Pozycja stratygraficzna formacji ³upków z Wide³ek
w synklinie bardziañskiej (Góry Œwiêtokrzyskie)
Jan Malec
1Stratigraphical position of the Wide³ki Formation in the Bardo Syncline (Holy Cross Mts.). Prz. Geol., 62: 748–754.
A b s t r a c t. Results of the geological studies carried out in the western part of the Bardo Syncline have revealed the wrong stratigraphic position of the Silurian Wide³ki Formation, established by Stupnicka et al. (1991) in the Wide³ki area. This lithostratigraphic unit does not represent the youngest Silurian deposits overlying the greywackes of the Niewachlów Beds in the Kielce region of the Holy Cross Mts. In fact, the claystones with graptolites of the Wide³ki Formation underlie the greywackes of the Niewachlów Beds and belong to the upper part of the Pr¹gowiec Beds.
Keywords: Silurian, lithostratigraphy, biostratigraphy, Holy Cross Mts.
Profil syluru regionu po³udniowego Gór Œwiêtokrzy-skich z³o¿ony jest z dwóch g³ównych kompleksów litolo-gicznych: ³upków graptolitowych i szarog³azów. Pierwsze reprezentowane s¹ przez warstwy bardziañskie i warstwy pr¹gowieckie o wieku landower–dolny ludlow, natomiast szarog³azy nale¿¹ do warstw niewachlowskich datowa-nych na œrodkowy ludlow (Tomczykowa & Tomczyk, 1981; Malec, 2006).
Osady szarog³azowe z³o¿one s¹ ze zró¿nicowanych litologicznie sk³adników ska³ osadowych, wulkanicznych i podrzêdnie metamorficznych (£abêdzki, 1969; Przy-by³owicz & Stupnicka, 1989; Romanek & Rup, 1989; Malec & Kuleta, 2009). Na temat proweniencji materia³u okruchowego serii szarog³azowej wypowiadano zró¿nico-wane opinie. Wyra¿any by³ pogl¹d, ¿e jest on pochodzenia lokalnego, w którym okruchy ska³ osadowych s¹ rezulta-tem niszczenia utworów od kambru do dolnego syluru, natomiast sk³adniki ska³ magmowych powsta³y w wyniku synsedymentacyjnych procesów wulkanicznych w Górach Œwiêtokrzyskich (Przyby³owicz & Stupnicka, 1989, 1992; Stupnicka i in., 1991; Migaszewski, 1998). Œrodowisko sedymentacji szarog³azów okreœlano jako p³ytkomorskie, o czym mia³ œwiadczyæ brak obróbki mechanicznej sk³adni-ków ziarnistych oraz obecnoœæ w tych osadach bentonicznej fauny (Tomczykowa, 1959; Przyby³owicz & Stupnicka, 1989; Romanek & Rup, 1989). Uwa¿ano równie¿, ¿e frakcj¹ najgrubsz¹, do zlepieñcowej w³¹cznie, charakteryzuje siê stropowa czêœæ sekwencji szarog³azowej, koñcz¹cej na tym obszarze sedymentacjê syluru (Tomczykowa, 1959).
Prowadzone w ostatnim okresie badania sedymentolo-giczne wskazuj¹, ¿e najgrubsza frakcja materia³u detry-tycznego wystêpuje w œrodkowej czêœci szarog³azów warstw niewachlowskich, a osady te powsta³y w œrodowi-sku g³êbokomorskim przy udziale pr¹dów zawiesinowych (Malec, 1996, 2000, 2001, 2002a, b, 2005; Malec i in., 2005; Malec & Kuleta, 2009). Z analizy petrograficznej sk³adników okruchowych szarog³azów wynika, ¿e po-chodz¹ one z ³uku wulkanicznego usytuowanego poza blo-kiem ma³opolskim, a na obszar Gór Œwiêtokrzyskich prze-mieszczone zosta³y z po³udniowego zachodu (Malec, op.cit.;
Malec i in., 2005; Malec & Kuleta, 2009) lub zachodu (Koz³owski i in., 2004).
Mi¹¿szoœæ zachowanej w regionie kieleckim serii sza-rog³azowej warstw niewachlowskich szacowana jest na 200–600 m (Tomczyk, 1956; Dyka, 1958; Filonowicz, 1976; Romanek & Rup, 1989). Na obszarze tym sylur jest silnie zerodowany, a na szarog³azach le¿¹ z du¿¹ luk¹ stra-tygraficzn¹ terygeniczne utwory dewonu dolnego o wieku górny prag–dolny eifel (Turnau & Tarnowska, 1997).
Dotychczasowy schemat nastêpstwa osadów w profilu syluru regionu kieleckiego zosta³ w ostatnim okresie zakwestionowany w odniesieniu do jego najwy¿szej czêœci (Stupnicka i in., 1991; Stupnicka, 1995). Wed³ug Stupnic-kiej i in. (1991) szarog³azy warstw niewachlowskich maj¹ mniejsz¹ mi¹¿szoœæ od dotychczas przyjmowanej i nie koñcz¹ na tym obszarze sedymentacji syluru. Powy¿ej sza-rog³azów mia³a trwaæ dalej depozycja osadów syluru w postaci ³upków z faun¹ graptolitow¹, nale¿¹cych do górne-go ludlowu. Dopiero na tych utworach maj¹ zalegaæ nie-zgodnie terygeniczne osady dewonu dolnego. £upki z graptolitami, m³odsze od szarog³azów warstw niewachlow-skich, opisa³a Stupnicka i in. (1991) w zachodniej czêœci synkliny bardziañskiej, w rejonie Wide³ek (ryc. 1, 2).
Przedstawiona przez Stupnick¹ i in. (1991) nowa inter-pretacja stratygraficznego nastêpstwa najm³odszych osa-dów syluru w regionie kieleckim Gór Œwiêtokrzyskich, odbiegaj¹ca od dotychczas ustalonej, sk³oni³a autora do wykonania prac ziemnych w rejonie Wide³ek celem jej zweryfikowania.
SYLUR W REJONIE WIDE£EK
Utwory syluru z okolic Wide³ek rozpoznawano w natu-ralnych i sztucznych ods³oniêciach oraz w profilach otwo-rów wiertniczych, w zwi¹zku z pracami prowadzonymi g³ównie nad dokumentowaniem wystêpowania na tym obszarze ska³ wulkanicznych – diabazów (Czarnocki, 1927, 1939, 1957, 1958; Ryka, 1957; Tomczykowa, 1958; Ryka & Tomczyk, 1959; Deczkowski, 1963). Wed³ug Czarnockiego (op. cit.) po³o¿enie stratygraficzne diabazów
1
Pañstwowy Instytut Geologiczny – Pañstwowy Instytut Badawczy, Oddzia³ Œwiêtokrzyski, ul. Zgoda 21, 25-953 Kielce; jan.malec@pgi.gov.pl.
przypada na pogranicze dwu facjalnie odmiennych serii. Poni¿ej diabazów mieœci siê seria ³upków graptolitowych, a powy¿ej wystêpuj¹ osady szarog³azowe.
Zgodnie ze s³owami Czarnockiego (1957) „£upki graptolitowe ods³oniête s¹ mniej wiêcej poœrodku drogi polnej prowadz¹cej z Wide³ek do Zarobin oraz w polu ornym na S od niej. Znacznie wiêksze przestrzenie zajmuj¹ wychodnie szarog³azów obejmuj¹cych niewielkie wynio-s³oœci po³o¿one na SW od Wide³ek, siêgaj¹cych a¿ do samych Zarobin. Szarog³azy spoczywaj¹ tu nad ³upkami graptolitowymi. Szarog³azy zapadaj¹ na SW i w tym kie-runku zastêpuje je piaskowiec plakodermowy, ods³oniêty pocz¹tkowo na maleñkiej przestrzeni na N od £apigrosza wreszcie w Górach Cisowskich”.
Tomczykowa (1958) zaœ stwierdzi³a, ¿e „W zachodniej czêœci omawianej synkliny (bardziañskiej) w pó³nocnym skrzydle ods³aniaj¹ siê w okolicy wsi Wide³ki ³upki ilaste, ¿ó³toszare i szarozielone z doœæ liczn¹ faun¹ graptolitow¹. Z innej fauny spotyka siê tu z rzadka ma³¿e, g³owonogi oraz doœæ liczne ma³¿oraczki. Stropowa partia ³upków w kierunku zachodnim przechodzi w szarog³azy zawieraj¹ce nieliczn¹ faunê ramienionogów, z graptolitów zaœ czasami
Pristiograptus sp.”.
Takie samo nastêpstwo stratygraficzne osadów syluru z rejonu Wide³ek przedstawili Ryka i Tomczyk (1959), stwierdzaj¹c w stropie otworu Wide³ki 1 „szarog³azowe utwory syluru z ubog¹ faun¹ ma³¿ów Cardiola bohemia Barrande oraz g³owonogów. Ni¿sze partie szarog³azów za-wieraj¹ wk³adki i³o³upków z bardzo nieliczn¹ faun¹ grap-tolitów”. W ni¿szej czêœci tego profilu obecne s¹ diabazy, a pod nimi „w dalszym ci¹gu wystêpuj¹ ³upki graptolitowe, (...) a ni¿ej na g³êbokoœci 60 metrów stwierdzono wystê-powanie przewodnich form Saetograptus leintwardinensis (Lapworth)”.
W profilu otworu Wide³ki 1, pod czwartorzêdem Tom-czyk (1958) opisa³ kilka charakterystycznych serii skal-nych nachyloskal-nych pod k¹tem 4–13o
(ryc. 3):
– 5,0–21,1 m – piaskowce szarog³azowe drobno- i œred-nioziarniste z i³owcami i mu³owcami oraz nieliczn¹ faun¹ graptolitów;
– 21,1–26,2 m – diabazy drobnoziarniste;
– 26,2–29,0 m – piaskowce szarog³azowe drobno- i œrednioziarniste z prze³awiceniami i³owców i mu³owców;
– 29,0–51,2 m – diabazy drobno- i gruboziarniste; – 51,2–123,9 m – i³owce z wk³adkami i³owców wapni-stych oraz i³owców czêœciowo krzemionkowych, z faun¹ graptolitów ma³¿ów, ³odzików, ma³¿oraczków, trylobitów, liliowców i œlimaków;
– 123,9–126,4 m – wapienie drobnokrystaliczne szaro-zielone i szaroró¿owe, zmineralizowane pirytem i kalcy-tem;
– 126,4–141,5 m – piaskowce jasno- i ciemnoszare. W profilu otworu Wide³ki 1 najlepiej udokumentowane wiekowo s¹ serie i³owcowe z liczn¹ faun¹ graptolitow¹ (Tomczyk, 1958), której korektê taksonomiczn¹ przepro-wadzi³ Tomczyk w 2004 r. Graptolity wystêpuj¹ce na g³êbokoœci 108,0–123,9 m datuj¹ te osady na górny wenlok (homerian), obejmuj¹ce poziomy G. nassa – C. ludensis. Zespó³ graptolitów z g³êbokoœci 51,2–108,0 m jest charak-terystyczny dla dolnego ludlowu (gorstian–najni¿szy
lud-fordian), najprawdopodobniej ograniczonego poziomami
N. nilssoni – C. aversus aversus. Nieliczne graptolity
stwier-dzone w utworach szarog³azowych wskazuj¹ na podpo-ziom C. aversus rostratus najni¿szego ludfordianu (por. Tomczyk i in., 1991; Urbanek & Teller, 1997; Szymañski & Modliñski, 2003). Poza graptolitami w i³owcach wystê-puj¹ ma³¿e, ³odziki, ma³¿oraczki, œlimaki i trylobity (ryc. 3). Te ostatnie, na g³êbokoœci 111,0–115,0 m reprezentowane s¹ przez gatunek Odontopleura ovata Emmrich (Tomczyk, 1958). Z pozycji biostratygraficznej i³owców z graptolita-mi wynika, ¿e w profilu otworu Wide³ki 1 brak jest osadów najni¿szego syluru – dolnego wenloku i landoweru. Obec-noœæ tych utworów we wschodniej czêœci synkliny bar-dziañskiej wskazuje (Czarnocki, 1939; Tomczykowa, 1958), ¿e w rejonie Wide³ek zosta³y one zredukowane tek-tonicznie. Poni¿ej i³owców z graptolitami, na g³êbokoœci 123,9–126,4 m le¿¹ wapienie ordowiku, nale¿¹ce do lokal-nej jednostki litostratygraficzlokal-nej – formacji wapieni z Mój-czy (por. BednarMój-czyk, 1981; Trela, 2006a, b). Piaskowce nawiercone poni¿ej wapieni na g³êbokoœci 126,4–141,5 m nie maj¹ dokumentacji biostratygraficznej. Na g³êbokoœci 126,4–141,0 m wykszta³cone s¹ w postaci piaskowców jasnoszarych z glaukonitem. Reprezentuj¹ one najprawdo-podobniej odpowiedniki dolnoordowickiej formacji pia-skowców z Miêdzygórza (Bednarczyk, 1981) lub pias-kowców formacji z Bukówki (Trela, 2006a, b). W najni¿-szej czêœci profilu (g³êbkoœæ 141,0–141,5 m) wystêpuj¹ piaskowce ciemnoszare z licznymi ³yszczykami i skamie-nia³oœciami œladowymi. Podobne piaskowce, o mi¹¿szoœci prawie 40 m, rozpoznane zosta³y w sp¹gu otworu Zarobiny 1, zlokalizowanego w odleg³oœci 0,6 km na NW od otworu Wide³ki 1. Na podstawie obecnoœci w nich warstw pia-skowców hieroglifowych oraz detrytusu ramienionogów – lingulelli, Deczkowski (1963) zaliczy³ je do kambru. Nie mo¿na wykluczyæ, ¿e takie same piaskowce, odpowia-daj¹ce dolnokambryjskiej formacji piaskowców z Ociesêk (por. Or³owski, 1975), mog¹ wystêpowaæ w pó³metrowym sp¹gowym odcinku otworu Wide³ki 1.
Nastêpstwo stratygraficzne osadów syluru, stwierdzo-ne w trakcie badañ kartograficznych wykonywanych na tym obszarze (Filonowicz, 1976), jest takie samo jak w otworze Wide³ki 1 (Tomczyk, 1958).
Wymienieni wy¿ej badacze wyró¿nili w sekwencji syluru okolic Wide³ek zarówno ³upki graptolitowe wenlo-ku i ludlowu, jak równie¿ osady szarog³azowe ludlowu. Przedstawione przez nich obserwacje s¹ jednoznaczne odnoœnie pozycji stratygraficznej wystêpuj¹cych na tym obszarze utworów syluru. Dane pochodz¹ce z prac tereno-wych i uzyskane z profilu wiercenia Wide³ki 1 wskazuj¹, ¿e piaskowce szarog³azowe warstw niewachlowskich le¿¹ nad ³upkami graptolitowymi, a w czêœci zachodniej obsza-ru, pomiêdzy Wide³kami a Zarobinami, zapadaj¹ na SW.
„FORMACJA £UPKÓW Z WIDE£EK”
Przeprowadzone przez Stupnick¹ i in. (1991) badania lito- i biostratygraficzne syluru z pogranicza ³upków grap-tolitowych i szarog³azów niewachlowskich z rejonu Wide³ek ukaza³y w nowym œwietle problematykê sedy-mentacji osadów w póŸnym sylurze na obszarze regionu kieleckiego Gór Œwiêtokrzyskich. W rejonie po³o¿onym
pomiêdzy Wide³kami a Zarobinami opisano ³upki z grapto-litami, które le¿¹ na szarog³azach warstw niewachlow-skich, o biegu ³awic 30oi upadzie 15ona wschód (ryc. 4). Mi¹¿szoœæ szarog³azów oszacowana zosta³a w tym rejonie na oko³o 50 m, a ³upków na 8 do 10 m. £upki z graptolitami wyró¿nione zosta³y w postaci nowej jednostki
litostraty-graficznej – „formacji ³upków z Wide³ek” (Stupnicka i in., 1991). Na podstawie graptolitów, pozycjê biostratygra-ficzn¹ tych utworów okreœlono w zakresie poziomów
Bohemograptus bohemicus – ? Neocucullograptus kozlow-skii. Wskazuje ona, ¿e sedymentacja ³upków trwa³a od
koñca ludlowu wczesnego do koñca ludlowu póŸnego. Wed³ug Stupnickiej i in. (1991) dopiero po sedymentacji formacji ³upków z Wide³ek w po³udniowej czêœci Gór Œwiêtokrzyskich nast¹pi³y ruchy tektoniczne, które spo-wodowa³y podniesienie antyklinorium klimontowskiego i jego erozjê.
„Formacjê ³upków z Wide³ek” Stupnicka (1995) uzna³a za równowiekow¹ z osadami warstw kieleckich (ryc. 5), wystêpuj¹cych w stropowej partii szarog³azów syluru w pó³nocnej czêœci Kielc, datowanych na górny ludlow (por. Malec, 1993, 2001; Tomczykowa, 1993). Autorka ta stwier-dzi³a tak¿e „formacjê ³upków z Wide³ek” w Niestachowie, gdzie ma ona wystêpowaæ bezpoœrednio na szarog³azach warstw niewachlowskich (Stupnicka, 1995). W profilu Niestachowa zaœ górnosylurskie piaskowce formacji z Nie-stachowa (op. cit., Przyby³owicz & Stupnicka, 1989) umie-œci³a na zerodowanej powierzchni ”formacji ³upków z Wide³ek”. Dopiero na zerodowanej powierzchni tych ostat-nich maj¹ znajdowaæ siê piaskowce l¹dowe emsu (ryc. 5).
Dane przedstawione przez Stupnick¹ (1995) wskazuj¹ na niekonsekwencjê w definiowaniu najm³odszych osa-dów syluru w regionie kieleckim. Nie wiadomo bowiem, utwory której z jednostek: „formacji ³upków z Wide³ek” czy formacji piaskowców z Niestachowa – wieñcz¹ na tym obszarze sedymentacjê syluru (Przyby³owicz & Stupnicka, 1989; Stupnicka i in., 1991). Na obu tych ró¿nowiekowych jednostkach maj¹ zalegaæ wg Stupnickiej (1995) niezgod-nie piaskowce plakodermowe dewonu dolnego.
Obecnoœæ „formacji ³upków z Wide³ek” powy¿ej sza-rog³azów warstw niewachlowskich warunkuje zmiany paleogeograficzne wykraczaj¹ce poza obszar Gór Œwiêto-krzyskich. Œwiadcz¹ o tym dane przedstawione w publika-cjach uwzglêdniaj¹cych obecnoœæ nowo wyró¿nionej serii skalnej w sekwencji syluru regionu kieleckiego oraz rekon-strukcje geotektoniczne obszarów przylegaj¹cych do Gór Œwiêtokrzyskich (por. Mizerski & Skurek-Skurczyñska, 2000).
SEKWENCJA OSADÓW Z POGRANICZA £UPKÓW GRAPTOLITOWYCH I SZAROG£AZÓW W WIDE£KACH
Celem rozstrzygniêcia kontrowersyjnego nastêpstwa osadów górnego syluru w rejonie Wide³ek, a w konse-kwencji w ca³ym regionie kieleckim, przeprowadzono badania terenowe w zachodniej czêœci synkliny bardziañ-skiej (Malec, 2004). Pomiêdzy Wide³kami a Zarobinami, na obszarze stratotypowym dla „formacji ³upków z Wide³ek”, na pograniczu ³upków z graptolitami i sza-rog³azów warstw niewachlowskich wykopano rów badaw-czy o d³ugoœci oko³o 29 m (rów 1), g³êbokoœci od 1,5 m w czêœci zachodniej do 4 m w czêœci wschodniej (ryc. 2, 6, 7). We wschodniej czêœci rowu, na odcinku oko³o 3 m, wystêpuj¹ jasnobrunatne, poziomo laminowane ³upki z graptolitami z udzia³em ³odzików i ma³¿ów. £upki z grap-Ryc. 1. Lokalizacja Wide³ek na tle paleozoiku Gór Œwiêtokrzyskich
(A) i w synklinie bardziañskiej (B)
Fig. 1. Localization of Wide³ki against the Palaeozoic outcrops in the Holy Cross Mts. (A) and in the Bardo Syncline (B)
Ryc. 2. Szkic topograficzny z lokalizacj¹ rowu badawczego (rów 1) i otworu wiertniczego Wide³ki 1 w Wide³kach
Fig. 2. Topographic sketch with location of the research trench (rów 1) and the Wide³ki 1 borehole near Wide³ki
tolitami granicz¹ wzd³u¿ strefy tektonicznej z mu³owcami szarog³azowymi. Strefa tektoniczna, o szerokoœci oko³o 40 cm, z³o¿ona jest z silnie pokruszonych zielonoszarych mu³owców szarog³azowych z pojedynczymi porwakami piaskowców szarog³azowych o œrednicy do 12 cm. We wschodniej czêœci strefy tektonicznej znajduje siê warstwa i³owców jasnobr¹zowych o gruboœci oko³o 4 cm. Wy¿ej w profilu, na odcinku oko³o 3,5 m, wystêpuj¹ mu³owce
sza-rog³azowe zielonoszare z pojedynczymi cienkimi (do 6 cm) warstwami piaskowców szarog³azowych. Wy¿sza czêœæ profilu z³o¿ona jest z cienko³awicowych (4–6 cm gruboœci) piaskowców szarog³azowych rozdzielonych podobnej gru-boœci warstwami zielonoszarych mu³owców. Ponad nimi profil tworzy jednolita, gruba ³awica gruboziarnistych pia-skowców szarog³azowych, lokalnie drobnozlepieñcowa-tych, silnie zwiêz³ych, o gruboœci oko³o 2,2 m.
Ryc. 3. Biostratygrafia graptolitowa syluru w otworze Wide³ki 1 (wg Tomczyka, 1958, 2004)
Fig. 3. Graptolite biostratigraphy of the Silurian in the Wide³ki 1 borehole (after Tomczyk, 1958, 2004)
Ryc. 4. Przekrój geologiczny przez wzgórze w Wide³kach (wg Stupnickiej i in., 1991) Fig. 4. Geological section through the hill at Wide³ki (after Stupnicka et al., 1991)
Wy¿sz¹ czêœæ profilu tworz¹ œrednio- i grubo³awicowe piaskowce szarog³azowe frakcjonalnie uziarnione, z pod-rzêdnym udzia³em przewarstwieñ ilasto-mu³owcowych (ryc. 6). Materia³ okruchowy piaskowców z³o¿ony jest ze œrednio- i gruboziarnistej frakcji materia³u klastycznego, do drobnozlepieñcowej w³¹cznie. W zachodniej czêœci profilu wystêpuj¹ i³owce i mu³owce szarozielone poziomo laminowane, z prze³awiceniami pojedynczych warstw pia-skowców szarog³azowych o gruboœci 5–27 cm. Piaskowce ods³oniête w œrodkowej czêœci badanego profilu z³o¿one s¹ z materia³u o frakcji od drobno- do gruboziarnistej, frak-cjonalnym uziarnieniu i/lub laminacji poziomej. Charakte-rystyczna kolejnoœæ interwa³ów depozycyjnych, tworz¹-cych ³awice piaskowców szarog³azowych, jest typowa dla sedymentacji z pr¹dów zawiesinowych.
Graptolity pozwoli³y okreœliæ pozycjê stratygraficzn¹ i³owców warstw pr¹gowieckich ods³oniêtych we wschod-niej czêœci rowu badawczego w Wide³kach. W osadach tych Podhalañska (inf. ustna, 2014 r.) stwierdzi³a obecnoœæ
Bohemograptus bohemicus bohemicus (Barrande), B. bo-hemicus tenuis (Bouèek), Pristiograptus dubius Suess i
Saetograptus sp. – taksonów charakterystycznych dla
lud-lowu, dokumentuj¹cych wy¿szy gorst lub ni¿szy ludford.
TEKTONIKA
W ska³ach ods³oniêtych w rowie badawczym pomie-rzono wartoœci biegu i upadu warstw (ryc. 6). We wschod-niej czêœci profilu, w ³upkach z graptolitami, bieg i upad warstw wynosi oko³o 83/18 S. £upki te od zachodu gra-nicz¹ ze stref¹ tektoniczn¹ o rozci¹g³oœci SW-NE. W mu³ow-cach szarog³azowych, le¿¹cych za stref¹ tektoniczna w kie-runku zachodnim, bieg i upad wynosz¹ oko³o 120/40 SW. Le¿¹ce wy¿ej w profilu cienko³awicowe piaskowce sza-rog³azowe granicz¹ z grub¹ ³awic¹ (2,2 m) piaskowców szarog³azowych wzd³u¿ strefy tektonicznej. Dalej na zachód, na przewa¿aj¹cej d³ugoœci rowu, rozci¹g³oœæ warstw mieœci siê w azymucie 126–144o
, przy ich upadzie pod k¹tem 54–72ona SW. W zachodniej czêœci ods³oniête-go profilu, na odcinku oko³o 2 m, szarog³azy syluru s¹ sil-nie pociête licznymi p³aszczyznami tektonicznymi. Prze-wa¿aj¹ p³aszczyzny o zmiennym biegu i upadzie w zakre-Ryc. 5. Schematyczne profile ska³ górnosylurskich i dolnodewoñskich w zachodniej czêœci Kielc (A), w Niestachowie (B) i w Pr¹gowcu (C) (wg Stupnickiej, 1995)
Fig. 5. Schematic Upper Silurian and Lower Devonian sections in the western part of Kielce (A), at Niestachów (B) and at Pr¹gowiec (C) (after Stupnicka, 1995)
sie 54/82 NW, 144/45 NE, 170/60 E, 77/58 N, 122/24 NE i 99/54 N. Za stref¹ tektoniczn¹ w kierunku zachodnim na odcinku oko³o 5 m azymut biegu warstw wynosi 40o
, a ich upad w granicach 15–24ona NW (ryc. 6).
PODSUMOWANIE
Nastêpstwo stratygraficzne utworów syluru przedsta-wione przez Stupnick¹ i in. (1991) z rejonu pomiêdzy Wide³kami a Zarobinami jest niezgodne z
przeprowadzo-nymi obserwacjami. W rejonie Wide³ek, we wschodniej czêœci wzgórza, na ³upkach graptolitowych z niezgodno-œci¹ tektoniczn¹ le¿¹ mu³owce i piaskowce szarog³azowe warstw niewachlowskich. Warstwy te zapadaj¹ w kierunku po³udniowo-zachodnim, a nie w kierunku wschodnim jak podaje Stupnicka i in. (1991). Wyró¿niona przez Stupnick¹ (op. cit.) w górnym ludlowie nowa jednostka litostratygra-ficzna – „formacja ³upków z Wide³ek” – to w rzeczywisto-œci stropowa czêœæ warstw pr¹gowieckich nale¿¹cych do ludlowu (wy¿szy gorst lub ni¿szy ludford). Mi¹¿szoœæ sza-rog³azów warstw niewachlowskich wystêpuj¹cych w oko-licy Wide³ek jest wynikiem lokalnej g³êbokoœci œciêcia erozyjnego tych utworów i nie odpowiada, jak uwa¿a Stup-nicka i in. (1991), kompletnej mi¹¿szoœci serii szarog³azo-wej w regionie kieleckim Gór Œwiêtokrzyskich.
W profilu z³o¿onym z ³upków graptolitowych i osadów szarog³azowych, ods³oniêtym w rowie badawczym na obszarze stratotypowym dla „formacji ³upków z Wide³ek”, potwierdzone zosta³o nastêpstwo stratygraficzne warstw syluru na tym obszarze, przedstawione przez Czarnoc-kiego (1939, 1957) i grono póŸniejszych badaczy. Jest ono takie samo jak w innych czêœciach synkliny bardziañskiej i na pozosta³ym obszarze regionu kieleckiego, gdzie na ³upkach graptolitowych le¿¹ osady szarog³azowe. Stropo-wa czêœæ ³upków graptolitowych, odpowiadaj¹ca Stropo- war-stwom pr¹gowieckim, przechodzi ku górze w ci¹g³oœci sedymentacyjnej w szarog³azy warstw niewachlowskich (por. Tomczyk, 1956; Tomczykowa & Tomczyk, 1981; Malec, 2006; Malec & Kuleta, 2009).
Autor sk³ada podziêkowania œp. Henrykowi Tomczykowi za korektê taksonomiczn¹ fauny graptolitowej z otworu Wide³ki 1 i Teresie Podhalañskiej za oznaczenie i okreœlenie znaczenia stratygraficznego graptolitów z rowu badawczego w Wide³kach oraz anonimowemu recenzentowi pracy za cenne spostrze¿enia i uwagi. Badania wykonano w ramach realizacji projektu PCZ-007-21 „Paleozoiczna Akrecja Polski”, finanso-wanego przez Komitet Badañ Naukowych i Ministerstwo Œrodowiska.
LITERATURA
BEDNARCZYK W. 1981 – Stratygrafia ordowiku Gór Œwiêtokrzyskich. [W:] Przewodnik 53 Zjazdu Pol. Tow. Geol., Kielce, 6–8 wrzeœnia, 1981: 35–41.
CZARNOCKI J. 1927 – O odkryciu lamprofirów w œrodkowej czêœci Gór Œwiêtokrzyskich. Pos. Nauk. Pañstw. Inst. Geol., 19–20: 37. CZARNOCKI J. 1939 – Sprawozdanie z badañ terenowych wykona-nych w Górach Œwiêtokrzyskich w 1938 r. [W:] Sprawozdanie z prac Grup – Œwiêtokrzyskiej oraz Wo³ynia, Podola i Polesia w r. 1938. Pañstw. Inst. Geol.: 1–41.
Ryc. 7. Rów badawczy o g³êbokoœci od 1,5 do 4 m i d³ugoœci 29 m, wykopany na pograniczu warstw pr¹gowieckich i warstw niewa-chlowskich w Wide³kach
Fig. 7. The research trench, 1.5–4 m deep and 29 m long, dug at the boundary of the Niewachlów Beds and the Pr¹gowiec Beds at Wide³ki
Ryc. 6. Profil z pogranicza warstw niewachlowskich i pr¹gowieckich w Wide³kach Fig. 6. The Niewachlów Beds / Pr¹gowiec Beds boundary section at Wide³ki
CZARNOCKI J. 1957 – Stratygrafia i tektonika Gór Œwiêtokrzyskich. Prace Inst. Geol., 18: 5–133.
CZARNOCKI J. 1958 – W sprawie zu¿ytkowania diabazów w Górach Œwiêtokrzyskich. Prace Inst. Geol., 21: 227–228.
DECZKOWSKI Z. 1963 – Wyniki badañ przeprowadzonych w latach 1961–1963 nad utworami starszego paleozoiku Gór Œwiêtokrzyskich. Otwór Zarobiny 1. Arch. NAG Pañstw. Inst. Geol.,Warszawa. DYKA T. 1958 – Sprawozdanie naukowe z prac wykonanych w roku 1957 nad tematem: „Petrografia szarog³azów ludlowu w Niestacho-wie”. Arch. NAG Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.
FILONOWICZ P. 1976 – Objaœnienia do Szczegó³owej Mapy Geolo-gicznej Polski 1 : 50 000. Arkusz Daleszyce. Pañstw. Inst. Geol. War-szawa.
KOZ£OWSKI W., DOMAÑSKA J., NAWROCKI J. & PECSKAY Z. 2004 – The provenance of the Upper Silurian greywackes from the Holy Cross Mountains (central Poland). Pol. Tow. Mineral. – Pr. Spec., 24: 251–254.
£ABÊDZKI J. 1969 – Petrografia szarog³azów sylurskich synkliny bar-dziañskiej (Góry Œwiêtokrzyskie). Arch. NAG Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.
MALEC J. 1993 – Upper Silurian and Lower Devonian in the western Holy Cross Mts. Geol. Quart., 37: 501–536.
MALEC J. 1996 – Charakter sedymentacji osadów starszego paleozo-iku Gór Œwiêtokrzyskich. Pos. Nauk. Pañstw. Inst. Geol., 52: 82–85. MALEC J. 2000 – Wyniki badañ sedymentologicznych szarog³azów górnego syluru w rejonie Niestachowa. Pos. Nauk. Pañstw. Inst. Geol., 56: 92–95.
MALEC J. 2001 – Sedimentology of deposits from around the Late Caledonian unconformity in the western Holy Cross Mts. Geol. Quart., 45: 397–415.
MALEC J. 2002a – Charakterystyka sedymentologiczna szarog³azów górnego syluru ze œrodkowej i wschodniej czêœci synkliny bardzia-ñskiej. Pos. Nauk. Pañstw. Inst. Geol., 58: 122–124.
MALEC J. 2002b – Wykszta³cenie facjalne dolnej czêœci serii sza-rog³azowej górnego syluru w regionie po³udniowym Gór Œwiêtokrzyskich. Prz. Geol., 50: 1210–1211.
MALEC J. 2004 – „Formacja ³upków z Wide³ek” w profilu syluru regionu po³udniowego Gór Œwiêtokrzyskich. Pos. Nauk. Pañstw. Inst. Geol., 60: 123–125.
MALEC J. 2005 – Sekwencja osadów szarog³azowych syluru ze œrod-kowej czêœci profilu Niestachowa. Pos. Nauk. Pañstw. Inst. Geol., 61: 51–53.
MALEC J. 2006 – Sylur w Górach Œwiêtokrzyskich. [W:] Procesy i zdarzenia w historii geologicznej Gór Œwiêtokrzyskich. 77 Zjazd Nauk. Pol. Tow. Geol., Ameliówka k. Kielc, 28–30 czerwca, 2006: 36–50. MALEC J. & KULETA M. 2009 – Analiza litofacjalna i petrograficzna szarog³azów syluru warstw niewachlowskich z Niestachowa. Pos. Nauk. Pañstw. Inst. Geol., 65: 40–41.
MALEC J., KULETA M. & BU£A Z. 2005 – Szarog³azy syluru Gór Œwiêtokrzyskich i rejonu Zawiercia. Pos. Nauk. Pañstw. Inst. Geol., 61: 64–66.
MIGASZEWSKI Z. 1998 – Wstêpne badania petrograficzne sza-rog³azów paleozoicznych z Gór Œwiêtokrzyskich. Biul. Pañstw. Inst. Geol., 379: 21–39.
MIZERSKI W. & SKUREK-SKURCZYÑSKA K. 2000 – Problemy tektoniki zachodniego przedpola platformy wschodnioeuropejskiej w Polsce – fakty i interpretacje, otwarte kwestie. Biul. Pañstw. Inst. Geol., 393: 115–133.
OR£OWSKI S. 1975 – Jednostki litostratygraficzne kambru i górnego prekambru Gór Œwiêtokrzyskich. Acta Geol. Polon., 25: 431–448. PRZYBY£OWICZ T. & STUPNICKA E. 1989 – Charakterystyka petrograficzna ska³ górnosylurskich z Niestachowa (Góry Œwiêtokrzyskie). Arch. Miner., 44: 129–150.
PRZYBY£OWICZ T. & STUPNICKA E. 1992 – Przejawy wulkani-zmu w ordowiku i sylurze po³udniowej czêœci Gór Œwiêtokrzyskich. Arch. Miner., 47: 137–154.
ROMANEK A. & RUP M. 1989 – Szarog³azy z Jurkowic na tle górno-sylurskiej serii szarog³azowej po³udniowej czêœci Gór Œwiêtokrzyskich. Biul. Pañstw. Inst. Geol., 362: 41–61.
RYKA W. 1957 – O intruzji diabazowej w zachodniej czêœci niecki bardziañskiej. Kwart. Geol., 1: 155–162.
RYKA W. & TOMCZYK H. 1959 – Bentonity w osadach staropaleozo-icznych Gór Œwiêtokrzyskich. Kwart. Geol., 3: 689–711.
STUPNICKA E. 1995 – Fazy ruchów tektonicznych w górnym sylurze i dolnym dewonie w po³udniowej czêœci Gór Œwiêtokrzyskich. Prz. Geol., 43: 110–112.
STUPNICKA E., PRZYBY£OWICZ T. & ¯BIKOWSKA B. 1991 – Wiek szarog³azów niewachlowskich i ³upków z Wide³ek k. Barda (Góry Œwiêtokrzyskie). Prz. Geol., 39: 389–393.
SZYMAÑSKI B. & MODLIÑSKI Z. 2003 – Nowelizacja stratygrafii syluru w wybranych profilach wiertniczych obrze¿enia ba³tyckiego (Polska pó³nocna). Biul. Pañstw. Inst. Geol., 405: 109–138. TOMCZYKOWA E. 1958 – Fauna z ³upków graptolitowych syluru niecki bardziañskiej Gór Œwiêtokrzyskich. Kwart. Geol., 2: 321–345. TOMCZYKOWA E. 1959 – Wstêpne opracowanie stratygrafii œrodko-wego i górnego ludlowu w Górach Œwiêtokrzyskich. Prz. Geol., 6: 65–73.
TOMCZYKOWA E. 1993 – Upper Ludlow trilobites from the southern part of the Holy Cross Mts. Geol. Quart., 37: 359–384.
TOMCZYKOWA E. & TOMCZYK H. 1981 – Rozwój badañ syluru i najni¿szego dewonu w Górach Œwiêtokrzyskich. [W:] Przewodnik 53 Zjazdu Pol. Tow. Geol., Kielce, 6–8 wrzeœnia, 1981: 42–57. TOMCZYK H. 1956 – Wenlok i ludlow w synklinie kieleckiej Gór Œwiêtokrzyskich. Prace Inst. Geol., 16: 5–129.
TOMCZYK H. 1958 – Stratygrafia syluru synkliny bardziañskiej. Arch. NAG Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.
TOMCZYK H., URBANEK A. & TELLER L. 1991 – Silurian. Type Hemichordata. [W:] Geology of Poland. Vol. III. Atlas of guide and characteristic fossils. Part 1a. Paleozoik (including Upper Proteropzoic): 294–321.
TRELA W. 2006a – Ordowik w Górach Œwiêtokrzyskich: zapis straty-graficzny i sedymentacyjny. [W:] Procesy i zdarzenia w historii geolo-gicznej Gór Œwiêtokrzyskich. 77 Zjazd Nauk. Pol. Tow. Geol., Ameliówka k. Kielc, 28–30 czerwca, 2006: 28–35.
TRELA W. 2006b – Litostratygrafia ordowiku w Górach Œwiêtokrzyskich. Prz. Geol., 54: 622–631.
TURNAU E. & TARNOWSKA M. 1997 – Obecnoœæ zigenu (prag) i emsu ko³o Kielc. Pos. Nauk. Pañstw. Inst. Geol., 53: 154–155. URBANEK A. & TELLER L. 1997 – Graptolites and stratigraphy of the Wenlock and Ludlow series in the East European Platform. Palaeont. Polon., 56: 23–57.
Praca wp³ynê³a do redakcji 13.05.2014 r. Akceptowano do druku 9.07.2014 r.
