dzieci w w ie k u przedszkolnym , a 43,24% — w w ieku szkolnym .
Poró w n u ją c w iek dzieci ze stażem p ra c y w p ielęgniarstw ie śro d o w iskow ym z najdujem y, iż znaczna część resp o n d e n te k m ają c y c h o b e c -nie dzieci w w ie k u szkolnym rozpoczęła p racę na tym stanow isku w okresie, g dy posiadały w d om u m ałe dzieci w y m a g a ją c e wzm ożonej opieki m atczynej.
A naliza m o ty w ó w p o d ejm o w a n ia p ra c y w pielę g n ia rstw ie śro d o -w isko-w ym pot-w ierdza przypuszczenie, iż fakt posiadania m ałego dziecka skłania m atki do podejm ow a nia tej pracy. W p ły w tego faktu sp o -łecznego na e fe k ty w n o ś ć p ra c y z a w odow ej (pozytywny, bo zwiększa w rażliw ość na sp ra w y doty cz ą c e dziecka, n e g a ty w n y — w iększe za-ab so rb o w an ie rolą m atki niż pracow nika) w ym aga specjalnych, d o d a t-k o w y c h badań.
Dla pełnej c h a ra k te r y s ty k i środow iska rodzinnego p ie lę g n ia rek ś ro -d o w isk o w y c h -d o -d ajm y jeszcze, że ich m ałżonkow ie p r a c u ją zaw o-dow o (83,61% ogółu), zaś zaledw ie co dziesiąta osoba zam ieszkuje wspólnie
z e m e r y to w a n y m członkiem rodziny, przy czym nie w szystkie z tej liczby m ogą liczyć na pełnienie funkcji opiekuńczych i w y c h o w a w -czych w ich rodzinach przez starszych w iekiem członków rodziny.
4. W y k sz ta łc e n ie ogólne i z aw odow e oraz k o n ty n u a c ja nauki W badanej populacji w zakresie w y k sz tałc en ia ogólnego 18,03% c h a ra k te ry z u je się w yk sz tałc en ie m podstaw ow ym , a pozostałe 81,97% — ogólnym średnim.
W zak re sie w ykształcenia zaw odow ego 13,93% uzyskało k w a lifik a -cje na podstaw ie pa ń stw o w e g o e g z am in u pielęgniarskiego. O s o b y te c h a ra k te r y z u je długoletni staż prac y w zawodzie, a także na sta n o w is -ku pielęgniarki środow iskow ej. Zostały one zaan g a ż o w a n e w tym okresie organizow ania pielę g n ia rstw a środow iskow ego, kiedy władze służby zdrow ia zezw alały na zatru d n ie n ie ósób o n iep e łn y ch kwalifi-k a cja c h zaw odow ych i ogólnych.
Ani jed n a re sp o n d e n tk a nie k o n ty n u u je nauki.
5. Staż pracy w. zawodzie pielęg n iarsk im i na stanow isku pielęgniarki środow iskow ej
Analiza m ate ria łu e m p iry cz n e g o (tab. 3) dowodzi, że staż p ra c y z a -w odo-w ej p ielęgniarek -w aha się od 3 do 24 lat. P rzeciętny staż p ra c y obliczony przy pom ocy m ediany w ynosi 16,8 lat, zaś do m in a n ta rów na
T a b e l a 3 S ta ż p r a c y w z a w o d z ie p ie lę g n ia r s k im S ta ż p r a c y w la t a c h L ic z b a o s ó b % 1— 5 5 4,10 &— 10 50 40,98 , 11— 15 — — • 16— 20 34 2 7 ,8 7 21 i w ię c e j 32 2 6,23 B rak in fo r m a c ji 1 0 ,82 R a zem 122 100,00 Ź r ó d ł o : b a d a n ia w ła s n e .
jest 9,7. Zatem badaną populację c h a ra k te r y z u je długoletnia a k t y w -ność zawodowa. P o ró w n u ją c w iek bada n y ch z ich stażem p ra c y w i-dzimy, że większość rozpoczęła p racę zaw o d o w ą w w ie k u 18—20 lat i k o n ty n u u je ją bez p rze rw y do czasu p rze p ro w a d z a n y c h badań.
Badan e pielęgBadaniarki środow iskow e to osoby c h a ra k te r y z u ją c e się d o jrz a łością zaw odow ą. Z de c y d o w a n a większość przystąpiła do prac y na s t a -now isku pielęgniarki środow iskow ej już po kilkuletnim stażu pracy na innych stanow iskach pielęgniarskich. Na p o d k reśle n ie zasługuje stw ierdzone n ie k o rz y stn e zjawisko, że nie w szystkie ba d a n e p ielę g n ia rki odbyły w y m a g a n e przeszkolenie w z a k re sie pielęgniarstw a śro d o -wiskowego.
Przeciętny staż prac y w p ielęgniarstw ie środow iskow ym , obliczony jest przy pom ocy mediany, w ynosi 4,2 roku, zaś do m in a n ta rów na jest 3,7. Szczegóły p re z e n tu je tab. 4. M ożna zatem zauważyć, że p r z e w a -ż ająca liczba pielę g n ia rek d y s p o n u je w y sta rc z a ją c y m dośw iadczeniem
zaw odow ym . T a b e l a 4 S ta ż p r a c y n a s t a n o w is k u p ie lę g n ia r k i ś r o d o w is k o w e j S ta ż p r a c y w la t a c h L icz b a o s ó b % M n ie j n iż 2 23 18,85 2 — 5 54 44,26 6— 9 12 9 ,84 10 i w i ę c e j 16 13,11 B rak in fo r m a c ji 17 13,93 R a zem 122 100,00 V 2 i ó d i o . b a d a n ia w ła s n e .
Przypuszczalnie w iększym dośw iadczeniem społecznym c h a r a k te r y -zują się osoby, k tó re ce ch u je a k ty w n o ś ć o r g an iz ac y jn a w y r a ż ają c a się przynależnością o r g an iz ac y jn ą i pe łnieniem funkcji społecznych. W b a -danej zbiorow ości ponad 78% ogółu należało do organizacji zw iązko-wej, 63% do ró ż n o ro d n y c h s to w a rz y sz eń społecznych, 18,9% do partii politycznych i fl% do stow arzyszeń k u lturalno-ośw iatow ych. Spośród członków ró żn o ro d n y c h organizacji aż 80,3% pełni funkcję społeczną w p rzy n ajm n iej jednej organizacji.
Zaledw ie 23,77% b a d a n y c h m ieszka w rejonie sw ojej a ktyw ności zaw odow ej. W ś ró d nich stosunkow o dużo pielę g n ia rek m ieszka długo w tym sam ym osiedlu, k tó re d o sk o n a le zdążyły poznać. Dane szczegó-łowe prze dstaw ia tab. 5.
Spośród osób nie m ie sz k ają cy c h w rejonie swej p ra c y 21,3% p o św ię ca na dojazdy do p ra c y od 0 do 30 minut, 40,9% — nie w ięcej niż g o -dzinę, 16,4% —do 2 godzin i 3,3% — pon a d godzinę.
T a b e l a 5 C z a s z a m ie s z k iw a n ia p ie lę g n ia r e k ś r o d o w is k o w y c h w ty m sa m y m m ie js c u C z a s z a m ie s z k iw a n ia w la ta c h °/o b a d a n y c h 31 i w i ę c e j Brak d a n y c h R a zem 1— 10 11—20 21— 30 55,74 2 4,59 10,66 5,74 3,27 100,00 2 r ó d ł o : b a d a n ia w ła s n e .
W ram ach powinności z a w odow yc h pielęgniarki środow iskow ej mieści się w iele ról. M ożna spośród nich w y odrębnić rolę instruktora, któ ry poucza m łodą m atkę, ja k należy k ąpać dziecko, lub osobę s ta r szą — ja k u spraw nić fu nkcjonalność m ieszkania przy ok reślo n y m t y -pie n iespraw ności ruchow ej; rolę o rganiz atora — np. k ie d y trzeba zapew nić przynoszenie o b iadów dla chorego człow ieka; rolę w y k o n a w -cy — g dy sam a codziennie w y k o n u je w s trzyknięcia czy opatrunki, rolę d o rad c y — gdy np. poradzi kobiecie, jak zorganizow ać leczenie od w y k o w e męża alkoholika, lub rolę inicjatora — gdy np. zachęci m ieszkańców do likw idacji m eliny pijackiej, podniesienia e s te ty k i osiedla m ieszkaniow ego itp.
Pełniąc funkcję z a w odow ą w środow isku, badane pielęgniarki n a j -częściej iden ty fik u ją się jednocześnie z rolą w y k o n a w c y i in stru k to ra (53,28%); w drugiej kolejności — jeśli uw zględniać częstotliw ość od p o -wiedzi — z rolą org an iz ato ra i w y k o n a w c y (36,89%), w trzeciej — ty lko w y k o n a w c y (4,92%), w czw artej — tyllko in stru k to ra (1,64%), w p ią tej — org an iz ato ra i d o rad c y (4,64%) i n ajrzadziej — z rolą in icja to -ra (0,82%). '
P odsum ow ując — najczęściej w y s tę p u ją c ą w b a d a n y m środow isku społeczną rolą jest rola w y k o n a w cy , następnie ro la instruktora, o r g a -nizatora, d o r a d c y i na k o ń c u — inicjatora.
Z p u n k tu w idzenia klasyfikacji społeczno-w ychow aw czej w działal-ności p ie lę g n ia rek do m in u ją działania p o legające ń a sp ra w o w a n iu opieki oraz działania p olegając e na udzielaniu pom ocy; dopiero w d r u -giej kolejności ze względu na częstotliw ość w y s tę p u je profilaktyka, a najrz ad z iej — ratow nictw o.
Ponad 81% p ie lę g n ia rek wyznało, że m otyw em zasadniczym sk ła -n iają cy m je do podjęcia p ra c y w c h a ra k te rz e p ielęg-niarki ś ro d o w
iskow ej była możliwość indyw idualnego, e la s ty c z n e g o z a g o sp o d a ro w a -nia czasu pracy, duży stopień samodzielności w realizacji działań oraz stosu n k o w o w ysokie w yna grodz enie za p rac ą w p o ró w n a n iu z innymi stanow iskam i.
J a k już pisaliśmy, w iększość pielę g n ia rek dość długo p ra c u je na tym sta n o w isk u i raczej jest zadow olona z uprzednio p o d ję ty c h d e c y -zji: aż 92,6% odczuw a sa tysfakcję z faktu pe łnienia funkcji p ielę g n ia r-ki środow iskow ej, a tylko 6,56% jest n iez a dow olonyc h z tego powodu. W p ra w d zie żadna z osób b a d a n y ch nie uczy się, ale 94,3% o dczuwa p o trz eb ę d o sk o n a le n ia się, w pierw szym rzędzie potrzebę p o g łę bienia wiedzy, następnie potrzebę dosko n a le n ia um iejętności, a n ie -znaczny p ro c e n t b a d a n y c h odczuw a potrzebę d o s k o n a le n ia osobowości.
B. P R Z E D M IO T D Z IA Ł A L N O Ś C I O P I E K U Ń C Z O -W Y C H O W A W C Z E J P IE L Ę G N IA R E K Ś R O D O W IS K O W Y C H
P rzedm iotem z a in tere so w a ń pielęgniarki śro d o w isk o w ej są w szyscy m ieszkańcy m ik ro re jo n u pielęgniarskiego jej przydzielonego o liczeb-ności m ieszkańców — jak już w spom niano w yżej — 1500—2000 osób w m ieście i 3000 osób na wsi.
Z naszych b adań w ynika, iż 70,49% resp o n d e n te k op iek u je się r e jonam i o w iększej liczebności osób niż p rze w id u ją odpow iednie p rz e pisy. N ie k tó re r e sp o n d e n tk i opiek o w a ły się rejonam i o liczebności n a wet 4500 osób. Fakt ten jest niew ątpliw ie je d n ą z przyczyn, że ani je d -na z r e sp o n d e n te k nie odwiedziła jeszcze w szystkich środow isk rodzin-n y c h w m iejscu jej działalrodzin-ności o piekuńczo-w ychow aw czej. Z a tem pie-lęgniarki nie d y s p o n u ją jeszcze p e łn y m rozeznaniem sw yc h rejonów . Zakładając, iż p ielę g n ia rk a środow iskow a nie je s t w stanie rozpoznać i zaspokajać potrzeb z d ro w o tn y c h w szystkich m ieszkańców , p y t a -liśmy osoby badane, kim op iek u ją się p rze d e wszystkim . Prosiliśm y także o podanie liczby a k tu a ln y c h podopiecznych w y m a g a ją c y c h o d -wiedzin. Z eb ran y m ate ria ł w ykazał, że:
— podopiecznym i w liczbie do 50 osób op iek u je się 36,1% r e s p o n -dentek;
— p a cje n tó w w liczbie 51— 100 ma z a re je s tro w a n y c h 45,1% osób; — 101 i w ięcej osobami ak tu a ln ie o piekuje się 4,9% p ie lę g n ia rek środow iskow ych.
Kim są podopieczni p ie lę g n ia rek środow iskow ych, ja k ie m ają p o trzeby, jak często są odwiedzani, jak długo trw a w izyta i jakie p o trz e -b y chorych są z a sp o k ajan e przez resp o n d e n tk i — oto szereg pytań, k tó re za daw a liśm y naszym rozm ówczyniom .
A nalizując przedm iot a k tu a ln y ch oddziaływ ań p ie lę g n ia rek śro d o -w isko-w ych z p u n k tu -widzenia -wieku, zostaliśmy poinform o-w ani, że:
— 65,6% p ie lę g n ia rek p rac u je głównie na rzecz m ałych dzieci i lu-dzi w w ieku e m e ry ta ln y m ;
— 18,9% — na rzecz m ałych dzieci, osób w w ieku p ro d u k c y jn y m i osób w w ieku e m e ry ta ln y m ;
— 14% działa w yłącznie na rzecz ludzi starych; — 0,82% op iek u je .się ak tu a ln ie tylko m ałymi dziećmi;
— 0,82% odwiedza przedstaw icieli w szystkich kategorii wieku, tzn. m ałe dzieci, dzieci starsze, d orosłych i osoby starsze.
Zatem z p u n k tu widzenia w ie k u ak tu a ln ie podopieczni p ie lę g n ia rek śro d o w isk o w y ch to przede w szystkim ;
1) osoby w w ieku e m e ry ta ln y m ;
2) dzieci w w ieku od szóstego tygodnia do trzeciego r o k u życia; 3) osoby w w ieku p ro d u k cy jn y m ;
4) dzieci w w ieku 3— 15 lat; 5) inne osoby.
Na pytanie, kogo po w in n y przede wszystkim objąć sw oją d ziałal-nością z p u n k tu w idzenia kategorii wieku, 88.5% b a d a n y c h w ym ieniło w szystkie w yżej w yszczególnione k a te g o rie w ie k u łącznie.
Celem odw iedzania m ałego dziecka jest pom oc m atce w p ra w id ło w ym jego w y c h o w y w a n iu . W pierw szym roku życia dziecka p ie lę g -n iark a społecz-na odwiedza każdą m atkę przecięt-nie sześć razy. Pie-lęgniarki środow iskow e przejm u ją od położnych i otac z ają o pieką dzieci, k tó re u k ońc z yły sześć tygodni życia. W w y ją tk o w y c h s y tu a cjach, jak np. b rak d o sta te cz n ej liczby położnych lub konieczność o b jęcia opieką z drow otną znacznej liczby dzieci (np. w w y p a d k a c h j a -kichś epidemii), pielęgniarki środow iskow e op iek u ją się tak ż e dzieć-mi młodszydzieć-mi niż sześciotygodniow e.
Częstotliw ość odw iedzania dzieci prze dstaw ia się n a stęp u jąc o : w pierw szym m iesiącu życia dziecka — dw a razy; w drugim, trzecim, szóstym i d w u n a sty m m iesiącu — po jed n y m razie, w w ie ku 1— 3 lat — dw a razy w roku. Są to odw iedziny profilaktyczne. C z ę s to tliw o ś ć odwiedzin zwiększa się, gdy dziecko jest chore.
Dzieci w w ieku 3— 15 lat pielęgniarka odw iedza w razie potrzeby. Każda pielęgniarka prow adzi reje s tr dzieci tzw. specjalnej troski. Są to dzieci z grup d y sp a n se ry jn y c h , tzn. c h o ru ją ce na gruźlicę, chorobę reum atyczną, chorobę serca lub m ają ce w adliw ą przem ianę m aterii. C zęstotliw ość odw iedzania tych dzieci uzależniona jest od ich sta nu zdrow ia i system atyczności leczenia się. O potrzebie odw iedzenia k o -m u n ik u je zazw yczaj lekarz.
O dw ie d z a n e osoby w w ieku p ro d u k c y jn y m to najczęściej chorzy z g ru p d y s p a n se ry jn y c h . Częstotliw ość odw iedzania d o ro sły c h z grup d y s p a n s e r y jn y c h uzależniona je s t od rodzaju schorzenia i potrzeb in-d y w iin-d u a ln y c h każin-dego pacjenta. C h o ry c h na gruźlicę pielę g n ia rk a oin-d- od-wiedza, aby sprawdzić, czy p rzy jm u ją leki, poznać samopoczucie, za-chęcić do k o n ty n u o w a n ia leczenia. C h o ry c h p rą tk u ją c y c h odwiedza się raz w miesiącu. P a cje n tó w poradni zdrow ia psychicznego i poradni przeciw alkoholow ej odwiedza pielę g n ia rk a środow iskow a raz na k w a r -tał. Częstotliw ość odw iedzania p a cje n tó w poradni skórno-w enerologicz- nej uzależniona jest także od potrzeb, a każdorazow e zlecenie o d w ie -dzania chorego w jego ś rodow isku dom ow ym o trz y m u je od lekarza tej poradni.
K ategoria p a cje n tó w w w ie k u e m e r y ta ln y m to zazw yczaj osoby chore, o ograniczonej spraw ności ruchow ej i sam oobsługow ej. A p o na d to są to osoby osam otnione — 84% ogółu e m e r y to w a n y c h p a c je n tów pielę g n ia rek ś rodow iskow ych — i osoby sędziwe, a p o n a d to b o r y -k a ją c e się z -kłopotami m ate ria lnym i — 59% ogółu s ta rszy c h pacjentów .
To „przytłoczenie" p ie lę g n ia rek ś ro d o w isk o w y ch znacznym udzia-łem osób starszych w s tru k tu rz e w szystkich podopiecznych oraz ich skom plikow anym i sytua cjam i życiow ym i rzu tu je n a czas trw an ia w izy-ty u chorego, ogólną częstotliw ość odwiedzin, o k r e s o b ejm ow ania opie-ką p ielę g n ia rsk ą i rodzaj usłucj św iadczonych podopiecznym . I tak sp ra w o w a n ie opieki nad osobą starszą trw a od m om e ntu pierw szej w
i-zyty, ja k inform ow ały praw ie w szystkie rozm ówczynie, aż do m om entu
p rze k a z an ia p a c je n ta do z a k ła d u opieki zam kniętej lub jego śmierci. N a w e t wówczas, gdy p rzy c z y n ą objęcia opieką była choroba, która została wyleczona. O soba starsza, k tó ra n ie je d n o k ro tn ie jest sam otna lub czuje się osam otniona w swoim gronie rodzinnym z ap ra c o w a n y c h dom ow ników , zabiega o u trz y m y w a n ie k o n ta k tó w z darz o n ą przez s ie bie zaufaniem pielęgniarką, z a sp o k a jają c ą jej p otrz eby psychiczne. Z a -zw yczaj sta ra się m ak sy m a ln ie przedłużać czas trw a n ia odw iedzin pielęgniarki.
P y tają c badane osoby o czas trw an ia ostatniej w izyty otrzym aliśm y informacje, z k tó ry c h w ynika, że 73,8% pielę g n ia rek spędza u p a c je n -ta od 30 m inut do 1 godziny; 23,8% nie dłużej niż pół godziny i 2,5% pow yżej 1 godziny. W y n ik a z tego, iż stosunkow o długo — ze w zględu na możliwości oddziaływ ania o p iek uńczow ychow aw czego — p r z e b y -w a p i e l ę g n ia r k a '-w środo-w isku d om o-w ym podm iotu s-w ojej działalności. Rozkład częstotliwości odwiedzin uzależniony jest od p o trz eb śro d o -wiska, zaradności, a przede w szystkim od do strz e żo n y c h problem ów i w aha się od jed n o ra zo w ej w izyty do p o n a w ia n y c h codziennie.
C. POTK ZEU Y P O D O P IE C Z N Y C H 1 IC H Z A S P O K A J A N I E
Potrzeby podopiecznych b a d a n y ch pielęgniarek ś ro d o w isk o w y ch są bardzo różnorodne. Różnorodną m ożna zastosow ać k lasyfikację i także w ró żnorodny sposób je badać. Pew ne inform acje o rodzaju w y s tę p u jących potrzeb może dać znajom ość czynności pielęgniarki u p a c je n -tów.
A nalizując treść czynności w y k o n y w a n y c h przez inform atorki w trakcie ostatniej w izyty u p a c je n ta o trz y m u je m y n a s tę p u ją c y ro z -kład czynności:
— 95,9% spra w ow a ło lub organizow ało opiekę nad pacjentem : — 32% w y k o n y w a ło zabieg leczniczy lub pielęgniarski;
— 10,7% przeprow adziło w y w ia d pierw szorazow y:
— 9,1% szerzyło ośw iatę sa n ita rn ą i kształtow ało k u ltu rę z d ro w o t-ną:
— 19,7% w y k o n y w a ło inne czynności.
Stwierdzono, że inform acje i in gerencje p ielę g n ia re k w zakresie kształtow ania k u ltu ry zdrow otnej dotyczą najczęściej zasad p ie lę g n a -cji obłożnie chorych, higieny żywienia, sta nu sa n ita rn e g o pomieszczeń, higieny osobistej, zasad współżycia społecznego lub innych zasad h i-gienicznego try b u życia.
Ponadto należy dodać, iż szerzenie ośw iaty sa n ita rn e j i k sz ta łto w a -nie k u ltu ry z drow otnej tow a rz ysz y często innym czynnościom, np. pielęgnacyjnym , leczniczym czy opiekuńczym . W ó w c z a s czynności te często uchodzą z pola uwagi osób reje stru ją c y c h , a prze de w szystkim klasy fik u ją cy c h działalność pielę g n ia rek środow iskow ych.
N a z a p y ta n ie 'w p r o s t o sp ra w y p a c je n tó w w y m a g a ją c e pilnego roz-w iązania:
— 57,4% postuluje z a spokajanie potrzeb s ocja lnych ich p o dopiecz-nych;
— 14,8% p ie lę g n ia rek widzi konieczność jednoczesnego z a sp o k a ja -nia p otrzeb s o cjalnych i w y c how aw czo-kulturalnych;
— 4,1% za w y m a g a ją c e pilnego rozw iązania uw aża sp ra w y w ycho- w a w czo-kulturalne;
— 9,1% w yrażała inne propozycje, zaś ponad 14% nie zgłaszała żad- n y c h uwag.
Zatem uogólniając można stwierdzić, że p ielęgniarki w pierw sz ym rzędzie zarów no zaspokajają, ja k i postu lu ją z a spokoje nie potrzeb so cja ln y ch i m edyczno-pielęgniarskich, na to m ia st w d rugiej kolejności w y s tę p u ją p otrz eby społeczno-w ychow aw cze zw iązane z krzew ieniem k u ltu ry z drow otnej w środow isku d om ow ym pacjentów .
iesz-k u ją c y c h w m iiesz-k ro rejo n ie pielęgniariesz-ki środow isiesz-kow ej niew ątpliw ie w y w ie ra w pływ organizacja sposobu o d n a jd y w a n ia ludzi p o trz e b u ją -cych pomocy.
N ajczęstszym źródłem informacji o osobie p o trz eb u ją c ej pom ocy są sąsiedzi z a in tere so w a n e g o (77,9%), n a stęp n ie lekarz (74,6%), często s a -ma pielęgniarka, p r zejaw iają ca a k ty w n ą postaw ę, w tra k c ie prac y w tere n ie zdobyw a nazw iska i a d re s y n o w y c h podopiecznych (52,5%), nieco rzadziej o trz y m u je m eld u n e k od jak ie jś organizacji społecznej (41%), jeszcze rzadziej m elduje jej o tym fakcie rodzina c h orego (26%) lub sam c h o ry (12,3%) — bądź z in n y ch źródeł z dobyw a inform ację o p o ten cjaln y m p acjencie (34,4%).
Różnorodny z akres obow iązków n a łoż onyc h na pielęgniarki śro d o -w isko-w e oraz szeroki -w achlarz potrzeb p o dopiecznych spra-w ia, że pielęgniarki p ra c u ją c e w śro d o w isk u celem zaspokojenia potrzeb p o d -opiecznych n a w ią zu ją w spółpracę z instytucjam i i organizacjam i spo-łecznymi oraz osobami p ry w a tn y m i. Dane szczegółow e p rze d staw iają się n a stęp u jąc o :
— 2,5% brak d a n y c h lub nie w spółpra c uje z żadną instytucją; — 11,5% w spółpra c uje z jed n ą instytucją;
— 20,5% w sp ó łp ra c u je z dw iem a instytucjam i; — 26,2% w spółpracuje z trzem a instytucjam i;
— 39,3% w sp ó łp ra c u je z czterem a i w ięcej instytucjam i.
Pielęgniarki środow iskow e najczęściej w spółpracują z instytucjam i re s o r tu opieki społecznej (97,5%), następ n ie z re so rte m ośw iaty i w y chow ania (51,6%), res o rte m zdrow ia (42,6%), re so rte m s p ra w w e w n ę -trz n y c h i resortem ob ro n y n a ro d o w ej (21,3%), gospodarki k o m unalnej (9,1%), spraw iedliw ości (2,5%), k u ltu ry (0,82%) i innymi (4,1%). N a to -m iast ani jedna osoba nie w spo-m niała o w spółpracy z res o rte -m k u ltu r y fizycznej i turystyki.
Jeżeli z a stosujem y innego ty p u k lasyfikację organizacji społecznych, z któ ry m i w sp ó łp ra c u je pielę g n ia rk a środow iskow a w re a liz a -cji p la n u opiekuńczo-w ychow aw czego, okaże się, że nie istnieje w spół-p raca w ty m względzie z organizacjam i spół-politycznym i i kulturalnym i. N ajlep iej u k ład ając a się i s tosunkow o dobrze o c eniana w spółpraca łączy p ielęgniarkę z organizacjam i i instytucjam i o c h a ra k te r z e o p ie -kuńczym , czego dowodzi z estaw ienie z a w a rte w tab. 6.
W a ru n k ie m d obrej w sp ó łp ra c y z sojuszniczą o rg an iz acją lub in sty -tu cją — zdaniem pielęgniarek ś ro d o w isk o w y ch — jest:
— udzielanie św iadczeń (86,9%);
— udzielanie informacji i św iadczeń (6,6%); — udzielanie św iadczeń i k o o r d y n a c ja (2,4%).
T a b e l « fi S u b ie k t y w n a o c e n a w s p ó łp r a c y p ie lę g n ia r e k ś r o d o w is k o w y c h z o r g a n iz a c j a m i T y p y o r g a n iz a c j i O c e n a w s p ó łp r a c y . . z a d o w a - d o b r a s ła b a ła j ą c a B rak o c e -n y B rak w s p ó ł -p r a c y P o lit y c z n e — — — 0,82 99,18 O p ie k u ń c z e S p o łe c z n o -56,56 35,25 7,38 0,82 - w y c h o w a w c z e 29,51 28,69 5,74 — 36,07 K u ltu r a ln e 1,64 — — — 98,36 Ź r ó d ł o : b a d a n i a w ła s n e .
N a to m ia st do p o d sta w o w y c h trudności we w spółpracy zaliczają. — trudności w porozum ieniu się (10,7%);
— b rak ko m p ete n cji i trudności w porozum ieniu się (6,6%); — n ied o trz y m y w a n ie um ów (4,1%);
— b rak kom petencji (1,6%); — inne k ło p o ty (42,6%).
D . M E T O D Y P R A C Y S P O Ł E C Z N O -W Y C H O W A W C Z E J
W y m ie n ia ją c trzy podsta w o w e m etody p ra c y sp o łe c z n o w y c h o w a w -czej proszono o poinform ow anie, która z nich jest najczęściej stosow a n a przez resp o n d e n tk ę. Ponad 57% b a d a n y ch nie udzieliło o d p o stosow ie dzi. W śró d pozostałych osób 22,1% wspom niało o rów nie częstym o d działyw aniu na jed n o stk ę i na grupę, 13,1% oddziaływ ało tylko na j e d -nostkę, 6,6% oddziaływ ało częściej na grupę, a 1,6% — rów nie często
na jed n o stk ę jak i na środow isko lokalne.
W sum ie z trzech m etod p ra c y społecznow ychow aw czej przez p ie lęgniarki środow iskow e najbardziej p refe ro w a n a jest m etoda p r o w a -dzenia indyw id u aln e g o przypadku, stosunkow o m niej często stosuje się m etodę p ra c y g ru p o w ej i niezm iernie rzadko m etodę p ra c y ś ro d o -w isko-wej.
IV. P O R Ó W N A N IE FUNKCJI ZAŁOŻONEJ Z RZECZYWISTĄ DZIAŁALNOŚCIĄ PIELĘGNIAREK ŚRODO W ISKOW Y CH
Poró w n u ją c p o stu lo w a n y m odel z faktycznie działającym i p ielę g-niarkam i środow iskow ym i znajdujem y, iż:
a) w zak re sie cech społeczno-dem ograficznych stw ierdzam y, że z darzają się p rzypadki zatru d n ia n ia osób m ają cy c h tylko podsta w o w e w y -kształcenie ogólne i nie w szystkie pielęgniarki m ają w yksz tałc enie zaw odow e;
b) w zak re sie realizow anych zadań w terenie o bjętym działalnością i przedm iotu zain tere so w a ń p ie lę g n ia rek śro d o w isk o w y ch s tw ie rd z a my, że w zw iązku ze znacznym i brakam i k a d r p ielęgniarskich o b s e r w u je się p ew ne niedociągnięcia w ich działalności; być może, na e f e k -ty w n o ść ich p ra c y w y w ie ra w pływ niedosta te c zny stopień kontroli.
W zak re sie przedm iotu z a in tere s o w a ń b a danej ka te g o rii w y c h o -w a -w có -w należy st-wierdzić, iż dla ok. 3/4 pielę g n ia rek przydzielono r e jo n y działania znacznie w iększe niż n a k a zu ją przepisy. Pielęgniarki na ogół prze s trz e g ają p rzepisow ej dziennej liczby odwiedzin, ale przy ta k dużych rejonach p o w oduje to zjaw isko b rak u opieki n a w e t o c h a -ra k te rz e „ -ratow niczym " dla w szystkich osób jej potrz ebują c yc h. Stąd czynności o c h a ra k te rz e p r o fila k ty cz n y m i w y chow aw czym są siłą rzeczy o d s u w a n e na dalszy plan jako p oczynania nie zawsze b ezpo-średnio zw iązane z rato w a n iem zagrożonego życia. Stw ierdzam y zbyt m ałe z naszego p u n k tu w idzenia z a in tere so w a n ie i możliwości k r z e -w ienia oś-w iaty sanita rnej. Zau-w aża się także niepełne -w y k o rz y s ta n ie możliwości w sp ó łp ra c y z sojusznikam i p oczynań zaw odow ych p ielęg-niarki ś rodow iskow ej w osiedlu m ieszkaniow ym .
V. TRUDNOŚCI I SUKCESY
W DZIAŁALNOŚCI O PIEK U Ń CZO -W Y CH O W A W CZE J
A . T R U D N O Ś C I
1. Pielęgniarkom śro d o w isk o w y m przydziela się te r e n działania z reg u ły większy niż przew iduje norm a.
Przy znacznych odległościach i b ra k u spe cja ln y c h ś ro d k ó w lo k o mocji zauw aża się przem ęczenie i zw iększoną zachorow alność p ielę g niarek, zwłaszcza w o k res a c h n iesp rz y ja ją c y c h w a r u n k ó w atm o sfe -rycznych.
C z ę sty m zjaw iskiem jest de le g o w an ie p ielę g n ia re k śro d o w isk o w y ch do p ra c y w innych działach poradni. W ów czas pozostałe pielęgniarki śro d o w isk o w e tym czasow o przejm u ją nieznany 'im teren koleż a ne k o d delegow anych, o g raniczając się z konieczności do działań o c h a r a k te rze ratow niczym , gdyż nie m ają czasu na realizację działań o c h a r a k -terze profilaktycznym .
isko-wych, oczekują od nich zdaniem p ielęgniarek raczej pom ocy w zakresie terapii, a nie inwencji i działalności o c h a ra k te rz e profilaktycznym , ściśle związanej z szerzeniem ośw iaty z drow otnej w r e j o -nie działania. Stąd mimo odpow ied-niego p rzy g o to w a n ia zaw odow ego p raca p ielę g n ia rek ś rodow iskow ych m ało jest n a sy co n a elem entam i
wychow aw czym i.
3. Spraw ozdaw czość prow adzona przez pielęgniarki jest czasochłonna, a jednocześnie nie pełni funkcji k o n tro ln y c h — w ym aga u p ro sz -czenia i zmodyfikowania.
4 Efektyw na działalność p ielęgniarek w ym aga zorganizow ania o d -pow iedniego w a rszta tu pracy. W pierw szym rzędzie niezbędne jest w ydzielenie odrębnego, odpow iedniego pom ieszczenia na tere n ie p o -radni, co umożliwi p rzeprow adzanie wyw iadów , rozm ów z p odopiecz-nymi itp. Konieczne jest w yposażenie ośrodka w odpow iedni sprzęt m edyczny potrzebny do pielęgnacji c h orego w domu. P onadto p o w in -no się zaopatrzyć ośrodek w sprzęt, k tó ry można byłoby w ypożyczac z a in tere so w a n y m do domu. A na szczególną u w agę z asługuje spraw a w łaściw ego doboru, e kspozycji i d y s try b u c ji pom ocy przyd a tn y ch , a n a w e t niezbędnych do w łaściw ej p o pularyzacji ośw iaty zdrow otnej. O becnie pielęgniarki środow iskow e nie d y s p o n u ją żadnym sprzętem ani pomocami" ułatw iają c ym i im p row adzenie działalności o św iatow ej w śród m ieszkańców osiedli.
5. W inno się w w iększym stopniu niż doty ch c z a s p opularyz ow a ć p ielęgniarstw o środow iskow e wśród społeczeństw a, gdyz pow szechna nieznajom ość funkcji i za d ań tej kategorii z a w o d o w y c h w y c h o w a w c ó w u tru d n ia im działalność zwłaszcza o c h a ra k te rz e w y c h ow aw czym . Pa cjenci oczekują od pielę g n ia rek jedynie św iadczeń leczm czo-pielęgna-CVT t a k ° d o b r e / k M r t Y n a c j i działań i w spółpra c y z p io n em opieki p rzyczynia się do tego, iż pielę g n ia rk a środow iskow a w y k o n u je w,e- t e czynności opiekuna społecznego, siostry PCK lub p r a c o w m k a socjal-n o Odbywa się to zazw yczaj kosztem m ożliw ych do z realizow am a "unkcii w y c h o w aw c zy c h w zakresie och ro n y z d r o w a Funkc,,. do kto- ych spośród w y m ien io n y c h prac o w n ik ó w o p .c k u n c zy c h najlepsze [ jedynie odpow iednie p rzy g o to w a n ie z a w odow e ma pre g g m a r k a sro- dow iskow a - jeżeli została w ykształcona zgodnre z zalozemarm mo-d e l7Wr p ra k ty c e w sposób n iedostateczny prze strz e g a alg m od elo -w y c h zasad d o b o ru k a n d y d a te k do zajm o-w ania prom erskrch s tano-w .sk pracy w now oczesnym pielęgniarstw ie. J e st to stanow isko w ysoce sam odzielne w k tó ry sam z a ta rta jest granica samiędzy a ktyw noscrą z a w o
stanow isko to w ym aga poza kwalifikacjam i odpow iednich cech c h a ra k -teru i p redyspoz ycji psychicznych.
B. S U K C E S Y
1. Stale rośnie liczba p ie lę g n ia rek środow iskow ych, k tó re cechuje stosu n k o w o duża stabilizacja zaw odow a.
2. C oraz lepsze jest p rzy g o to w a n ie z aw odow e p ielęgniarek śro d o -w isko-w ych.
3. C oraz w iększy jest p rocent środow isk rodzinnych, w k tó ry c h pielę g n ia rk a środow iskow a przeprow adziła diagnozę i objęła stałą
opieką środow iskow ą.
4. O b s e r w u je się stopniow e p o d ejm o w a n ie przez pielę g n ia rk ę ś ro -dow iskow ą n o w y c h działań — o c h a ra k te r z e w yc h o w aw c zy m — roz-sz erz ają c y ch sferę jej e fe k ty w n y c h możliwości k roz-ształtow ania k u ltu ry z d ro w o tn ej społeczeństw a.
P odsum ow ując na sze rozw ażania należy zauważyć, że pielęgniarki śro d o w isk o w e spośród kategorii z aw odow ych w y c h o w a w c ó w w y ró ż nia szereg czynników p re d y s p o n u ją c y c h je do szczególnej roli w po d -noszeniu k u ltu ry z drow otnej społeczeństw a. C e c huje je odpow iednie przyg o to w a n ie z aw odow e — zn ają m etody p ra c y społeczno-w ycho-wawczej, posiadają u m iejętność diagnozow ania środow isk społecznych, upow szechniania w iedzy i k ształtow ania na w yków . Przedm iotem ich o ddz ia ływ a ń sp o łeczno-w ychow aw czych jest zazw yczej cała rodzina, chociaż przychodzą do dom u p a c je n ta zazw yczaj z pow odu choroby
jednego z członków rodziny — dziecka, osoby starszej lub innej. Pielęgniarki środow iskow e m ają m ożliwość realizow ać proces w y -chow ania w form ie tzw. w y c h o w a n ia tow arzyszącego. M ogą szerzyć
ośw iatę sa n ita rn ą i k ształtow ać naw ykj higienicznego try b u życia w tra k c ie w y k o n y w a n ia zab ie g ó w leczniczopielęgnacyjnych i o p ie -kuńczych. Długi czas p r z eb y w an ia w dom u pacjenta, duża częstotli-wość sk ła d a n y c h wizyt, p osiadane zaufanie chorego i jego rodziny — to w sz y stk o ułatw ia w ejście do środow iska i rozw ijanie skutecznej działalności opiekuńczo-w ychow aw czej.
J e s t to r e je s tr możliwości, jakimi d y sp o n u je ta k a te g o ria w y c h o -w a-w có-w . J ednocześnie n a le ż y zau-ważyć, że pielę g n ia rst-w o śro d o -w is-kow e zostało n iedaw no p o w o ła n e do życia i p o k o n u je pierw sze e tap y zw iązane z jego rozwojem . W y p ra c o w u je swoiste m etody p r a c y i h ie ra rc h ię czynności. B oryka się z kłopotam i ka d ro w y m i i zabiega o o d -pow ie dnią bazę lokalow ą oraz w y posażenie m aterialne. P rzełam uje tra d y c y jn e oczekiw ania związane z pielęgniarstw em , gdyż rozszerza sw e zadania o całą sferę o ddz ia ływ a ń społecznow ychow aw czych, k t ó
r y c h celem jest wzm acnianie sił fizycznych i psychicznych, czyli p o tę gow anie zdrow ia jednostki i społeczeństw a. O siąga się to także p o -przez szerzenie ośw iaty zdrow otnej. Zatem nie w sferze uchwał, zało-żeń m odelow ych i w sposobie kształcenia pielęgniarek, lecz w sferze realizacji p ielęgniarstw a środow iskow ego leżą nie w y k o rz y s ta n e d o tychczas szanse społecznow ychow aw czego o d działyw ania tej k a te g o -rii w yc h o w aw c ó w zaw odow ych na nasze społeczeństwo.
