Tradycja i "rewolucja" w doktrynie poetyckiej T. S. Eliota

Grażyna Bystydzieńska

Tradycja i "rewolucja" w doktrynie

poetyckiej T. S. Eliota

Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio F, Nauki Filozoficzne i Humanistyczne 22, 75-84

A N N A L E S

U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S K Ł O D O W S K A L U B L I N — P O L O N I A

VOL. X X II, 4 SECTIO F 1967

Z Z a k ł a d u F i l o l o g i i A n g i e l s k i e j W y d z i a łu H u m a n i s t y c z n e g o U M C S K u r a t o r : p r o f , d r L e o n K a c z m a r e k

G r a ż y n a В Y S T Y D Z I E N S К A

Tradycja i „rew olucja” w doktrynie poetyckiej T. S. Eliota Т р ад и ц и я и „револю ция” в поэтической доктрине Т. С. Элиота T ra d itio n e t „ré v o lu tio n ” d an s la d o ctrin e p o étiq u e de T. S. Eliot

Celem niniejszego szkicu jest egzegeza wypowiedzi Eliota o roli tra ­ dycji literackiej w poezji, zwłaszcza jako źródła „rew olucji” poetyckiej. Zagadnienie to, znajdujące się na pograniczu krytyki literackiej i ana­ lizy utw orów poety, w ydaje mi się istotne dla zrozumienia doktryny poetyckiej Eliota i jego poezji. Zainteresow anie tradycją literacką było dość charakterystyczne dla lat dwudziestych naszego stulecia — lat, dla których Eliot był najbardziej reprezentatyw nym poetą. W latach dwu­ dziestych poeci koncentrow ali się na tem atach uniw ersalnych, przekra­ czających bariery określonego czasu i miejsca. Poglądy Eliota są więc dla tych lat bardzo typowe. Zagadnienie trad ycji literackiej u Eliota w ydaje się niedostatecznie dostrzegane przez k ry ty k ę eliotowską, tym bardziej, że w ogóle niewiele pisano o doktrynie poetyckiej Eliota i o je­ go krytyce literackiej. O Eliocie jako k ry ty k u literackim pisał w Polsce W itold Chwalewik we wstępie do Szkiców Literackich Eliota 1 oraz Wa­ cław B oro w y 2, a jeśli chodzi o prace angielskie najwięcej m ateriału na ten tem at znaleźć można u F. O. M atthiessena 3 i J o n e s a 4.

Przedstaw iając poglądy Eliota na rolę tradycji literackiej w poezji, oparłam się głównie na esejach krytycznych Eliota i na jego utworach poetyckich.

1 T. S. E 1 i o t: S zk ic e literackie, W arszaw a 1963, s. V—XXVI.

* W. B o r o w y : T. S. Eliot ja k o k r y ty k litera c ki i te o re ty k tradycji, „M ar­ ch o łt” I, 1934/35, n r 4, s. 648—670.

* F. O. M a t t h i e s s e n : T h e A c h ie v e m e n t o f T. S. Eliot, N ew Y ork 1959.

4 G. J o n e s : A pproach to th e Purpose. A S tu d y o f th e P o etry of T. S. Eliot, London 1964.

76 G ra ży n a B ysty d zień sk a

Poeci zawsze opierają się na tradycji literackiej; ich doktryny m u­ szą mieć jakiś p unkt wyjścia. Spraw dzianem tradycji literackiej jest znaczenie, jakie ona ma dla w arunków współczesnych i to jest czynni­ kiem decydującym o tym co z przeszłości w arto zachować, a co po­ winno się odrzucić”.5 Z k ry ty k i literackiej Eliota jasno wynika, że od­ rzuca on tradycje literackie rom antyzm u i okresu wiktoriańskiego, a jako punkt wyjścia obiera Dantego, dram aturgów elżbietańskich, d ra­ m aturgów z epoki Jak ub a I oraz poetów metafizycznych. Właśnie ci poeci i dram aturdzy m ają najw iększy w pływ na doktrynę poetycką Eliota. W wierszach poety jest stałe i świadome odwoływanie się do tr a ­ dycji literackiej za pomocą aluzji do poszczególnych autorów oraz cy­ tatów i parafraz ich utworów. Przyw iązyw anie tak w ielkiej wagi do tradycji literackiej w doktrynie poetyckiej Eliota w ypływ a z jego k la- sycystycznej postaw y wobec literatu ry . W postawie swej Eliot różni się bardzo od innych „nowych poetów”, jak na przykład od dadaistów czy futurystów , którzy świadomie pragną odciąć się od tradycji i w g ru n ­ cie rzeczy dążą do anarchii w twórczości. W swoim poemacie Ziem ia

jałowa Eliot mówi: „U rywki te niech w esprą mój pałac w ruinie[...]”

(v. 430).* Tak więc tradycja literacka spełnia konstruktyw ną rolę w po­ ezji Eliota, jest środkiem tworzącym ład z chaosu. Ta postawa Eliota ściśle wiąże się z jego poglądami politycznym i i religijnym i. Jak poeta sam o sobie mówi, w polityce jest on rojalistą, w religii katolikiem an ­ glikańskim, a w literaturze klasycystą.7 Jego osobowość zdradza pewne dążenia do stabilności, którą można osiągnąć przez oparcie się na zew­ nętrznym autorytecie. W jednym ze swoich esejów mówi on:

„Ci z nas, k tórzy p o p ie ra ją to co p an M u rry nazy w a klasycyzm em , w ierzą, że ludzie nie p o tra fią dać sobie ra d y bez poczucia w ięzi z czym ś co istn ie je n a zew ­

n ą trz n ic h.” 8 .

Carol Sm ith uważa, że poparcie Eliota dla klasycyzmu jest żądaniem od sztuki formy, która mogłaby uporządkować doświadczenie, tak jak religijna in terp retacja bytu może uporządkować świat n atury. W rze­ czywistości funkcja sztuki stała się dla Eliota mikrokosmicznym odbi­ ciem ładu boskiego.9 Tak więc w ydaje się, że ze wzrostem świadomości religijnej, mówiącej o potrzebie uporządkowania świata, w ystępuje u Eliota podobna potrzeba ładu w sztuce, ponieważ celem sztuki jest „[...] ukazać pewien ład życia przez narzucenie go życiu".10

5 E l i o t : T ra d itio n [w:] S elec ted Prose, London 1950, s. 21. * E l i o t : P oezje w y b ra n e, W arszaw a 1960.

7 Por. C a r o l H. S m i t h : T. S. E liot’s D ram atic T h e o ry and P ractice fro m „ Sw eeney A g o n iste s” to „The E lder S ta te sm a n ”, P rin c e to n 1963, s. 14.

■ 8 E l i o t : T h e F unction o f C riticism [w:] S elec ted Essays, London 1929, s. 26.

8 P or. S m i t h : op. cit., s. V III.

T ra d y c ja i „re w o lu c ja ” w d o k try n ie poetyckiej T. S. Eliota ₇₇ O pierając się na tradycji literackiej, poeta czerpie z niej autorytet, który wspiera jego własne zdanie i pomaga mu osiągnąć bezosobowość. Tradycja nadaje stwierdzeniom poety cechy obiektywności oraz stw a­ rza pewien dystans w stosunku do jego poezji, a zdaniem współczesnego polskiego poety i tłum acza Jerzego Sito, który podziela pogląd Eliota na rolę trad ycji literackiej, poezja musi być świadoma siebie i w arun­ ków swego pow staw ania.11

Eliot jako reprezentant klasycystycznej postawy szuka w tradycji li­ terackiej nie tylko zewnętrznego autorytetu, ale również uniw ersal­ ności. Uniwersalność tę pojm uje w specyficzny sposób i aby ją wyjaśnić, trzeba zapoznać się bliżej z jego ogólnymi poglądami na rolę tradycji literackiej wyrażonym i głównie w szkicu Tradycja i talent in d yw i­

dualny.

Chyba najbardziej fundam entalną koncepcją Eliota jest traktow anie tradycji jako żywego organizmu. Poeta musi posiadać tak zwany „zmysł historyczny”, który „[...] wymaga od autora nie tylko tego, żeby w koś­ ciach czuł swoją współczesność, ale odczucia, że całość literatu ry euro­ pejskiej od Homera począwszy i wraz z nią również i literatu ra ojczysta współistnieją jednocześnie i składają się na ład w spółistniejący”.12 Dla­ tego też istnieje ścisły związek między literatu rą przeszłości i teraźniej­ szości. Istniejący ład „[...] kom pletny jest przed pojawieniem się nowego dzieła; jeżeli układ ma przetrw ać po w targnięciu nowości, cały istnieją­ cy układ ulec musi choćby m inim alnej zmianie; w ten sposób stosunki, proporcje i walory każdego dzieła artyzm u względem całości na nowo się dopasowują: na tym polega harm onizacja starego i nowego”.13 T ra­ dycja literacka jest wyrazem „myśli europejskiej” i, aby ją w pełni pojąć, poeta powinien wiele czytać. Gdy autor pragnie osiągnąć w swo­ ich dziełach uniwersalność, musi oprzeć się na tradycji literackiej w y- rażącej „myśl europejską”. W tedy poeta może zamienić tymczasowe cechy znam ienne dla swoich czasów na cechy uniw ersalne, ukazując je jako część większego układu.14 W ten sposób poeci nie będą wyrażać swej w łasnej osobowości, ale osobowość zuniwersalizowaną przez „na­ gromadzoną mądrość czasu”. W tym w zajem nym oddziaływaniu oso­ bowości poety i „myśli europejskiej” poeta zachowa pew ną indyw idu­ alność — swą własną interpretację „myśli europejskiej”, a jednocześnie stw ierdzenia jego będą bardziej autorytatyw ne, gdyż nie będą oparte tylko na w łasnym „ja” poety, ale na tradycji literackiej.

W swoim szkicu K to to jest klasyk? Eliot stwierdza:

11 P or. Je rz y S. S i t o : W p ie rw sze j i trzeciej osobie, W arszaw a 1967, s. 106.

18 E l i o t : S zk ic e litera ckie, s. 3. n Ibid.

78 G rażyna B y sty d zień sk a

„ P rz e trw a n ie zdolności do w y siłk u w każdym n aro d zie zależy przeto od u trz y ­ m a n ia n ieśw iadom ej rów now agi m iędzy tra d y c ją w ogólnym znaczeniu — n ie jak o zbiorow ą osobow ością zrealizow aną w lite ra tu rz e — i o ry g in aln o ścią p o k o len ia żyjącego.” 15

Poświęcając tyle uwagi roli trad ycji literackiej w swojej doktrynie, Eliot nie lekceważy potrzeby „rewolucji poetyckiej”. W prost przeciw­ nie, uważa on, że taka „rew olucja” jest niezbędna, gdy trzeba uwolnić poezję od nadm iaru konwencjonalnych środków artystycznych przez wprowadzenie idiomów i rytm ów codziennego życia. „Każda rew olu­ cja w poezji ma skłonność do m anifestow ania swego pow rotu do mowy potocznej.” 16 Tak więc zasadniczym rysem w historii innowacji poetyc­ kich jest stała płynność między językiem „poetyckim ” a potocznym:

„Z w olennicy rew o lu c ji ro z w ija ją now y poetycki idiom w ta k im lu b in n y m k ie ru n k u ; p o le ru ją i u d o sk o n a lają go, ale w tym czasie języ k m ów iony zm ienia się i idiom poety ck i w ychodzi z użycia.” 17

Eksperym entując, poeta nie powinien jednak odcinać się od tra d y ­ cji, ponieważ w edług Eliota tradycja jest podstawą dla eksperym entu. „Nowi poeci” muszą znaleźć sobie nowy zestaw „klasyków ”.

„Na początku naszego stu lec ia p o trz e b n a b y ła now a re w o lu c ja w d ziedzinie ję zy k a poetyckiego. Z ja w isk iem n ie u n ik n io n y m jest, że m łodzi poeci za angażow a­ ni w ta k ą rew o lu c ję b ęd ą podnosić zasługi ty c h d aw n ie jsz y ch poetów , któ rzy m ogą dostarczyć im p rzy k ła d u i bodźca, a jedno cześn ie będ ą p o m n iejszać zasługi poe­ tów , któ rzy n ie re p re z e n tu ją ta k ic h w a rto śc i ja k ie m łodzi poeci p ra g n ą realizow ać. Z jaw isk o to je st n ie ty lk o n ie u n ik n io n e , a le i słuszne.” 18

Poeta musi być świadomy tego, że swoje osobiste pragnienia może zaspokoić nie poprzez bezładny eksperym ent, całkowicie odcięty od tradycji literackiej, ale przez odniesienie się do przeszłości w sposób k ry ­ tyczny będzie mógł znaleźć nowe źródła i modyfikować je w swojej poezji. Dlatego też według Eliota, k ry ty k a literacka stanow i najw ięk­ szą część pracy twórczej autora.19 Stw ierdzenie to jest z pewnością praw dziw e w przypadku samego Eliota; k ry ty ka literacka m a ogromny w pływ na jego doktrynę poetycką. Techniki poetyckie podziwiane przez Eliota u dawnych poetów są modyfikowane i przystosow ywane przez niego do potrzeb współczesnych czasów, jak na przykład, użycie „przed­ miotowego korelatu” (objective correlative) zmodyfikowane jest pod w pływem imażinizmu. Postaram się ukazać przykładowo w jaki sposób

14 P or. D. E. S. M a x w e l l : T h e P o e try o f T. S. Eliot, London 1961, s. 13 i 18.

18 E l i o t : S zk ic e literackie, s. 210.

18 E l i o t : T h e M usic o f P o etry [w:] S elec ted Prose, s. 55. ” ib id .

18 E l i o t : M ilto n I I [w:] S elec ted Prose, s. 139.

T ra d y c ja i „re w o lu c ja ” w d o k try n ie p o etyckiej T. S. Eliota ₇₉ Eliot postuluje użycie „przedmiotowego ko relatu ” w swojej krytyce li­ terackiej, jak podziwia tę technikę u dawniejszych poetów i jak on sam rew olucjonizuje jej użycie w swojej poezji. W krytyce literackiej Eliot w yraża pogląd, że chociaż pierw otne źródło dzieła sztuki jest osobiste (według Eliota jest to cierpienie), to jeśli ma to być wartościowe dzieło sztuki, osobiste uczucie musi być przetworzone w coś bezosobowego.

„P oezja to n ie d an ie u p u stu w zruszeniom , ale ucieczka od w zruszenia, to nie w y ra ż a n ie osobow ości, lecz ucieczka od osobow ości.” ,0

Aby osiągnąć taką bezosobowość, poeta musi posiadać to, co Eliot na­ zywa „zespoloną wrażliwością” („unified sensibility”). W opinii Eliota najlepsza poezja pow staje wówczas, gdy myśli i uczucia poety są zespo­ lone. D ram aturdzy zarówno z epoki elżbietańskiej jak i z czasów J a ­ kuba I, a także poeci metafizyczni, posiadają taką „zespoloną w rażli­ wość”.

„[...] ze schyłkiem ery C h a m p a n a, M iddletona, W ebstera, T o u rn e u ra , D onne'a. kończy się ok res kied y in te le k t był bezpośrednio w yczuw alny zm ysłam i. D oznanie sta ło się słow em , a słow o doznaniem .” ** ł

Począwszy od poetów metafizycznych następuje „rozszczepienie w ra­ żliwości” (dissociation of sensibility), którego efektem jest przewaga sfery intelektu w osiem nastym wieku, a sfery uczucia w dziewiętna­ sty m w ieku.22 W swoim szkicu Poeci m etafizyczni, Eliot w yjaśnia te r­ min „zespolona wrażliwość”.

„Z arów no T ennyson, ja k B ro w n in g są poetam i, poetam i, któ rzy m yślą; nie Odczuwają w szakże sw ojej m yśli ta k bezpośrednio ja k za p ach u róży. D la D onne’a m yśl by ła dośw iadczeniem , czymś, co m odyfikow ało jego w rażliw ość. U m ysł poety — jeżeli je st d oskonale do p rac y przysposobiony — bez p rze rw y h arm o n iz u je n a j­ ró żn o ro d n iejsze przeżycia, podczas gdy przeżycia zw ykłego człow ieka są chaotycz­ ne, n ie re g u la rn e , fra g m en tary cz n e. T ak i człow iek m oże być zakochany i je d n o ­ cześnie czytać Spinozę, ale te dw a przeżycia n ie m a ją nic w spólnego ze sobą, an i też z h ałasem m aszyny do p isa n ia lub zapacham i k u ch e n n y m i; w um y śle poety d ośw iadczenia tego ro d za ju zaw sze tw orzą now e całości.” **

Bezosobowość, którą można osiągnąć poprzez „zespoloną wrażliwość”, wymaga ogromnej dojrzałości języka, pozwalającej znaleźć słowne ekwi­ w alenty dla stanów um ysłu i uczuć. Według Eliota bowiem, jedyną dro­ gą dla w yrażenia uczuć w dziele sztuki jest znalezienie konkretnego ekw iw alentu dla tego uczucia, zwanego przez Eliota „przedmiotowym korelatem ”. Eliot w yjaśnia ten term in w swoim szkicu Hamlet.

*° E l i o t : S zk ic e literackie. T ra d yc ja i talent in d y w id u a ln y , s. 11.

11 E l i o t : P h ilip M assinger [w:] S elec ted Essays, s. 209.

" Por. D. M a y : Z a rys n o w o c zesn ej a n g ie lsk iej k r y ty k i litera ckiej, tłum . F. Ja rz y n a , „Z ag ad n ien ia R odzajów L ite ra c k ic h ” 1964, VI/2, s. 126.

80 G rażyna B ystydzieńska

„P rzedm iotow y k o re la t [...]” to „[...] zestaw przedm iotów , ja k a ś sy tu a c ja , ja k iś ciąg w ydarzeń, k tó re pow inny stać się fo rm u łą dla tego w łaśn ie k o n k retn e g o u cz u ­ ciowego sta n u , sk u tk iem czego p rzy w o łan ie fa k tó w o c h a ra k te rz e zew nętrznym , k tó re w yczerpać się m uszą w doznaniu zm ysłow ym , przyw oła rów n ież odpow iedni sta n uczuciow y”.24

Eliot podziwia u Dantego użycie jasnych, wizualnych obrazów po­ etyckich. Używając takich obrazów, Dante przy pomocy konkretu jest w stanie wyrażać doznania naw et bardzo odległe od naszych własnych. Jako przykład Eliot podaje ostatnie canto Raju, gdzie doświadczenia mistyczne wyrażone są w sposób konkretny, poprzez mistrzowskie ope­ rowanie obrazami św iatła.23 Jak istotne dla w yrażenia abstrakcyjnych koncepcji jest użycie tych w yraźnych, wizualnych obrazów, w ynika jas­ no ze szkicu Eliota o B lake’u. W szkicu tym Eliot w skazuje na fakt, że dłuższe utw ory B lake’a są słabe nie dlatego, że są zbyt w izjonerskie i odległe od naszych doświadczeń, ale że Blake nazbyt wiele zajm uje się w nich koncepcjami, a za mało po prostu „widzi”.26 Eliot uważa za udane te utw ory Shakespeare’a, w których stosowane są „przedmioto­ we korelaty”. Na przykład, przy pomocy zmysłowych obrazów w m i­ strzowski sposób oddany jest stan um ysłu Lady M acbeth spacerującej w śnie lunatycznym . Ale H amlet w opinii Eliota, chociaż jest niew ąt­ pliwie interesującą sztuką, jest jednocześnie artystycznym fiaskiem, gdyż u Hamleta dom inują uczucia niewyrażalne, które nie mogą być zobiek­ tywizowane.27

Także poeci metafizyczni potrafią zręcznie wyrażać swoje uczucia w „przedmiotowych korelatach”. Eliot ceni szczególnie obrazy poetyc­ kie Andrew M arvella >za ich w ielką uniwersalność. Według Eliota

obrazy M arvella m ają szerszy zasięg oddziaływania niż obrazy H ora­ cego.26 Omawiając M arvella, Eliot stwierdza, że obrazy jego są jasne i precyzyjne, co powoduje, że m ają dużą siłę sugestywną. Widać to w y­ raźnie przy porównaniu jednego z wierszy M arvella do w iersza W illia­ ma Morrisa. U M orrisa jest jedynie atm osfera sugestywności, ale w rze­ czywistości utw ór niczego nie sugeruje.

„[...] jesteśm y sk łonni w nosić, że sugestyw ność to atm o sfera w pkół ja k ieg o ś jasnego, w yraźnego o środka; ale sam a atm o sfera n ie w y sta rc z a.” 21

Zdaniem Eliota, dobre obrazy poetyckie powinny być wyraźne, wi­ zualne, konkretne, a w tedy m ają one siłę sugestywną.

,4 E l i o t : S zk ic e literackie, s. 18.

“ P or. E l i o t : D ante [w:] Selec ted Essays, s. 267. *· Por. E l i o t : B la k e [w:] S elec ted Prose, s. 162.

17 P or. E l i o t : H a m let [w:] Selec ted Prose, s. 102.

28 Por. E l i o t : A n d r e w M a rvell [w:] Selec ted Essays, s. 295. w Ibid., s. 300.

T ra d y c ja i „re w o lu c ja ” w d o k try n ie poetyckiej T. S. Eliota ₈₁ Predylekcje Eliota idące w kierunku obiektyw nej, bezosobowej po­ ezji, a wyrażone w jego krytyce literackiej, zbiegają się z inklinacja­ mi niektórych kierunków tzw. „nowej poezji”, której program y poetyc­ kie pow staw ały w latach 1910— 1920. Dotyczy to zwłaszcza imażinizmu, antyrom antycznego kierunku, który domaga się obiektywnej, jasnej i precyzyjnej poezji, podstawą której jest obraz poetycki. Poprzez eks­ plozję następujących po sobie obrazów, czytelnik powinien mieć w ra­ żenie uw olnienia od ograniczeń przestrzeni i czasu. Stwierdzenie, że

jedyną drogą dla w yrażenia uczuć w dziele sztuki jest użycie „przed­ miotowego korelatu” znajduje praktyczne zastosowanie we własnej po­ ezji Eliota, która oddziaływuje na uczucia czytelników poprzez obrazy poetyckie. O brazy poetyckie stosowane przez Eliota posiadają te same cechy, jakie Eliot tak bardzo podziwia u Dantego czy u poetów m eta­ fizycznych. Są one jasne, precyzyjne i konkretne. Ale Eliot wprowadza te obrazy w nowy, rew olucyjny sposób. Tak jak imażiniści ukazuje on życie poprzez szereg obrazów, bez kom entarza autorskiego. Widać też u Eliota w pływ y techniki filmowej. Podobnie jak kam era filmowa, Eliot przechodzi od jednego obrazu do drugiego, chociaż obrazy te mogą po­ chodzić z różnych epok i miejsc. A więc, na przykład w Ziem i jałowej, wśród innych obrazów jest współczesny Eliotowi bar londyński, prze­ jażdżka łodzią królowej Elżbiety i Leicestera, a także C hrystus w dro­ dze do Emaus. C harakterystyczną cechą twórczości Eliota jest ukazy­ wanie przy pomocy obrazów uniw ersalnego problem u w konkretnej, sy­ tuacji. Na przykład w Z iem i jałowej obraz suszy, rozum iany w kon­ tekście antropologicznym, im plikuje pustkę życiową i niezdolność lu­ dzi do jakichkolw iek uczuć. Ale obraz ten ma wiele w ariacji: buduar pewnej damy, której rozkład dnia przedstaw ia się następująco:

„K ąpiel o dziesiątej,

O c z w artej powóz, aby przed deszczem się skryć.

A potem p a rtia szachów .”

(w. 135— 137)

I dalej: bar londyński a w nim Lii, która nie może mieć więcej dzie­ ci; zwulgaryzowany rom ans maszynistki z drobnym urzędnikiem; król łowiący ry b y w suchym kanale.

Większość obrazów Eliota pochodzi ze środowiska miejskiego; ten rodzaj obrazów wprowadził do literatu ry B au d elaire30, a później był on szeroko stosowany przez całą „rewolucję poetycką” . Podobnie prze­ szłość jest źródłem rew olucji dla Eliota, gdy „odświeża” on stare słowa,

,0 P o r. A. H u t n i k i e w i c z : Od c z y ste j fo r m y do litera tu ry fa k tu , T oruń 1965, s. 6 8.

82 G raży n a B ystydzieńska

które stały się „jałow e” i ogólnikowe. Celem Eliota jest użycie słowa w taki sposób, aby sugerowało ono całą historię języka czy też cy­ wilizacji".*1

Eliot robi to w następujący sposób: przytacza on rodowód danego słowa i jak francuscy symboliści przypom ina jego odcienie wartościowe dla chwili obecnej i czyni to słowo przydatnym w tej „odświeżonej” form ie do zastosowania w przyszłości.32 Na przykład w Ziem i jałowej „odświeża” on tak zużyte słowo jak „m iasto” dając m u religijne kono­ tacje: „miasta bożego”, „m iasta świętego”, „m iasta wiecznego”, lub silne zabarwienie handlowe, gdy słowo to użyte jest jako synonim Londynu. Poprzez użycie słów w odpowiednich kontekstach, Eliot nadaje słowu „m iasto” konotację jałowości, którą osiąga przez skontrastow anie ze sło­ wem „wieś".

Eliot nie tylko twierdzi, że — „Wiersz, k tó ry jest całkowicie orygi­ nalny jest całkowicie zły” 33 — ale naw et wielkość poety uzależnia od tego, jaki użytek robi on z tradycji literackiej.

„W ielki poeta to z pew nością ten , k tó ry m iędzy in n y m i nie ty lko p rz y w ra c a trad y c ję, k tó ra była w zapom nieniu, ale ten, k tó ry w sw o jej poezji sp la ta ta k w iele

luźnych w ątk ó w tra d y c ji, ja k tylk o to je s t m ożliw e.” 34

Rewolucyjna doktryna poetycka Eliota jest zakorzeniona głęboko w tradycji literackiej, która jest często źródłem eksperym entów i która poprzez au to rytet i uniwersalność pomaga stworzyć ład z chaosu. T ra­ dycja literacka ma duży w pływ na doktrynę poetycką Eliota, ale teraź­ niejszość w pływa również na przeszłość, gdyż w ybór tradycji literackiej zależy od jej związku ze współczesnymi gustam i i w arunkam i epoki. To wzajemne oddziaływanie na siebie przeszłości i teraźniejszości od­ grywa bardzo ważną rolę \v doktrynie poetyckiej Eliota.

Р Е З Ю М Е Цель этой работы — описание высказываний Элиота о роли ли­ тературной традиции в поэзии, особенно как источника „поэтической революции”. Эта проблема, недостаточно освещенная критиками элио­ товской поэзии, кажется существенной для понятия поэтической док­ трины и поэзии Элиота. Автор, представляя взгляды Элиота на роль литературной традиции в поэзии, опирается, главным образом, на кри тические эссе поэта и его поэтические произведения.

31 C ytow ano za: J o n e s : ор. cit., s. 168.

31 Por. J o n e s : op. cit., s. 169— 172.

33 C ytow ano za. J o n e s : op. cit., s. 23.

34 E l i o t : W ordsw orth and C oleridge [w:] T h e Use o f P o e try and th e Use o f C riticism , L ondon 1933, s. 85.

Т рад и ц и я и „револю ция” в поэтической доктрине Т. С. Элиота ₈₃ Элиот в своих произведениях постоянно и сознательно обращается к литературной традиции, что вытекает из классического подхода по­ эта к литературе. Поэт ищет в литературной традиции авторитета и объективности, а также универсальности. Хотя литературная тради­ ция играет большую роль в поэтической доктрине Элиота, он, все-таки, не игнорирует потребности „поэтической революции”, которая выра­ жается в возвращении к идиомам и ритмам повседневной жизни. Однако, эскперимент не должен обособляться от традиции потому, что, по мнению Элиота, традиция является основой эксперимента. Это утверждение показано на примерах, выявляющих отношение Элиота к „предметному корреляту” в его литературной критике, а также ре­ волюционизирование этой техники в поэзии поэта. Другим примером эксперимента, основанного на традиции, является метод „обновления слов” посредством их употребления в разных контекстах, в результа­ те чего эти слова утратили свое первоначальное значение и приобрели новое значение. Литературная традиция имеет большое влияние на поэтическую доктрину Элиота, а настоящее влияет та'кже на прошедшее потому, что выбор литературной традиции зависит от ее связи с современными вкусами эпохи. Это взаимное влияние прошедшего и настоящего играет очень важную роль в поэтической доктрине Элиота. R É S U M É

Cette esquisse a pour b u t l’exégèse de l ’opinion d ’Eliot sur le rôle de la tradition littéraire dans la poésie, su rto u t en ta n t que source de la „révolution poétique”. Ce problème, insuffisam m ent apprécié par la critique, p araît être fondam ental pour une ju ste interprétation de la doctrine poétique d ’Eliot et pour sa poésie. P résentant les opinions d ’Eliot sur le rôle de la tradition littéraire dans la poésie on se basait principalem ent sur les essais critiques du poète et sur ses oeuvres po­ étiques.

Dans les vers d ’Eliot il y a un appel constant et conscient à la tra ­ dition littéraire, découlant de l’attitu d e classique du poète envers la litté ratu re. Le poète cherche dans la tradition littéraire l’autorité, l’objectivité et l’universalité. Bien que la tradition littéraire joue un rôle im portant dans la doctrine poétique d ’Eliot, le poète ne méprise pas la nécessité de la „révolution poétique” se m anifestant p ar le retour aux idiomes et aux rythm es de la vie quotidienne. L ’expérim ent ne doit p o urtant pas se détacher de la tradition car, selon Eliot, la tradition est une base pour l’expérim ent. On a illustré cette opinion en se servant

84 G raży n a B y sty d zień sk a

de l'exem ple de l’attitu de d ’Eliot envers la „corrélation objective" dans sa critique littéraire et du caractère „révolutionnaire” de cette techni­ que dans la poésie du poète lui-même. Comme lin second exem ple de l’expérim ent basé sur la tradition on a cité la méthode de „rafraîchisse­ m en t” des mots qui ont été devenus d ’usage courant, par leur placem ent dans divers contextes.

La tradition littéraire a une grande influence sur la doctrine poétique d ’Eliot, mais le présent influe aussi su r le passé, car le choix de la tra d i­ tion littéraire dépend de son lien avec les goûts contem porains de l’épo­ que. Cette influence réciproque du passé et du présent joue un rôle très im portant dans la doctrine poétique d ’Eliot.

P a p . d r u k . s a t . I I I k l., 80 g F o r m a t B5 (70x100) S t r o n d r u k u : 10 A n n a l e s U M C S , L u b l i n , 1966 D r u k a r n i a U n i w e r s y t e c k a w L u b l i n i e Z a m . n r 123 z d n . 27.V.70 700 + 25 e g z . C - l M a s z y n o p is o t r z y m a n o 9.V.70 D r u k u k o ń c z o n o 10.X.70