Archeologia Polski Środkowowschodniej, t. II, 1997 Sp r a w o z d a n i e z p i e r w s z e g o s e z o n u b a d a ń n a c m e n t a r z y s k u k u l t u r y p u c h a r ó w l e j k o w a t y c h w M a l i c a c h K o ś c i e l n y c h, w o j. t a r n o b r z e s k i e
M
a r e kF
l o r e k, J
e r z yL
ib e r a P rz e d m io te m b a d a ń b y ł d u ż y k o p ie c z ie m n y o ś r e d n ic y 2 5 -2 8 m i w y s o k o ś c i o k o ło 1,8 m , p o ło ż o n y w e w si M a lic e K o ś c ie ln e , sta n . 1. K o p ie c , z w a n y „ ta ta r s k im ” , z n a n y o d p o ło w y X IX w ., b y ł d w u k ro tn ie (p rz e d 1895 r. i o k o ło 1906 r.) p r z e d m io te m a m a to rs k ic h p o sz u k iw a ń , w tra k c ie k tó ry c h z je g o n a s y p u w y d o b y to c o n a jm n ie j 4 n a c z y n ia : fla s z ę z k r y z ą K P L i p u c h a re k z d o b io n y o d c isk a m i s z n u ra (o b a n a c z y n ia w z b io ra c h M u z e u m O k rę g o w e g o w R a d o m iu ) o ra z d w a n a c z y n ia z O W R - m is ę n a a ż u r o w e j n ó ż c e i w y s o k i p u c h a r z d w o m a u c h a m i (o b e c n ie w z b io ra c h P M A w W a rsz a w ie ) (W. F u d a le w s k i 1895, s. 4; W. A n to n ie w ic z 1928, s. 183; J. W ie lo w ie jsk i 1960, s. 3 4 1 ). W c z a s ie II w o j n y św ia to w e j k o p ie c z o s ta ł u s z k o d z o n y p rz e z w k o p a n ie w e ń z ie m ia n e k i r o w ó w s trz e le c k ic h , z a ś w la tac h 6 0 -ty c h z d e fo rm o w a n y i c z ę ś c io w o z n iw e lo w a n y sp y c h a c z e m . W 1989 r., w tra k c ie A Z P, u z y s k a n o in f o r m a c ję o w y o ry w a n iu u p o d n ó ż a k o p c a d u ż y c h b lo k ó w p ia sk o w c a . W z a ło ż o n y m w y k o p ie s o n d a ż o w y m n a tra fio n o n a zęby i d ro b n e fra g m e n ty k o śc i lu d z k ich , u ła m k i c e ra m ik i K P L i d w a w ió ry z k r z e m ie n ia ś w ie c ie c h o w - sk ie g o , z in te rp re to w a n e w ó w c z a s ja k o zn isz c z o n y grób K P L (B . B a rg ie l, M . F lo re k , J. L ib e ra , A . Z a k o ś c ie ln a 1989, s. 4 5 ). W z w ią z k u z p o w y ż s z y m , p rz y s tę p u ją c do b a d a ń p rz y ję to w s tę p n ie , ż e m a m y d o c z y n ie n ia z z a ło ż o n y m n a te re n ie p ła s k ie g o c m e n ta rz y s k a K P L k o p c e m z o k r e s u w p ły w ó w r z y m s k ic h , e w e n tu a ln e k o p c e m K C S z z w tó rn ie w k o p a n y m g ro b e m (g ro b a m i? ) k u ltu ry p r z e w o rs k ie j. H ip o te z a ta w tra k c ie b a d a ń p o tw ie r d z i ła s ię c z ę ś c io w o . Z a ł o ż o n o j e d e n w y k o p o p o w ie rz c h n i 28 8 m 2, ro z d z ie lo n y 0,5 m e tro w y m ś w ia d k ie m p r o filo w y m n a d w ie d z ia łk i: A (1 2 x 12 m ) i B (11,5 x 12 m ), u s y to w a n y w te n s p o só b , ż e o b e jm o w a ł p o n a d 1/2 n a s y p u k o p c a (ry c . 1). O d k ry to fra g m e n t d u ż e g o g ro b o w c a m e g a lity c z n e go z p o c h ó w k a m i z b io ro w y m i o ra z ’cm e n ta rz y sk o p ła sk ie z g ro b a m i w o b s ta w a c h k a m ie n n y c h ro z p o z n a n e r ó w n ie ż ty lk o cz ęśc io w o . Gr o b o w i e c m e g a l i t y c z n y ( r y c . 2 ) G ro b o w ie c m e g a lity c z n y w z n ie s io n y b y ł n a p la n ie b a rd z o w y so k ie g o tra p e z u lu b tró jk ą ta , z o r ie n to w a n e g o w z d łu ż o si w s c h ó d - z a c h ó d , z p o d s ta w ą o d stro n y w sc h o d n ie j. R o z p o z n a n o ty lk o je g o w s c h o d n ią , s z e r s z ą cz ęść. D łu ż s z e ś c ia n y g ro b o w c a w y z n a c z o n e b y ły p r z e z d w a r z ę d y d u ż y c h k a m ie n i ( b lo k ó w w a p ie n ia i p ia s k o w c a o w y m ia ra c h d o o k o ło 5 0 x 60 x 25 cm ), d o ść ś c iś le d o p a s o w a n y c h d o sie b ie , tw o rz ą c y c h ro d zaj „ s u c h y c h ” m u ró w , n a to m ia s t w s c h o d n ia , k ró ts z a ś c ia n a p o z b a w io n a b y ła o b sta w y k a m ie n n e j. W e w n ątrz g ro b o w c a , w p rz y b liż e n iu w z d łu ż je g o d łu ż sz e j o si, c e n tra ln ie w s to s u n k u d o o b sta w śc ia n z e w n ę trz n y c h , z n a j d o w a ł s ię rz ą d d u ż y c h k a m ie n i, z a ś p o o b u je g o s tr o n a c h p o c h ó w k i sz k ie le to w e . Z m a rli z ło ż e n i b y li w p ły t k ic h ja m a c h b ą d ź b e z p o ś r e d n io n a p ie rw o tn e j p o w ie rz c h n i g ru n tu , ró w n o le g le d o o si g ro b o w c a , w o- d le g ło ś c i o d 10 do 80 c m o d c e n tra ln e g o rz ę d u k a m ie n i, w p o z y c ji w y p ro s to w a n e j, z g ło w a m i s k ie ro w a n y m i n a z a c h ó d . C z ę ść z m a rły c h le ż a ła n a n ie re g u la rn y c h b r u k a c h z p ła s k ic h k a m ie n i, c z ę ś ć ta k ie k a m ie n ie m ia ła ty lk o p o d g ło w a m i. P o c h ó w k i n a k ry w a ły łą c z ą c e się z e s o b ą n ie re g u la rn e b ru k i z k a m ie n i ró ż n e j w ie lk o śc i, p rz e w a ż n ie d ro b n y c h . W ro z p o z n a n e j c z ę ś c i g ro b o w ca o d k ry to 8 p o c h ó w k ó w : 3 (2 o s o b n ik ó w d o ro sły c h i 1 d z ie c k o ) p o p ó łn o c n e j i 5 ( w y łą c z n ie d z ie c i w w ie k u 2 - 5 lat) p o p o łu d n io w e j s tro n ie c e n tra ln e g o rz ę d u k a m ie n i. S z k ie le ty b y ły b a rd z o ź le z a c h o w a n e . Ż a d e n z g ro b ó w n ie z a w ie ra ł w y p o s a ż e n ia . N a to m ia s t w n a sy p ie n a d p o c h ó w k a m i z n a le z io n o k ilk a s e t fra g m e n tó w c e ra m ik i (ry c . 4 ), d ro b n e z a b y tk i k rz e m ie n n e i k o śc i z w ie rz ę c e , n ie w ą tp liw ie w rz u c o n e c e lo w o . W e w s c h o d n iej c z ę ś c i g ro b o w c a , w p o b liż u je g o p o d sta w y , m ię d z y c e n tra ln y m rz ę d e m k a m ie n i a ś c ia n ą p o łu d n io w ą , z n a jd o w a ła się w k o p a n a w c a le c p ły tk a ja m a w k s z ta łc ie p ro s to k ą ta z z a o k rą g lo n y m i n a ro ż n ik a m i, o w y m ia r a c h o k o ło 2 2 0 x 110 cm , z o r ie n to w a n a w z d łu ż o si N - S. Ś c ia n k i i d n o ja m y , s z c z e g ó ln ie w c z ę ś c i p ó łn o c n e j, n o s iły śla d y in te n s y w n e g o d z ia ła n ia o g n ia . W ja m ie z n a jd o w a ło s ię je d y n ie k ilk a d u ż y c h k a m ie n i, 1 ząb lu d z k i i d ro b n y u ła m e k k o śc i. Jej fu n k c ja j e s t tru d n a d o o k re ś le n ia - b y ć m o ż e m ia ła z w ią z e k z o b rz ę d a m i p o g rz e b o w y m i. D ru g ą , k o lis tą ja m ę , s ię g a ją c a p o n a d1,5 m p o n iż e j p ie rw o tn e j p o w ie r z c h n i (3 m od o b ec n ej k u lm in a c ji k o p c a ) o d k ry to n a lin ii c z o ła g ro b o w c a . B y ć m o ż e j e s t to p o z o s ta ło ś ć p o w k o p a n y m d u ż y m słu p ie. Jej fu n k c ja i z w ią z e k z g ro b o w c e m s ą tru d n e do u s ta le n ia.
P rz e b a d a n y fra g m e n t g ro b o w c a m ia ł 9,0 - 9,5 m s z e ro k o ś c i i 15 m d łu g o śc i. S z e ro k o ś ć p o d s ta w y (c z o ła ) w y n o s iła o k o ło 10,0 - 10,5 m , z a ś je g o d łu g o ś ć m o ż n a re k o n s tru o w a ć n a o k o ło 6 0 -8 0 m , p rz y c z y m b a r d ziej p ra w d o p o d o b n a w y d a je s ię g ó rn a g ra n ic a . G
ro-Sp r a w o z d a n iezp i e r w s z e g os e z o n ub a d a ńn ac m e n t a r z y s k u ... w m a l i c a c h Ko ś c ie l n y c h 25
Ryc. 1 Malice gm. Lipnik, stan 1.
A-plan kopca
ilokalizacja wykopu 1; B- wykop 1 - plan odkrytych obiektów (1 -
kamiennekonstrukcje grobów, 2 - groby zniszczone, 3 - pochówki).
2 6 Ma r e k Fl o r e k, Je r z y Li b e r a
Ryc. 2. M alice gm . Lipnik, stan. 1. W ykop 1, działka A. A - konstrukcje kam ienne grobu m egalitycznego; B - plan grobu m ega litycznego na poziom ie pierw otnej pow ierzchni terenu: 1 - kam ienie nie w chodzące w skład konstrukcji m egalitu, 2 - kam ienie z obstaw ścian b ocznych i centralnego rzędu kam ieni, 3 - pozostałości pochów ków , 4 - w ypełnisko ja m y p rostokątnej, 5 - w ype- łnisko ja m y posłupow ej, 6 - w ypalone ścianki jam y.
S p r a w o z d a n i e z p i e r w s z e g o s e z o n u b a d a ń n a c m e n t a r z y s k u ...
w
m a l i c a c h K o ś c i e l n y c h 27Ryc. 3. M alice gm . L ipnik, stan. 1. Plany grobów z cm entarzyska płaskiego. A - grób n r 6, B - g rób nr 5 (1 - granice w kopów grobow ych, 2 - płaskie kam ienie na dnach ja m grobow ych, 3 - kam ienie obstaw ścian bocznych, 4 - kości osobników dorosłych, 5 - kości dzieci).
2 8 Ma r e k Fl o r e k, Je r z y Lib e r a
S p r a w o z d a n i e z p i e r w s z e g o s e z o n u b a d a ń n a c m e n t a r z y s k u ...
w
m a l i c a c h K o ś c i e l n y c h29
bowiec pierwotnie nakryty był w całości nasypem ziem
nym, którego w ysokość w partii czołowej w ynosiła
około 3 m. Grobowiec megalityczny, którego fragment
rozpoznano, sw ą form ą naw iązuje do tzw. grobowców
kujawskich kultury pucharów lejkowatych, od których
różni się jednak brakiem kamiennej obstawy podstawy
(czoła), istnieniem centralnego rzędu kam ieni z p o
chówkami po jego obu stronach oraz brakiem (?) po
chówku „głównego” (a przynajm niej nie został odkry
ty w badanej części kopca). N ajbliższą terytorialnie
analogią są grobowce m egalityczne odkryte w Grzybo-
wie koło Staszowa, lecz reprezentują one „klasyczny”
typ grobowca „kujaw skiego”.
Cm e n t a r z y s k op ł a s k i e z g r o b a m i w o b s t a w a c h k a m i e n n y c h
Po stronie w schodniej i południow o-w schodniej
grobowca m egalitycznego odkryto płaskie cmentarzy
sko z grobami w prostokątnych obstawach kamiennych.
Groby, częściowo wkopane w calec, częściowo w roz-
sypisko nasypu grobowca megalitycznego, miały for
mę skrzyń kam iennych o wym iarach 2,0 2,5 x 1,0
-1,5 m (tylko jedna 1,0 x 0,7 m), z dnami wyłożonymi
płaskim i p łytam i, n akrytych regularn ym i brukam i
(ryc. 3). Odkryto ogółem 10 grobów (obiekty nr 1-10),
z których 3 (nr 1-3) były bardzo zniszczone przez póź
niejsze wkopy, a 2 (nr 9 i 10) rozpoznano tylko frag
mentarycznie. Z przebadanych w całości grobów, 5 było
zorientowanych wzdłuż osi północ - południe, 3 wzdłuż
osi wschód - zachód. W szystkie przebadane groby za
wierały pochówki szkieletowe. Gróby nr 3 i 5 były gro
bami podwójnym i, w którym pochowano osobę doro
słą i dziecko (ryc. 3B). W grobie nr 5, przy szkielecie
osobnika dorosłego znaleziono igłę kościaną. Poza tym
żaden z grobów nie zaw ierał wyposażenia. Mimo to,
na podstawie formy grobów, cm entarzysko należy w ią
zać z ludnością kultury pucharów lejkowatych nie w y
posażającą większości swych zmarłych. Podobne cmen
tarzyska znane są z Gór W ysokich, Dwikóz i Dacha-
rzowa, podobnie ja k M alice, położonych nad Opatów
ką. Form a grobów oraz o bserw acje stratygraficzne
wskazują, że cm entarzysko jest młodsze od grobowca
m egalitycznego. N a istnienie różnic chronologicznych
wskazuje również użycie innego rodzaju skał do wznie
sienia kam iennych konstrukcji grobów. Obstawy ścian
bocznych i konstrukcje wewnętrzne w grobowcu m e
galitycznym w ykonano p raw ie w yłącznie z bloków
wapienia, natom iast do obstaw grobów na cm entarzy
sku płaskim użyto w w iększości piaskowca.
Nasyp grobow ca m egalitycznego był w później
szym okresie w tórnie w ykorzystywany do celów sepul
kralnych. Prawdopodobnie za pozostałość wyposaże
nia wkopanego weń grobu KCSz należy uznać w spo
mniany na wstępie pucharek wydobyty z nasypu przed
1906 r. Z całą zaś pew nością w późnym OW R w kopa
no weń conajm niej jeden grób ciałopalny, z którego
pochodzą wspom niane we wstępie naczynia oraz zna
lezione w trakcie tegorocznych badań: paciorek z dwu-
kolorow ego szkła i fragm enty ceram iki toczonej na
kole. Z apew ne w czasie tych zabiegów pierw otnie
podłużnem u nasypowi nadano kopulastą formę, którą
zachował do chwili obecnej.
Li t e r a t u r a
A n t o n i e w i c z W. F u d a l e w s k i W .
1928
Archeologia Polski,
W arszaw a. 1895Miasto Opatów,
W arszaw a.B a r g i e ł B., F l o r e k M. , L i b e r a J., W i e l o w i e j s k i J .
Z a k o ś c i e l n a A. 1960 P rzem ian y g o sp o d arczo -sp o łeczn e u ludności
1989 B adania po w ierzch n io w e nad śro d k o w ą O pa- południow ej P olski w okresie późnolateńskim
tów ką, Spr. U M C S , s. 38-46. . i rzym skim , M at. Star., t. 6, s. 7-399.
M a r e k Fl o r e k, Je r z y L i b e r a
A Re p o r to n t h e Fir s t Fi e l d Se a s o n a t a Ce m e t e r y f r o m t h e Fu n n e l Be a k e r Cu l t u r e i n M a l i c e K o ś c i e l n e, Ta r n o b r z e gv o i v o d s h i p
The ob ject o f the study w as a big b arrow m easuring 25-28 m in diam eter and 1,8 m high, called the „Tatarski K o p iec” , w hich is located in M alice K ościelne, site 1, in L ipnik co m m u ne. O ne trench covering 288 sq. m w as set up, w hich w as div i ded by a 0,5 m baulk into tw o p lo ts m easuring 12 x 12 m and 11,5 x 12 m. T he tren ch w as situated in such a w ay so th at it covered 1/2 o f the m ound (Fig. 1).
U nder the m ound, a big m egalithic grave w ith collective burials w as found (only its frag m en t has been exam ined) and a flat cem etery in graves w ith stone settings. T hese w ere also only partially explored. T he m eg alith ic grave w as constructed on a high trapezial o r trian g u lar plan, oriented along the E-W axis w ith the b ase tow ards the east. The longer sides o f the grave w ere m ade o f tw o row s o f big stones, w hile the shorter,
3 0 Ma r e k Fl o r e k, Je r z y Lib e r a
eastern side w as deprived o f a stone enclosure. Inside the gra ve, along its longer axis and p o sitio n ed cen trally w ith respect to the external w alls, a row o f sizeable stones w as found. On both sides o f the row there w ere inhum ation burials w hich w ere covered u n ifo rm ly w ith stone paving. W ithin the explo red p art o f th e grave 8 burials w ere found: 5 on the northern, and 3 on the southern side o f th e row. T he dead w ere laid in a supine position w ith their heads d irected tow ards the w est. N o n e o f the burials contained any furniture. The grave w as co vered by an earth m ound w hich, as can be established, w as up to 3 m high in its frontal part. T he m ound itse lf contained a few hundreds o f potsherds, flint artefacts (m ainly flakes), lum ps o f daub, bits o f ochre, anim al bones, a tw o-coloured glass bead, and num erous pieces o f stone rubble.
A ll the ceram ic m aterials o btained from the grave can be associated w ith the F unnel B eak er culture. O nly a few frag m ents can be ascribed to the b eg in n in g o f the B ronze A ge, the R om an period or the early M iddle A ges.
On the eastern and so uth-eastern side o f the m egalithic grave a flat cem etery w as unco v ered w ith burials in rectangu lar stone enclosures. The burials w ere p artly set in the prim ary soil and p artly in the destroyed parts o f the m ound o f the m e
galithic grave and had a form o f stone cysts m easu rin g 2,0-2,5 x 1,0-0,7 m (only one o f them m easured 1,0 x 0,7 m). Their bottom s w ere laid w ith slabs co vered w ith reg u lar paving. In total, 10 g raves w ere u n covered, all containing inhum ation b u rials. O ne o f the graves (No. 5) w as double, and contained an adult w ith a child. N o furniture w as fo u n d in any o f the burials. On the basis o f the form o f the graves, the cem etery, although it is slightly y o u n g er than the m egalithic grave, should also be asso ciated w ith the F unnel B eak er culture.
The m ound o f the m egalithic grave w as used for sepul chral purposes in later periods. M o st probably, it w as used in this w ay already tow ards the end o f the N eo lith ic by the people o f the C orded W are culture. It can be p ro v ed w ith certainty, though, th a t the m ound w as u sed for burials in the R om an p e riod. A t th at tim e, at least one crem atio n grave w as m ade, w hich is evidenced by the vessels deposited in the State A rch aeo lo g i cal M useum in W arsaw, as w ell as by the artefacts obtained during this y e a r’s excavations, nam ely, a tw o-coloured glass bead, and fragm ents o f w heel-m ade ceram ics. In the process o f the reclam ation o f the m ound for sepulchral purposes the origi n ally oblong b arro w has o btained a dom ical shape w hich has been p reserved to this day.
