32:2014
Jacek B r z o z o w s k i – UWAGI O TOMACH
TRZECIM I CZWARTYM
DZIEŁ WSZYSTKICH
CYPRIANA NORWIDA*
Odpowiadając we WstĊpnych uwagach edytorskich na pytanie: „Czym […] siĊ róĪni wyd[anie] utworów objĊtych wspólną nazwą «poematów» w [omawia-nej edycji] od ed[ycji] poprzednich, a zwłaszcza [Pism wszystkich opracowanych przez Juliusza Wiktora Gomulickiego]?”, pisał Stefan Sawicki, iĪ róĪni siĊ tym „przede wszystkim, Īe jest wyd[aniem] krytycznym, które wykazuje w duĪym zakresie […] odmiany tekstu w stosunku do przyjĊtej podstawy” (P I/394)1. RóĪni siĊ takĪe – dodawał – objĊtoĞcią objaĞnieĔ rzeczowych (s. 395). RóĪni siĊ ponadto – w moim przekonaniu jest to jedno z najwaĪniejszych osiągniĊü wy-dawców – zakwestionowaniem trafnoĞci „bardzo duĪej liczby emendacji dobrze zadomowionych w znanych ed[ycjach] poszczególnych utworów” (s. 398).
Tytułem wprowadzenia do uwag o nowym wydaniu poematów Norwida przyjdzie podkreĞliü, Īe róĪnice wyliczone i przekonująco przedstawione przez głównego twórcĊ tego wydania – stanowią wespół zasadniczy walor edycji. Nie mam teĪ najmniejszych wątpliwoĞci, Īe lubelskie wydanie poematów autora Assunty, zrealizowane jako trzeci i czwarty tom Dzieł wszystkich pisarza, jest waĪnym osiągniĊciem edytorskim, filologicznym, norwidowskim… Norwid dostał tutaj – nareszcie, po latach – tekst swoich poematów w takim kształcie, jaki wydaje siĊ najbliĪszy jego intencji.
Gdyby przyszło mi wyjaĞniü powody szczegółowoĞci uwag o obu tomach Poematów, powiedziałbym, Īe wynika ona z dwóch przesłanek. Po pierwsze, widzĊ te uwagi jako dopełnienie czy uzupełnienie cennej edycji. Po drugie, od-notowujĊ je z nadzieją, Īe – byü moĪe – przydadzą siĊ przy redagowaniu innych tomów Dzieł wszystkich.
* Rzecz dotyczy wydania: C. N o r w i d. Dzieła wszystkie. T. 3-4: Poematy 1. Oprac. S. Sawicki, A. Cedro [Quidam. PrzypowieĞü]. Lublin 2009 ss. 613, nlb 3; Poematy 2. Oprac. S. Sawicki, P. Chlebowski [Rzecz o wolnoĞci słowa]. Lublin 2011 ss. 452 nlb 3.
1
Poematy 1 i Poematy 2 oznaczam skrótami: P I i P II, a po ukoĞnej kresce podajĊ stronĊ.
Dodam (na ład ustaleĔ redakcyjnych), Īe miejsc, w których koniecznoĞü poprawki bądĨ jej sugestia wydaje siĊ oczywista, nie opatrujĊ komentarzem. W innych wypadkach podajĊ zwiĊzłe uzasadnienie. Tekst (najczĊĞciej jest to pojedyncze słowo bądĨ grupa wyrazów), którego dotyczy komentarz, podajĊ kursywą. Uwagi do konkretnych miejsc w poematach lokalizujĊ numerami wer-sów, a w akapitach, zawierających wiĊcej niĪ jedną uwagĊ, oddzielam kolejne pozycje dwiema pionowymi kreskami: ||, przy czym nie zamykam poszczegól-nych uwag Īadnym znakiem interpunkcyjnym (ma to zasadnicze znaczenie przede wszystkich w wypadku niektórych uwag dotyczących interpunkcji, zasa-dĊ rozciągam jednak na wszystkie uwagi).
1. Układ i zawartoĞü edycji
Gomulicki w trzecim tomie Pism wszystkich – a ta edycja poematów jest zasadniczym punktem odniesienia dla wydania lubelskiego – podawał utwory w czterech działach (w kaĪdym chronologicznie): poematy epickie, poematy dydaktyczne, utwory cykliczne, przekłady. W omawianym wydaniu uproszczono ten podział, słusznie rezygnując z utworów cyklicznych (Garstka piasku, Wita-Stosa pamiĊci estetycznych zarysów siedem, Echa. Fantazja)2, a przekłady poda-jąc poĞród utworów oryginalnych. Podzielono zatem poematy na dwie grupy: „W t. III zgromadzono teksty o charakterze narracyjnym, fabularnym, włączając do nich równieĪ – w porządku chronologicznym – Norwidowe tłumaczenia fragmentów Boskiej komedii, [Pochwały wiĊzienia] Celliniego i fragmentów Odysei. T. IV – to poematy dyskursywne, refleksyjne, równieĪ uporządkowane chronologicznie, w których przewaĪają rozwaĪania na tematy społeczne, arty-styczne, religijne, historiozoficzne” (P I/394).
Niewątpliwie, trafniejszy to układ poematów niĪ w Pismach wszystkich. Na marginesie zauwaĪĊ jednak, Īe warto było podjąü próbĊ jeszcze bardziej zasad-niczego oddalenia siĊ od przyjĊtej przez Gomulickiego optyki wydawcy- -interpretatora. Owszem, interpretacyjny charakter decyzji edytora jest nieunik-niony, i jest oczywistoĞcią. W tym wypadku moĪna jednak było tĊ interpretacyj-noĞü zminimalizowaü, podając poematy w porządku tylko i wyłącznie chronolo-
2
Nie bez wątpliwoĞci, jak zaznaczono we WstĊpnych uwagach edytorskich (P I/394, przypis 1), pozostawiono wĞród poematów Salem. Słuszna to decyzja. Utwór jest wprawdzie cykliczny, ale tytułowy „pokój”, rozumiany przez Norwida daleko szerzej, niĪ mogłoby suge-rowaü pochodzenie słowa „salem” („salam”), stanowi bardzo mocny wspólny mianownik wszystkich czterech „rapsodów” (właĞnie: „rapsodów”) składających siĊ na poemat.
gicznym. Nie wątpiĊ, Īe byłoby to z korzyĞcią dla jasnoĞci i wyrazistoĞci obrazu Norwida jako autora wierszowanej epiki.
ZawartoĞü edycji przedstawia siĊ nastĊpująco: Tom I: [Z „Boskiej komedii” Dantego], Wesele. PowieĞü, Pompeja, Ziemia („Komedii” Danta czwarty tom), Szczesna. PowieĞü, Epimenides. PrzypowieĞü, [WĊdrowny sztukmistrz], Benvenu-ta Celliniego „Capitolo fatto in prigione e lode di detBenvenu-ta prigione”, Quidam. PrzypowieĞü, [Z „Odysei” Homera], Assunta (czyli „Spojrzenie”). Poema, Emil na Gozdawiu. Poema, „A Dorio ad Phrygium”; Tom II: Wigilia. (Legenda dla przyjaciół), PieĞni społecznej cztery stron, Niewola. Rapsod, Psalmów-psalm jako „PieĞni społecznej” poszyt trzeci, Promethidion. Rzecz w dwóch dialogach z epilogiem, Próby. (Jako wstĊp do „Zarysów obyczajowych piĊciu”), PiĊü zary-sów, Salem, Fulminant. Rapsod, Modlitwa MojĪesza, Rzecz o wolnoĞci słowa.
Gdyby przyjąü porządek wyłącznie chronologiczny, układ utworów byłby na-stĊpujący (przy czym, aby zachowaü mniej wiĊcej jednakową objĊtoĞü tomów, pierwszy naleĪałoby zamknąü Epimenidesem): [Z „Boskiej komedii” Dantego], Wesele, Pompeja, Wigilia, PieĞni społecznej cztery stron, Niewola, Psalmów-psalm jako „PieĞni społecznej” poszyt trzeci, Promethidion, Ziemia („Komedii” Danta czwarty tom), Próby, PiĊü zarysów, Salem, Szczesna, Epimenides, [WĊdrowny sztukmistrz], Benvenuta Celliniego „Capitolo fatto in prigione e lode di detta prigione”, Quidam, Fulminant, Modlitwa MojĪesza, Rzecz o wolnoĞci słowa, [Z „Odysei” Homera], Assunta, Emil na Gozdawiu, „A Dorio ad Phrygium”.
Gdy idzie o zawartoĞü edycji, jeden drobiazg: szkoda, Īe nie podano listu de-dykującego Salem ksiĊciu Czartoryskiemu. MoĪna było ten krótki, jednozdanio-wy list pomieĞciü bądĨ przy objaĞnieniu tytułu rapsodu Do J. O. KsiĊcia Adama Czartoryskiego, bądĨ w Uwagach edytorskich.
2. Aparat krytyczny: Uwagi edytorskie
Na aparat krytyczny składają siĊ, osobne dla kaĪdego utworu: Uwagi edytor-skie, Odmiany tekstu oraz ObjaĞnienia. KaĪda z tych czĊĞci pomyĞlana i zreali-zowana została wzorowo.
W Uwagach edytorskich dostajemy: informacje o genezie i czasie powstania utworu; informacje o zachowanych przekazach rĊkopiĞmiennych i szczegółowe tych przekazów opisy; informacje o pierwodruku oraz wczeĞniejszych edycjach; gruntowne uzasadnienie wyboru podstawy przedruku; informacje o decyzjach tekstologicznych, z odniesieniem waĪniejszych miejsc do tradycji edytorskiej; wykaz i uzasadnienie waĪniejszych decyzji interpunkcyjnych.
Przyjdzie podkreĞliü, Īe znakomicie przedstawia siĊ ta czĊĞü aparatu krytycz-nego – w istocie mamy tutaj małe monografie historycznoliterackie i tekstolo-giczne poszczególnych poematów.
3. Aparat krytyczny: Odmiany tekstu
Obszerne odmiany dają moĪliwie pełny obraz edytorskich dziejów utworu, a w wypadku poematów, dla których zachowały siĊ autografy, takĪe adekwatny obraz pracy Norwida nad tekstem. Niezwykle istotnym walorem edycji jest teĪ trafnoĞü odczytaĔ wielu trudnych miejsc w rĊkopisach poety (szczególnie w bru-lionie Rzeczy o wolnoĞci słowa).
Nie jest jednak tak, aĪeby tu i ówdzie nie moĪna było dodaü jakichĞ drobia-zgów do przedstawionych lekcji. Dodaü z przekonaniem, Īe wszyscy ci, którzy trudnią siĊ odczytywaniem rĊkopisów, wiedzą, jak fascynująca to praca, i jak – nie-koĔcząca-siĊ, nigdy-ostateczna.
[Z „Boskiej komedii” Dantego]
Z pieĞni III o piekle 61 przed droga przekreĞlone raczej nie wyjĞcie [?], lecz ujĞcie
[WĊdrowny sztukmistrz]
31 niewykluczone, Īe Jedna napisane na Ko (P I: „niedoczytane dwie litery”) || 56 zasiĊ (napisane: za siĊ) – moĪliwe, Īe za napisane na zaczĊtym n (P I: „niedo-czytana jedna litera”) || 71 niewykluczone, Īe pierwotnie po miejsca napisał Norwid nie „dwie [?]”, lecz swe, po czym przekreĞlił zaimek i powtórzył go przed rzeczownikiem
Benvenuta Celliniego „Capitolo fatto in prigione e lode di detta prigione” [WstĊp]: 36 przekreĞlone „niedoczytane dwa lub trzy wyrazy” pierwotnej redak-cji frazy cywilnej władzy paĔstwa to najprawdopodobniej Papieski lub KsiĊcia || [Poemat] 138 niedoczytany wyraz po potem to prawdopodobnie chowalismy (moĪe pierwotnie miało byü: chowaliĞmy twarzy jako rym do waĪy z w. 137)
[Z „Odysei” Homera]
Rapsodia I 22 przed w ojczyĨniane progi przekreĞlone na domowe (P I: „niedo-czytane dwa wyrazy”) || Rapsodia I 32 z krwią dzikiego w miejsce nie dwóch (jak w P I), lecz najprawdopodobniej trzech wyrazów: i całą krew (kropka nad i pokrywa siĊ z kreską k wyrazu krwią wpisanego wyĪej) || Rapsodia I 51 w pierwotnej redakcji tego wiersza po przekreĞlonych Lecz upomnieĔ jeszcze dwa wyrazy (w P I oba niedoczytane) – pierwszy z nich to niewątpliwie „tak”, drugiego istotnie niepodobna odczytaü || Rapsodia I 99 pierwsza litera niechaj napisana na u zaimka mu (przy czym m gĊsto przekreĞlone; według P I przed niechaj „jeden wyraz niedoczytany”) || Rapsodia I 184 I napisane na, a choü
napisane nad Ale (P I: „niedoczytane: jeden wyraz lub dwa wyrazy”) || Rapsodia I 319 lekcja pierwotnego przekreĞlonego co pewna, wiĊc znak zapytania zbĊdny || Rapsodia VI 51 brak odmiany: okiem gdzie skłonisz, okiem gdzie rzucisz
Assunta
II 111 niewykluczone, Īe wełna nad przekreĞlonym runo (P I: „niedoczytany jeden wyraz”), na którym poeta napisał wełna, a potem powtórzył równieĪ ten wyraz u góry
Emil na Gozdawiu
9 brak odmiany: zamieniają poprawione z zamieniane || 73 gzymsie – w P I podano, Īe poprawione z grzymsie, wydaje siĊ raczej, Īe poeta zaczął pisaü gd, po czym na d napisał z i dokoĔczył wyraz
„A Dorio ad Phrygium”
II 109 według P I: U napisane na niedoczytanych dwóch lub trzech literach – wydaje siĊ, Īe napisane na przyimku Na
Psalmów-psalm
43 przekreĞlone pierwotne rycerza niepotrzebnie opatrzone znakiem zapytania, odczytanie bowiem niewątpliwe
Salem
Do J.O. KsiĊcia Adama Czartoryskiego 43 nie wydaje siĊ, aby literą, na której poeta napisał s wyrazu spotka, było (nawet opatrzone znakiem zapytania) o [?] – Norwid z pewnoĞcią napisał z (prawdopodobnie miało byü: z duszą), po czym na przyimku zaczął pisaü spotka, zaĞ s napisane na z dało układ linii, który w pierw-szej chwili moĪna odczytaü jako s napisane na o || Do A.T. 20 na przerobione z co (n napisane na c, do o dodana kreseczka; według P II na napisane na niedo-czytanej jednej lub dwóch literach)
Rzecz o wolnoĞci słowa
I 18 brak odmiany: zaiste nad przekreĞlonym dopiero || II 8 niewykluczone, Īe mierny (w atg Mierny) napisane na zaczĊtym miz (P II: na niedoczytanej jednej literze) || II 24 czerpie poprzedzone dwoma przemazanymi próbami: najpierw ma swoią (lekcja swoią niepewna), nad czym ma swą (P II: „niedoczytany jeden wyraz”) || II 50 nie znam napisane prawdopodobnie na zaczĊtym nie wi (P II: „niedoczytany jeden wyraz”) || II 51 silnie w napisane na pierwotnym w człeka czas (moĪe miało byü: w człeka czasem); P II: silnie na [?] || II 81 NiĪ prawdo-podobnie napisane na K (P II: „niedoczytana jedna litera”) || IV 35 JuĪ mu doĞü – z odmiany w P II wynika, Īe redakcja ostateczna w miejsce przekreĞlonego JuĪ doĞü mu, tok pracy był jednak nieco inny: poeta najpierw napisał J doĞü mu, po czym do J dodał (schodząc ku dołowi) uĪ, na koniec przekreĞlił tak napisane JuĪ oraz doĞü, wyĪej wpisał JuĪ, a u góry po mu dał doĞü || V 17 nie wie (w atg nie-wie) napisane nie na w [?], lecz na zaczĊtym an (miało byü prawdopodobnie ani)
|| V 27: Hiéro napisane na Hloros [?] (P II: „niedoczytany jeden wyraz”) || V 49 utwierdzony poprawione z utwierdzany (na a napisane o) (P II: utwier- dz[---?]ony, w czym niedoczytane dwie litery) || V 61 pierwotna redakcja tego wiersza brzmiała: A wewnĊtrzu pod cieniem przezroczystym palmy (przy czym A niepewne); P II: „w Wewnątrz [---?] pod lekkim cieniem przezroczystymej” (nie-doczytany jeden wyraz oraz jedna litera, lekkim dopisane)” || VIII 58: niech napi-sane na a, krwawi nad nieczytelnym wyrazem, z którego moĪna odczytaü jako bodaj trzecią od koĔca literĊ d (P II: „niedoczytane dwa wyrazy”) || IX 35: pier-wotnie Zmieni wam pan niebiosa i Ĩiemie odmieni, po czym do Zmieni dopisał poeta one, na wam napisał są, przekreĞlił pan oraz i, przerobił koĔcowe e w Ĩie-mie na a i dodał ona do odĨie-mieni; P II: „ZĨie-mienione[---?] są jest niebiosa i (niedo-czytany jeden wyraz)” || IX 112: to napisane na ten (P II: „niedo(niedo-czytany jeden wyraz”) || XI 2 lecz napisane na pierwotnym tylko (P II: „niedoczytany jeden wyraz”) || XI 5 Przeto napisane na pierwotnym WiĊc (P II: „niedoczytany jeden wyraz”) || XI 31 Nie naciąga przerobione z Nienaciągn (P II: Nienaüiągnie[?]) || XI 46 i 56 niewykluczone, Īe ow napisane na on (P II: „niedoczytany jeden wy-raz”) || XI 74 niewykluczone, Īe rzeczy nad przekreĞlonym siĊ (P II: są [?]) || XI 142 Niekoniecznie napisane na WiĊc (P II: „niedoczytane dwie lub trzy litery”) || XII 27 niewykluczone, Īe przed znaczeĔ przekreĞlone i (P II „niedoczytany jeden wyraz”) || XII 54 znak zapytania przy przekreĞlonym czyni zbĊdny, lekcja bo-wiem niewątpliwa || XII 113 u nas nad przekreĞlonym wierszy (P II: „niedoczy-tany jeden wyraz”) || XII 129: myĞli – poeta pierwotnie napisał woli, po czym na wo napisał myĞ (P II: „niedoczytany jeden wyraz”) || XII 140: bułkĊ napisane na chleb (P II: „niedoczytany jeden wyraz”) || XII 154: po rzeknĊ przemazane praw-dopodobnie p lub zaczĊte j (P II: „niedoczytana jedna litera”) || XII 178: bladły w pobladły napisane na pierwotnym bledną bądĨ bladną (P II: „niedoczytany jeden wyraz”) || XII 191 co z swoją napisane na ktory z wersji ołówkowej (P II: „niedoczytany jeden wyraz”)
4. Aparat krytyczny: ObjaĞnienia
Zakres objaĞnieĔ nie budzi zastrzeĪeĔ. „Wykorzystano w nich – jak informują WstĊpne uwagi edytorskie (P I/395) – dorobek poprzedników, zwłaszcza Gomu-lickiego. Wszystkie dotychczasowe obj[aĞnienia] zostały zweryfikowane. Z jed-nej strony zwiĊkszono liczbĊ objaĞnianych słów i zdarzeĔ, z drugiej – pominiĊto te obj[aĞnienia], które dotyczyły faktów zbyt znanych, aby wymagały komenta-rza”. ĩadnych teĪ zastrzeĪeĔ nie budzi treĞü objaĞnieĔ. Przyjdzie jedynie spro-stowaü drobne omyłki i odnotowaü kilka uzupełnieĔ:
P I/ 270 Quidam XXV 105 – warto było daü objaĞnienie słowa „mając”; bez objaĞnienia wersy 105-106 są dla dzisiejszego czytelnika niejasne || P I/417 We-sele, objaĞnienie do 20 Hebe Canovy w berliĔskiej Nationelgalerie pochodzi nie z 1736, lecz z 1796 roku || P I/ 495 Quidam, list Do Z.K., objaĞnienie do 13: „Kochany Poeto Ruin” to nie jest apostrofa otwierająca BalladynĊ, lecz apostro-fa-nagłówek do poprzedzającego BalladynĊ listu dedykacyjnego adresowanego do KrasiĔskiego || P I/552–554 Odyseja, Rapsodia I, objaĞnienia do 94, 238, 241 i 274 oraz 344, dotyczące czasownika „uwłoczyü” i rzeczownika „uwłoka”, moĪna było połączyü w objaĞnieniu dla w. 94, a dalej tylko odsyłaü do tego obja-Ğnienia || P II/112 Promethidion, Bogumił 276 – warto objaĞniü formĊ: „stróny” (nie jest oczywista dla dzisiejszego czytelnika) || P II/ 291 Niewola, objaĞnienie do II 28 jest: „do rewolucji francuskiej (1792)”, lepiej byłoby: „do rewolucji francuskiej (Ludwika XIV zdetronizowano w 1792, ĞciĊto w 1793)” || P II/299 Psalmów-psalm, w objaĞnieniu do 5 brak przecinka po (De defecta oraculorum). Ponadto na s. 300 PieĞĔ nad pieĞniami raz zwykłą czcionką (objaĞnienie do w. 66), raz kursywą (objaĞnienie do w. 68) || P II/314 Promethidion, objaĞnienie do 84 Bogumiła: „bania (ros.) – kopuła”; objaĞnienie bani koĞcielnej wieĪy nie jest potrzebne; ponadto: ros. bania to nie kopuła, lecz łaĨnia.
5. Modernizacja pisowni
Jak siĊ wydaje, modernizacji pisowni dokonano w szerokim zakresie3. Za-chowywano (podajĊ jedynie przykładowo): wtorowaü (Quidam III 61); tłoma-czyü (Quidam XXIV 108); probowaü (Benvenuta Celliniego „Capitolo fatto in prigione e lode di detta prigione” 86, Quidam XXV 6, Assunta IV 13 – tu: Wy-probowane); uniosłszy i podniosłszy (Emil na Gozdawiu 156 i 188); szklanny (Quidam XV 88). Jest jednak tutaj trochĊ niekonsekwencji (wyliczam równieĪ tylko przykładowo): w Assuncie III 23 naleĪało zachowaü szklannemi (zmienio-no na szklanémi, niepotrzebnie zachowując „é”); w „A Dorio ad Phrygium” II 66 naleĪało zachowaü przeniosł (zmieniono na przeniósł).
SadzĊ, Īe warto było równieĪ zachowaü: koĞcioł (w Quidamie XXV 152 zmieniono na koĞciół), Nawiedzieü, w atg: Nawiedziéü (w Assuncie 141 zmienio-no na Nawiedziü), stronnica (w Rzeczy o wolnoĞci słowa III 79 zmieniono na
3
Trudno jednak tutaj wyjĞü poza przypuszczenia oraz fragmentaryczne obserwacje, brak bowiem ogólnej noty omawiającej zakres i zasady modernizacji pisowni. Nota taka z pewno-Ğcią pomieszczona zostanie w niewydanym dotąd pierwszym tomie Dzieł wszystkich (na mar-ginesie moĪna by siĊ zastanawiaü, dlaczego elementy takowej noty znalazły siĊ w Uwagach
stronica), Ğpilka (w Quidamie XXIII 11 zmieniono na szpilka), ĨwierzĊ (w PieĞni społecznej cztery stron IV 75 zmieniono na zwierzĊ).
Jednak byłbym zdecydowanie za zmianą krolewski (Rzecz o wolnoĞci słowa XIII 29) na królewski. Ponadto w w. 95 Wesela naleĪało daü Esencje, nie Essen-cje (w edytorstwie tekstów dziewiĊtnastowiecznych przyjĊła siĊ zasada likwido-wania podwojonych spółgłosek w wyrazach obcego pochodzenia). Nie zacho-wywałbym równieĪ formy cmĊtarzy ([WĊdrowny sztukmistrz] 155) – prawdopo-dobnie jest to błąd ortograficzny Norwida; poniewaĪ jednak z niezbitą pewnoĞcią nie moĪna wykluczyü, Īe mamy tu do czynienia z neologizmem, polegającym na kontaminacji „cmentarza” i „smĊtarza”, warto było wyraz objaĞniü w Odmia-nach tekstu (nb. w P I brak odmiany dla cmĊtarz, w wydaniach drukowanego cmentarz).
6. Kilka słów o rytmie
Nie wprowadzano w omawianym wydaniu, inaczej niĪ w wielu edycjach wczeĞniejszych, poprawek rytmu, polegających bądĨ na wydłuĪaniu zbyt krót-kiego wiersza (Quidam XII 63: 9-zgłoskowiec zamiast 11-zgłoskowca), bądĨ skracaniu za długiego (Quidam XXIII 89: 12-zgłoskowiec, XXIII 95: 13-zgłos-kowiec). Jak najsłuszniej, dokonywanie tego rodzaju emendacji jest bowiem równoznaczne z wchodzeniem wydawcy w rolĊ autora.
Wprowadzano natomiast poprawki typu „lilija” zamiast „lilia”. Zmieniono tak m.in. diamentów na dyjamentów (Quidam XX 103) czy Antiochii na Antijo-chii (Rzecz o wolnoĞci słowa IX 70). W kilku przypadkach uznano jednak, Īe zmiana nie jest konieczna, tzn. Īe dzisiejszy czytelnik bĊdzie wiedział, iĪ Salu-stiusza (Quidam XIX 61 powinien odczytaü jako wyraz piĊciosylabowy, Adrian (Quidam XIX 97) i Dialog (Rzecz o wolnoĞci słowa VIII 80) jako wyrazy trzy-zgłoskowe, biografiĊ (Rzecz o wolnoĞci słowa IX 20) jako wyraz czterosylabo-wy, czyli w kaĪdym przypadku inaczej niĪ w potocznej polszczyĨnie. Oczywi-Ğcie, prĊdzej czy póĨniej zorientuje siĊ, Īe winien odczytaü inaczej. Ułatwiłbym mu to jednak (podobnie jak w innych tego typu miejscach), zmieniając Salustiu-sza na SalustyjuSalustiu-sza (bądĨ Salustijusza), Adrian na Adryjan, Dialog na Dyjalog, biografiĊ na biografijĊ (bądĨ bijografiĊ).
7. Rymy
Gdy idzie o rymy, a konkretnie: o pewne w rymowaniu nieĞcisłoĞci czy nie-dokładnoĞci, widziałbym rzecz nastĊpująco. W wiĊkszoĞci poematów dokładne
rymy są normą. MoĪna zatem przypuszczaü, Īe tu i ówdzie pojawiające siĊ od-stĊpstwa od Ğcisłego rymowania, spowodowane były bądĨ (w przypadku poema-tów drukowanych) błĊdami składu, bądĨ (w przypadku utworów zachowanych w autografach) omyłkami poety. NiĪej podajĊ miejsca, w których zdecydowanie wprowadziłbym zmiany dla zachowania dokładnego rymu4.
[Z „Boskiej komedii” Dantego]
CzyĞciec – pieĞĔ ósma 29 szmaragdowej na szmaragdowéj (rym do majowej) Pompeja
126 czerwoném na czerwonem (rym do gronem) Szczesna
WstĊp, czyli przed-pieĞĔ. (Do lutni) 56 Ğwiecą na Ğwiécą (rym do błyskawicą) [WĊdrowny sztukmistrz]
61 niej na niéj (rym do skroni) || 91 ciszej na ciszéj (rym do usłyszy) || 113 weso-łej na wesołéj (rym do goły)
[Z „Odysei” Homera]
Rapsodia I 65 wszelakiej na wszelakiéj (rym do Itaki) || 153 spaniałej na span-iałéj (rym do stały; niewykluczone, Īe w atg jest znak pochylenia „e” napisany na górnej kreseczce litery „ł”) || 200 pieszej na pieszéj (rym do rzeszy) || 202 po-cieszonym na pocieszonem (rym do zgonem) || 209 naleĪeü na naleĪéü (rym do uwierzyü) || 254 całym na całem (rym do ucztowałem) || 274 uwłoczyü na uwłó-czyü (rym do tuczyü; wydaje siĊ, Īe w tym przypadku zmiana winna byü rezulta-tem modernizacji pisowni) || 277 wiĊcej na wiĊcéj (rym do ksiąĪĊcy) || 285 wy-granej na wygranéj (rym do zebrany) || 291 skąpiej na skąpiéj (rym do nastąpi) || 386 równe na rowne (rym do czarowne)
Assunta
drugie motto 1 twojémi na twojemi (rym do ziemi) || I 24 milczącémi na milczą-cemi (rym do ziemi) || I 81 dalej na daléj (rym do spali) || I 146 czystej na czystéj (rym do przezroczysty, w atg jest czystéj) || II 60 pochyłém na pochyłem (rym do zbłądziłem) || III 6 dla niéj na dla niej (rym do najstaranniej) || III 23 szklanémi na szklannemi (rym do ziemi; zob. teĪ rozdziałek 5 niniejszych uwag) || III 128 nikiém na nikiem (rym do jĊzykiem) || IV 21 wykutém na wykutem (rym do knu-tem) || IV 72 samej na saméj (rym do bramy)
4
NajczĊĞciej zmiana dotyczy bądĨ wprowadzenia „é” w miejsce „e” (nb. sporadycznie ta-ką poprawkĊ wprowadzano, np. w Fulminancie 36 płaskiej na płaskiéj dla rymu do Łaski), bądĨ „e” w miejsce „é” (tu i ówdzie zachowano „é” w pozycji rymowej, zamiast je zmieniü na „e” zgodnie z przyjĊtą w wydaniu zasadą modernizacji tej samogłoski, a w tym wypadku takĪe dla uzyskania pełnego rymu).
Emil na Gozdawiu
65 Ğpiewał na Ğpiéwał (rym do wskazywał) || 68 owém na owem (rym do parowem)
Wigilia
54Īołnierzem na Īołniérzem (rym do krzyĪem) Psalmów-psalm
160 nie ma na nié ma (rym do nadyma) || 164 gniewa na gniéwa (rym do dobro-tliwa)
Salem
Do J. O. KsiĊcia Adama Czartoryskiego 146 proĞciej na proĞciéj (rym do rze-czywistoĞci, w atg jest proĞciéj) || A.T. 10 o tém na o tem (rym do grzmotem)
Fulminant
180 szalonej na szalonéj (rym do nadprzyrodzony) Modlitwa MojĪesza
43 próbą na probą (rym do Īałobą) Rzecz o wolnoĞci słowa
I 10 niczém na niczem (rym do obliczem, nb. ten wyraz zmieniono z obliczém) || II 92 o tej na o téj (rym do poty) || III 29 dalej na daléj (rym do zapali) || III 46 wczeĞniej na wczeĞniéj (rym do pieĞni) || IX 27 rozdartej na rozdartéj (rym do wyparty) || X 30 skarĪy na skarzy (rym do pejzaĪy || w pdr jest skarzy) || X 34 rzeczy-pospolitej na rzeczy-pospolitéj (rym do grobów syty) || XI 156 swojém na swojem (rym do spokojem) || XI 204 lepiej na lepiéj (rym do osklepi) || XII 14 ĞwiecĊ na ĞwiécĊ (rym do wieĪycĊ) || XII 60 zwodniczym na zwodniczem (rym do biczem) || XII 98 stróny na strony (rym do feuilletony; nb. dzisiejszy czytelnik bĊdzie w stróny widział błąd ortograficzny) || XIII 97 prĊdzej na prĊdzéj (rym do pieniĊdzy) || XIV 19 dalej na daléj (rym do Īegnali) || XIV 33 i 34 onéj i zmieni-onéj – w tym wypadku, zgodnie z przyjĊtą w wydaniu zasadą modernizacji „é”, naleĪało zmieniü oba wyrazy na: onej i zmienionej
Inaczej rzecz ma siĊ z czterema poematami – Epimenidesem, Quidamem, Próbami oraz PiĊcioma zarysami5 – które Norwid opublikował w Poezjach z 1863 roku. W lipskim tomie ani razu nie uĪyto „é”. W owych zaĞ czterech zajmujących mnie poematach niedokładnych rymowaĔ z „e” zamiast „é” jest blisko osiemdziesiąt, co juĪ samo w sobie stanowi jeĪeli nie normĊ, to z pewno-Ğcią tych poematów cechĊ szczególną. Przedstawiają siĊ te rymowe nieĞcisłoĞci nastĊpująco:
5
PodajĊ w kolejnoĞci, w jakiej znajdują siĊ w omawianej edycji. W Poezjach kolejnoĞü inna: Próby, PiĊü zarysów, Epimenides, Quidam.
Epimenides: onej (16, rym do zamyĞlony), jałowcowej (124, rym do narodowy);
Quidam: dalej (I 47, rym do pytali), ĞwiecĊ (III 68, rym do tunice), drugiej (III 86, rym do sługi), lepiej (IV 16, rym do Ğlepi), dwunastej (V 22, rym do toa-sty), niewiadomej (V 30, rym do jak atomy), Ğcisłej (V 47, rym do zawisły), odziewa (VI 5, rym do zrywa), pierwej (VI 24, rym do przerwy), rozĞwiecą (VI 157, rym do lico), widzieü (VI 199, rym do wstydziü), niej (VI 223, rym do ustroni), kobietą (VI 239, rym do ukrytą), Ğwiecą (VII 20, rym do błyskawicą), senatorskiej (VII 99, rym do oratorski), wszelakiej (VII 142, rym do niejaki), wchodzącej (VIII 58, rym do niechcący), wyĪej (IX 120, rym do zbliĪy), najwy-godniej (X 44, rym do ku-zachodni), dla niej (XI 38, rym do pani), powie (XI 173, rym do Magowi), dalej (XI 197, rym do wtrącali), kobiece (XII 3, rym do ulicĊ), raĨniej (XII 37, rym do przyjaĨni), niewieĞciej (XII 69, rym do bole-Ğci), nagiej (XII 74, rym do powagi), rozproszonej (XIII 6, rym do tryumfy i zgony), przeciw-sokratejskiej (XIII 30, rym do czy ratusz gdzie miejski), wypo-wiedzianej (XIII 103, rym do mówi sens znany), steru (XIII 111, rym do Epiru), raczej (XIII 175, rym do zobaczy), dalej (XIII 180, rym do spali), dziennej (XIII 189, rym do senny), tajemniczej (XIII 196, rym do niezwodniczy), niej (XIV 27, rym do Pomponii), tłumnej (XIV 79, rym do dumny), piorunowej (XV 19, rym do dĊbowy i głowy), mojej (XV 131, rym do stoi), dla niej (XV 179, rym do Pa-ni), poruszonej (XV 252, rym do cztery strony), czytanej (XVI 3, rym do Ğciany), nie ma (XVI 23, rym do otrzyma), głoĞniej (XVI 103, rym do doĞni), kredą (XVII 24, rym do idą), owej (XVII 39, rym do połowy), samej (XVIII 70, rym do bramy), wiĊcej (XIX 17, rym do tysiĊcy), niebezpiecznej (XIX 91, rym do niesta-teczny), dalej (XIX 102, rym do azali), najporządniej (XIX 169, rym do pył nie-rządny), południowej (XX 3, rym do ciemno-safirowy), wypowiedzieü (XX 153, rym do mógł doĞledziü), słuĪebnej (XXI 34, rym do potrzebny), takowej (XXIII 13, rym do siĊ zdrowy), po onej (XXIII 34, rym do wywrócony), raĨniej (XXIII 60, rym do draĨni), całej (XXIV 19, rym do ideały), obchodzącej (XXIV 26, rym do nie-gorący), dalekiej (XXIV 42, rym do i wieki), odziewa (XXIV 49, rym do bywa), dalej (XXIV 107, rym do pali), kobiety (XXIV 283, rym do okryty), gwarnej (XXV 2, rym do marny), wygodniej (XXV 52, rym do przychodni), Ğwieca (XXV 71, rym do dziewica), najlepszej (XXV 79, rym do byü krzepszy), mlekiem (XXV 100, rym do rĊcznikiem), okrytej (XXV 120, rym do szczyty), bydlĊcej (XXV 149, rym do tysiĊcy), zbrojnej (XXV 216, rym do spokojny), niedalekiej (XXVII 10, rym do list, a leki), pierwej (XXVII 27, rym do nerwy), kobiety (XXVII 43, rym do wryty), weselej (XXVII 64, rym do poĞcieli);
Próby: głĊbokiej (29, rym do mroki), twojej (75 rym do stoi); PiĊü zarysów: I. RzeczywistoĞü – otwiera (94, rym do Szekspira).
Dodam w tym momencie, Īe jest ponadto, juĪ tylko w Quidamie, dziesiĊü miejsc, w których powody niedokładnego rymu są inne niĪ brak „é”. OtóĪ w przypadku braku „e” pochylonego wątpliwoĞci nie było. Ów brak – niewąt-pliwie rezultat decyzji samego autora6 – brak wszĊdzie i bez wyjątku, stanowił – jak siĊ rzekło – cechĊ szczególną utworów z lipskiego tomu Poezji; trudno było tego nie zobaczyü, zobaczywszy, nie respektowaü7. Tak teĪ – jak najsłuszniej – zrobiono w omawianym wydaniu: inaczej niĪ w edycjach wczeĞniejszych, dla Ğcisłego rymu nie zmieniono „e” na „é” w Epimenidesie, Quidamie, Próbach oraz PiĊciu zarysach.
Z wspomnianymi dziesiĊcioma miejscami Quidama juĪ tak prosto nie jest. To znaczy niepodobna jednoznacznie powiedzieü, czy niedokładnoĞci rymowe są tutaj zamierzone, czy teĪ stanowią rezultat omyłki (obojĊtne, zecera czy autora). W konsekwencji – nie sposób kategorycznie opowiedzieü siĊ za bądĨ przeciw poprawce. MoĪna jedynie rozwaĪaü mniej czy bardziej prawdopodobne argu-menty na rzecz takiej czy innej – zawsze przecieĪ hipotetycznej – decyzji.
Zanim wymieniĊ owe kłopotliwe miejsca w Quidamie, powiem, Īe byłbym za ich poprawieniem, i podam trzy argumenty, które by mnie do tego skłaniały. Po pierwsze, obecnoĞü takich rymów, jak krzywemi – ziemi (XX 121 i 123), bole – sole (XXIV 98-99) czy – szczególnie, bo na granicy dwóch rozdziałów – gł Ċbo-kiem – toĊbo-kiem (II 28 i III 1)8. Po drugie, prawdopodobne omyłki w kilku miej-scach, trafnie korygowane przez CedrĊ (za Gomulickim): w XV 104 zmieniono ku ziemi zawróci na zawróci ku ziemi (rym do Īylastemi), w XV 265 zmieniono kaĪdemu właĞciwy na właĞciwy kaĪdemu (rym do czemu). Po trzecie, prawdopo-dobieĔstwo omyłki nieco wiĊkszej niĪ zmiana szyku wyrazów, oraz – ryzykow-na, ale przekonująca – emendacja Gomulickiego: w XVII 32 zmiana z wykwintną skromnoĞcią na z wykwintnoĞcią skromną (rym do przytomną)9.
Biorąc pod uwagĊ powyĪsze przesłanki, wprowadziłbym w poemacie o Qui-damie nastĊpujące poprawki: XII 10 nikim na nikiem (rym do pamiĊtnikiem); XIII 84 lica na lice (rym do ĞwiecĊ), przy czym Pini i Gomulicki zmieniali Ğwie-
6
Brockhaus drukował bowiem „é” i wczeĞniej, i póĨniej, inna rzecz, Īe czĊsto niestarannie.
7
MiĊdzy innymi jako Ğwiadectwa nowoczesnoĞci poety czy wyraĨnego otwarcia siĊ Nor-wida na wiersz wolny.
8
Wydawca pisał w Nocie edytorskiej (P I / 465): „W II 28 wyjątkowo pozostawiono na-rzĊdnik w formie «głĊbokiem», […] uznając, iĪ forma ta moĪe tworzyü zamierzoną współ-dĨwiĊcznoĞü rymową z III 1 («tokiem»)”. Uwaga wydaje siĊ zbĊdna, rym jest tutaj bowiem faktem.
9
Wydawca Quidama w P I nie zdecydował siĊ wprowadziü tej poprawki, uznawszy ją za „zbyt daleko idącą” (s. 465).
cĊ na ĞwiécĊ; XV 80 mówi na mowi (rym do goĞciowi); XV 152 nieznaną na nieznana (dla rymu z poszukiwana); XVI 125 który na ktory (rym do wory); XVII 8 wtóry na wtory (rym do kĊdziory); XXII 6 słuĪebnĊ na słuĪebną (rym do niepotrzebną) || XXIV 135 szczególną na szczególnĊ (rym do zaulne) || XXV 192 lichym na lichem (rym do kielichem) || XXVII 74 rozdartą na rozdartĊ (rym do coĞ warte).
8. Interpunkcja
O interpunkcji Norwida moĪna nieskoĔczenie. OgraniczĊ zatem rzecz do kil-ku spostrzeĪeĔ, tudzieĪ postaram siĊ najzwiĊĨlej okreĞliü generalia, które stały uĨródła wielu moich uwag w tej materii.
Wydawcy – jak najsłuszniej – respektowali „norwidowską” interpunkcjĊ poety: antycypacyjne przecinki, wykrzykniki, znaki zapytania; wielokropki; podwójne myĞlniki. W wiĊkszoĞci wypadków udało siĊ teĪ pogodziü zasady czy to „norwidowskiej”, czy w ogóle intonacyjno-retorycznej interpunkcji dzie-wiĊtnastowiecznej z regułami dzisiejszej interpunkcji logiczno-składniowej. Nie wszystko jednakĪe jest bezdyskusyjne.
Po pierwsze, nie wydaje siĊ trafna decyzja o niedodawaniu kropki po poje-dynczym myĞlniku koĔczącym ustĊp, zdanie, obraz. Szczególnie zaĞ waĪne wy-daje siĊ to w przypadku wierszy dwudzielnych: mianowicie, jeĪeli pierwszą czĊĞü wiersza zamyka myĞlnik bez kropki, nie ma podstaw, by drugą czĊĞü (równieĪ wówczas, gdy poprzedza ją myĞlnik) zaczynaü od majuskuły.
Po drugie, usuwałbym intonacyjne przecinki, zarówno w Ğredniówce, jak w klauzuli. Oba miejsca stanowią – same w sobie, bez koniecznoĞci dodatkowe-go sygnalizowania tedodatkowe-go – naturalną przestrzeĔ wersyfikacyjnej pauzy.
Po trzecie, jestem za usuwaniem przecinka przed pojedynczymi (bądĨ pierw-szymi w szeregu) spójnikami „albo”, „lub”, „ani”, „ni” w tych wszystkich przy-padkach, w których z niezbitą pewnoĞcią moĪna stwierdziü, Īe spójnik nie wprowadza dopowiedzenia (jeĪeli istnieje choü cieĔ takiego przypuszczenia, nie odnotowujĊ moĪliwoĞci usuniĊcia przecinka).
Po czwarte, likwidowałbym przecinek antycypacyjny po „Lecz”, „Tu” i „WiĊc”, jeĪeli nie pełni on funkcji „pauzy gawĊdowej”. Nb. w wielu przypad-kach moĪna go z powodzeniem (co w omawianym wydaniu czĊste) zastąpiü myĞlnikiem.
[Z „Boskiej komedii” Dantego]
O piekle – pierwsza pieĞĔ 2 na koĔcu wiersza niekonieczny myĞlnik – wystar-czyłby, jak w atg, znak zapytania || Z pieĞni III o piekle 38 po nacierał dano
dwukropek (w atg nie ma znaku interpunkcyjnego), wystarczyłby przecinek || CzyĞciec – pieĞĔ ósma 25 po Aliü zbĊdny przecinek || O czyĞcu – dwudziesta ósma pieĞĔ 23 po dąĪĊ dano kropkĊ, wystarczyłby przecinek (w atg nie ma znaku interpunkcyjnego)
Wesele. PowieĞü
9 po naiwnieĞrednik – w atg nie ma znaku interpunkcyjnego i tak naleĪało zo-stawiü, zachowując sens w. 9-12: KaĪdy siĊ w stu zwierciadłach oglądał naiwnie / ĝmiechów, brylantów, drobnych grzecznostek, opali, / WestchnieĔ, szmarag-dów, kwiatów fałszywych, rumieĔców, / Atłasów białych… chaos!… || 94 po władanie dwukropek – moĪna było albo zachowaü przecinek pdr, albo nawet go usunąü || 125 usunąłbym (intonacyjny) przecinek po wleci (przed lub)
Pompeja
4-5 aby oddzieliü myĞlnikami rodzaje grobów (P I/419), zmieniono przecinek po osób na myĞlnik oraz myĞlnik po Gladiatory na przecinek. Nie wydaje siĊ, Īeby w wersji pdr istniało w tej materii jakieĞ nieuporządkowanie: A groby są rozlicz-nych kształtów – jedne same, / Udzielrozlicz-nych groby osób, inne mieszczą sługi, / Gladiatory – aktory – inne rodom całym / PoĞwiĊcone || 18 usunąłbym przecinek po marmuru (przed Ani) || 170-171 wstawiono przecinki po potem oraz z wolna. NaleĪało zachowaü redakcjĊ pdr (potem / Znikając z wolna łączył siĊ z Poety cieniem) – wieloznaczną, tj. nierozstrzygającą, czy Balbus „z wolna znikał”, czy „z wolna łączył siĊ z Poety cieniem”
Ziemia („Komedii” Danta czwarty tom)
PieĞĔ VIII 89 usunąłbym (intonacyjny) przecinek po herbat (przed tudzieĪ) Szczesna
Tło 40 usunąłbym przecinek po zjé (przed Ni) || Tło 41 dwukropek po otnie zmieniono na kropkĊ – naleĪało zmieniü raczej na Ğrednik, jest bowiem prawdo-podobne, Īe zecer pomylił Ğrednik z dwukropkiem || Listy 1 zachowałbym prze-cinek po dom na koĔcu wiersza || Listy 18 zachowałbym wielokropek po bardzo, podkreĞlający znaczenie przedmiotu modlitwy || Listy 30-31 Wilgoci w starych wodociągach mało, / Zgniłymi przeszła kroplami w roĞliny – nie wydaje siĊ, aby naleĪało dodawaü przecinek po mało oraz zmieniaü przeszło na przeszła, w re-dakcji pdr orzeczenie odnosi siĊ bowiem nie do wilgoci, lecz do mało: Wilgoci […] mało […] przeszło
Epimenides
2 nie dodawałbym przecinka po gazety || 232-233 wiersze te w pdr brzmią: Człowiek zaĞ, jakby zawsze był, i bĊdzie-zawsze / Tylko odmieniał miejsce na coraz łaskawsze. W wydaniu omawianym podano nastĊpująco: Człowiek zaĞ jakby zawsze był i bĊdzie-zawsze, / Tylko odmieniał miejsce na coraz łaskawsze. Wydaje siĊ, Īe moĪna było zachowaü wersjĊ pdr, niewykluczone bowiem, Īe
mowa tu nie o byciu czy istnieniu, lecz o zaprzeszłym („jakby był odmieniał”) i wszelkim przyszłym („bĊdzie-zawsze odmieniał”) szukaniu przez człowieka coraz lepszych („łaskawszych”) miejsc || 234 usunąłbym przecinek po dziwił (przed ni)
[WĊdrowny sztukmistrz]
52 nie dodawałbym przecinka po przerywała (przed Mówiąc) || 68 nie dodawał-bym przecinka po bławaty – oddziela on bowiem owe bławaty od powiewu fioł-kowego w nastĊpnym wierszu || 117 ujĊto w przecinki słysząc to – zachowałbym redakcjĊ atg, nieco inaczej okreĞlającą (czasowy) związek miĊdzy czynnoĞciami: WiĊc Īebrak słysząc to złagodniał w duchu || 118 po ludzi w atg nie ma znaku interpunkcyjnego; tu dano kropkĊ – jest ona zbyt silna (w. 118 stanowi – skład-niowo i obrazowo – Ğcisły ciąg dalszy w. 116-117), wystarczyłby przecinek
Benvenuta Celliniego „Capitolo fatto in prigione e lode di detta prigione”, [Poemat]
49 w atg po buty prawdopodobnie myĞlnik napisany jako krótka kreseczka. Wy-danie omawiane daje tu Ğrednik, Gomulicki kropkĊ. Wydaje siĊ, Īe najlepszy byłby myĞlnik, dalej bowiem, w wierszach 50-51, mowa o rezultacie czynnoĞci, o jakiej traktuje wers 49 || 86 w atg po Minerwy nie ma znaku interpunkcyjnego, tu dano Ğrednik, wystarczałby przecinek
Quidam
Do Z. K. Wyjątek z listu 1 zmieniono przecinek na myĞlnik po CzytałeĞ, „uznając potrzebĊ oddzielenia bezpoĞredniego zwrotu do adresata od pozostałej czĊĞci wypowiedzenia” (P I/ 466). Owszem, ale bezpoĞredni zwrot do adresata jest równieĪ w drugiej czĊĞci zdania (dawałeĞ do czytania), moĪna zatem było zmia-ny nie wprowadzaü || I 5 po było nie zmieniałbym przecinka na dwukropek || I 23 usunąłbym przecinek po biorą (przez Lub). W Uwagach edytorskich (P I/467) argument bardzo wątpliwy: „pozostawienie przecinka przed lub wynika z sza-cunku dla praktyki Norwida, który stawiał go czĊsto przed tym spójnikiem w układzie szeregowym” || II 12 jest: lilie –, powinno byü: lilie. – || III 55 usu-nąłbym przecinek po czoła (przed ni) || V 26 usunąłbym przecinek po właĞnie (przed albo) || V 41 usunąłbym przecinek po fałszerz (przed ni) || V 76 jest: mo-wy –, powinno byü: mowy. – || VI 80 usunąłbym przecinek po pociechĊ (przed lub) || VI 103 usunąłbym przecinek po ciĪem (przed lub) || VI 116 nie dodawał-bym przecinka po Padłe (dalej nastĊpuje porównanie zaczynające siĊ od jak) || VII 53 usunąłbym przecinek po pewny (przed lub) || VII 109 jest: apostoła –”, powinno byü: apostoła.” – || VII 116 usunąłbym przecinek po «Gwido» (przed lub) oraz po apostoła (przed I) || VII 122 usunąłbym przecinek po człeku (przed Ani) || VIII 6 kropkĊ po kładą naleĪało zmieniü raczej na przecinek niĪ Ğrednik, bardziej prawdopodobne jest bowiem, Īe zecer pomylił przecinek z kropką niĪ ze
Ğrednikiem. W Uwagach edytorskich (P I/468) nastĊpujące uzasadnienie: „Pro-ponowany w tym miejscu przez Gomulickiego przecinek nie wydaje siĊ rozwią-zaniem słusznym, gdyĪ kolejne zdanie (w. 7-10) staje siĊ podrzĊdne wzglĊdem «faunów», a przestaje odnosiü siĊ do całoĞci opisu w w. 3-6, natomiast kropka zamykająca w. 6 pdr byłaby zbyt silnym znakiem interpunkcyjnym”. Dyskuto-wałbym z tym uzasadnieniem. Po pierwsze, na całoĞü opisu składa siĊ równieĪ to, co dotyczy „faunów” w w. 6. Po drugie, w. 7 odnosi siĊ składniowo i myĞlo-wo do owych „faunów” w tym sensie, Īe „kaĪda z arkad” jest na nich, kładących na siĊ wieĔce, poopierana w taki sposób, iĪ jeĞli stoisz w tym miejscu, to jesteĞ podobny do jednego z architektonicznych elementów owego miejsca. W istocie wiĊc zdanie w w. 7-10 jest podrzĊdne nie wzglĊdem „faunów”, lecz tego, jak poopierana jest kaĪda z arkad. OczywiĞcie, kropka po kładą w w. 6 jest zbyt silnym znakiem interpunkcyjnym; zbyt silnym znakiem jest jednak równieĪ Ğrednik || VIII 40 jest: porĊ –”, powinno byü: porĊ.” – || VIII 44 trójdzielny wiersz Lepiej –” | „Tych rzeczy?” | „Lub w inne sposoby”. naleĪało daü nastĊpu-jąco: Lepiej.” | „Tych rzeczy?” | „Lub w inne sposoby.” || VIII 45 nie wydaje siĊ, Īeby potrzebny był przecinek po Zofia || VIII 66 nie dodawałbym przecinka po Lecz, w Īadnym razie nie jest konieczny (nb. czĊsto go po tym spójniku spoty-kamy u Norwida, nie powód to jednak, aby poetĊ naĞladowaü) || IX 39 nie doda-wałbym przecinka po oddalony (przed I) || IX 164 nie dodadoda-wałbym przecinka po sądzeni (przed I) || IX 186 niekoniecznie naleĪało zmieniaü przecinek na Ğrednik po zbodły. W Uwagach edytorskich (P I/468) nastĊpujące uzasadnienie zmiany: „Przecinek […] zastąpiono Ğrednikiem, sytuując tym samym poza szeregiem w. 187. DookreĞla on zjawisko dĨwiĊkowe z w. 180-183, nie jest natomiast dal-szym ciągiem charakterystyki pojedynczego dĨwiĊku z w. 184”. Uzasadnienie wydaje siĊ dyskusyjne. W w. 186 koĔczy siĊ charakterystyka pojedynczego dĨwiĊku fizykalna, materialna, w w. 187 mamy charakterystykĊ dĨwiĊku, by tak rzec, etyczną, moralną – ostatecznie wiĊc nie ma powodów, by oddzielaü wyli-czające to wersy znakiem silniejszym niĪ przecinek || XI 9 kropkĊ po koĞci nale-Īało zamieniü raczej na przecinek niĪ na Ğrednik – w w. 10-11 mamy dalszy ciąg charakterystyki „młotka” z w. 9. Ponadto jest bardziej prawdopodobne, Īe zecer pomylił z kropką przecinek, nie Ğrednik || XI 24 usunąłbym przecinek po sosno-wy (przed I) || XII 48 jest: Zofia –, powinno byü: Zofia. – || XIII 16 moĪna było albo usunąü przecinek po rodzeĔstwo, albo (lepiej) dodaü przecinek po Co (jak Gomulicki) || XIII 29 nie dodawałbym przecinka po bajek || XIII 32 usunąłbym przecinek po łaĨniĊ (przed czy) || XIII 91 usunąłbym przecinek po akcentu (przed ni) || XIII 95 jest: woli –, powinno byü: woli. – || XIII 99 jest: zmyĞlone –”, po-winno byü: zmyĞlone.” – || XIII 113 naleĪało albo usunąü przecinek po sali w zdaniu Wziął je i patrząc dookoła sali, / Wyciągnął rĊkĊ, albo, jak Gomulicki,
dodaü przecinek po je || XIII 160 usunąłbym przecinek po powieĞci (przed Lub) || XIII 209 trzeba było dodaü przecinek po ciekawa (ciekawa, choü mała) || XIII 233 jest: oczy – , powinno byü: oczy. – || XIII 236 kropka po rzewnym powoduje, Īe zamykające ustĊp wersy 237-240 mają siĊ składniowo nijak do wczeĞniej-szych; nb. jest miĊdzy tymi czterema wersami a poprzedzającymi go wierszami bardzo głĊboka elipsa syntaktyczna i – przede wszystkim – obrazowa i myĞlowa. MoĪna by próbowaü tĊ elipsĊ – a w istocie zasadniczą niezbornoĞü – złagodziü, usuwając kropkĊ. Sens kłopotliwego zakoĔczenia ustĊpu, ĞciĞle zaĞ wierszy 234-239, byłby nastĊpujący: Scena ta zatrzymywała na długą chwilĊ wzrok, nie przejmując widza rzewnym uczuciem (tego) czasu, gdy nieraz w cyrku cucono znudzone rzesze strugą gorącej krwi. MoĪliwe zresztą, Īe najlepsze byłoby tu to rozwiązanie, jakie dał Przesmycki (tom A, czĊĞü II, s. 600), mianowicie myĞlnik zamiast kropki po rzewnym || XIII 256 po chwyta nie zmieniałbym dwukropka (wprowadzającego wypowiedĨ) na kropkĊ || XIII 276 nie dodawałbym przecinka po szedł (przed jak wprowadzającym porównanie) || XIV 35 jest: idzie –”, po-winno byü: idzie.” – || XIV 56 jest: Kamille –, powinno byü: Kamille. – || XV 11 jest: Upadkiem –”, powinno byü: Upadkiem.” – || XV 31 jest: wielu –”, powinno byü: wielu.” – || XV 40 usunąłbym przecinek po sławy (przed I) || XV 43 usunął-bym przecinek po zabawy (przed Albo) || XV 50 jest: uĞmiechem –, powinno byü: uĞmiechem. – || XV 63 jest: one –”, powinno byü: one.” – || XV 64 jest: opłaku-jąc –”, powinno byü: opłakując.” – || XV 108 jest: miłoĞü –”, powinno byü: mi-łoĞü.” – || XV 113 jest: namiĊtnoĞü –”, powinno byü: namiĊtnoĞü.” – || XV 174-175 jest: – Te słowa, / Dwulicej treĞci, ogół zaniemiły – zwaĪywszy, Īe w pdr nie ma przecinka po słowa, niekoniecznie trzeba go było dodawaü, natomiast moĪna było zmieniü przecinek na myĞlnik po treĞci (jednoczeĞnie usuwając inicjalny myĞlnik przed Te, rozpoczynający drugą czĊĞü wiersza dwudzielnego) || XV 217 naleĪało dodaü przecinek po siedzenie || XVI 165 niepotrzebnie dodano przeci-nek po błĊkitne (przed I) || XVII 12 jest: czasie –, powinno byü: czasie. – W w. 12 koĔczy siĊ długi, w w. 1 zaczĊty opis, w w. 13 zaczyna siĊ opis nowy; Gomulicki zamykał w. 12 dwoma myĞlnikami, w pdr jest tylko myĞlnik; dodanie kropki byłoby wystarczające || XVII 22 niewykluczone, Īe w zdaniu chodzi a uwaĪa moĪna było rozwaĪyü dodanie przecinka po chodzi. JeĪeli jednak nie dano go, uznawszy, Īe spójnik a wystĊpuje tutaj w (dawnej) funkcji spójnika i, warto było wytłumaczyü to w objaĞnieniach || XVII 37 niepotrzebnie dodano przecinek po dłuta (przed TudzieĪ) || XVIII 57 usunąłbym przecinek po Wypo-wiedzeniem (przed ni) || XVIII 65 jest: sumieĔ – , powinno byü: sumieĔ. – || XVIII 118 wahałbym siĊ, czy dodawaü przecinek po jest (przed i) w zdaniu: A która wszakĪe jest i jest osobna || XIX 37 usunąłbym (intonacyjny) przecinek po zwiedził || XIX 89 usunąłbym przecinek po ĞwiątyĔ (przed ani) || XIX 124
jest: swywolna – , powinno byü: swywolna. – || XX 112 jest: farby –, powinno byü: farby. – || XX 174 jest (w wersie dwudzielnym): I tak zmordowaü dał siĊ – | I odkupił – NaleĪałoby daü albo: I tak zmordowaü dał siĊ. – | I odkupił. –, albo (i chyba lepiej): I tak zmordowaü dał siĊ – | i odkupił. – || XX 200 jest (w wersie dwudzielnym): Bez-narzĊdziową – | I wstał, kosz wziął w rĊce. Powin-no byü: narzĊdziową. – | I wstał, kosz wziął w rĊce, albo (lepiej): Bez-narzĊdziową – | i wstał, kosz wziął w rĊce || XX 203 jest: to –, powinno byü: to. – || XXI 44 jest (w wersie dwudzielnym): Zmieniony nieco – | WiĊc – Elektra-diwa. MoĪna było daü albo: Zmieniony nieco. – | WiĊc – Elektra-diwa, albo (i bodaj lepiej): Zmieniony nieco – | wiĊc – Elektra-diwa || XXII 20 jest (w wersie dwu-dzielnym): ZasnĊła – | – ChwilkĊ, ktoĞ idąc, zanucił. Wydaje siĊ, Īe naleĪało daü: ZasnĊła. – | – ChwilkĊ, ktoĞ idąc, zanucił || XXII 32 nie dodawałbym przecinków po Egipcjanka i pokornie, zachowując dwuznacznoĞü zdania: Tu Egipcjanka kłoniąc siĊ pokornie / Rzecze, gdzie pokornie moĪe siĊ odnosiü albo do kłoniąc siĊ, albo do Rzecze || XXIII 2 nie dodawałbym przecinków po łoĪu i przesłanem w długim płynnym zdaniu (znakomicie tą płynnoĞcią adekwatnym wobec istoty rzymskiego modnisia): Lucius Pomponius leĪał od niechcenia / Na łoĪu skórą lamparta przesłanem / I piórem pawim lekkie rzucał cienia / Na twarz Elektry || XXIII 14 jest: stworzenie –, powinno byü: stworzenie. – || XXIII 89 jest: siĊ –, powinno byü: siĊ. – || XXIV 64 usunąłbym przecinek po wiem (przed ani) || XXIV 154 jest: Ta zawołała: „Quidam!” – za człowiekiem. Nie widzĊ powodów, dla których nie moĪna było zachowaü redakcji pdr (inaczej rozkładającej akcenty semantyczne): Ta – zawołała „Quidam!” za człowiekiem || 246 jest: twarz –, powinno byü: twarz. – || XXIV 248-250 niekoniecznie naleĪało dodawaü prze-cinki po Jazon, słysząc i poskokiem; moĪna było zachowaü płynną redakcjĊ pdr: Mistrz Jazon słowa te słysząc wzniósł rĊkĊ / I popychany Īołnierstwa poskokiem / Wołał || XXV 137 usunąłbym przecinek po fletni (przed Lub) || XXVII 28 usu-nąłbym przecinek po Īale (przed Lub) || XXVII 79 jest (w wersie dwudzielnym): Patrz – ” | I wskazywała, powinno byü albo: Patrz.” – | I wskazywała, albo: Patrz” – | i wskazywała || XXVII 37 jest: goĔca –, powinno byü: goĔca. – || XXVIII 19 nie zmieniałbym myĞlnika (oznaczającego tu dłuĪszą pauzĊ) na prze-cinek po Wchodziły
[Z „Odysei” Homera]
Rapsodia I 345 usunąłbym przecinek po jesteĞ (przed ni) || Rapsodia I 496 za-chowałbym interpunkcjĊ atg, tj. z przecinkiem po jeszcze – w wydaniu omawia-nym dano przecinek po Laert. Interpunkcja atg kaĪe czytaü: Kupił ją Laert jesz-cze [wtedy], kiedy była małą, nie zaĞ: Kupił ją Laert, jeszcze kiedy była małą. W obu wersjach sens jest taki sam, inaczej jednak rozkładają siĊ akcenty || Rap-sodia XI 5 nie dodawałbym przecinka po stropy (przed Ani) || RapRap-sodia XI 16 nie
dodawałbym przecinka po łokieü. W zdaniu: I grzebiĊ dół na łokieü stromy w kaĪdą ĞcianĊ nie ma wszak wątpliwoĞci (były one w Uwagach edytorskich zasadniczym argumentem uzasadnienia zmiany, zob. P I/ 531), Īe chodzi o głĊ-bokoĞü (stromoĞü), a nie o kształt grobu
Assunta
I 93 niekoniecznie naleĪało dodawaü przecinek po wychodziły (oddzielając orze-czenie od okolicznika sposobu) || I 97 usunąłbym przecinek po drga (przed ni) || [Przypisy] 38 usunąłbym przecinek po czaszki (przed tudzieĪ)
Emil na Gozdawiu
23 usunąłbym przecinek po rzymski (przed ni) „A Dorio ad Phrygium”
I 41 nie dodawałbym przecinka po znając || II 61 usunąłbym przecinek po kosy (przed ani) || II 68-69 moĪna było zachowaü redakcjĊ pdr (tj. nie dodawaü kropki po istnieje i nie zmieniaü ta na Ta): Z niewiastą cóĪ byü ma? gdy społecznoĞü / Nominalnie istnieje – ta zaĞ jest czym? Wersja pdr w pierwszej chwili budzi mniej wątpliwoĞci, iĪ pytanie ta zaĞ czym jest? odnosi siĊ nie do „niewiasty”, lecz do „społecznoĞci”
Niewola
Do Czytelnika 39 i 41 nie ma. – AĪeby zmieniono na nie ma; aĪeby, po we-szła zachowano Ğrednik. Bardziej fortunna wydaje siĊ redakcja, jaką dał Gomu-licki: nie ma – aĪeby oraz przecinek po weszła || I 6 nie dodawałbym przecinka po WiĊc || II 21 dodano myĞlnik po ciało – w pdr nie ma znaku interpunkcyjnego. W Uwagach edytorskich (PII/286) nastĊpujące uzasadnienie: „rozumiano «bo ciało» jako uzupełniające wyjaĞnienie do «wasza przeszłoĞü»”. Redakcja pdr skłania do innego rozumienia, łączącego „ciało” z „przyszłoĞcią”: Podczas gdy wasza przeszłoĞü w was – bo ciało / PrzyszłoĞcią waszą, duchem wciąĪ siĊ pali || Epilog 15 usunąłbym przecinek po Filozofią || Epilog 19 usunąłbym przecinek po ty (przed ni) || Epilog 20 usunąłbym przecinek po arkanów (przed Ani)
Psalmów-psalm
7 usunąłbym (intonacyjny) przecinek po skier || 60 po wyrazu wystarczałby prze-cinek (dano Ğrednik; w atg nie ma znaku interpunkcyjnego), mamy tu bowiem dalszy ciąg enumeracji, rozpoczĊtej w w. 58 spójnikiem gdy, i kontynuowanej anaforycznym powtórzeniem tego spójnika w w. 61 i 62 || 70-72 w atg brzmią: Miły mój – wina Ğcieki / Rubinowe Ğcieki miĊ karmiły / Rubinowe, słoneczne. Wydanie omawiane podaje: Miły mój – wina Ğcieki, / Rubinowe Ğcieki miĊ karmi-ły / Rubinowe, słoneczne (nie wstawiono przecinka po karmikarmi-ły, w myĞl przyjĊtej zasady, Īe nie daje siĊ przecinków na koĔcu wierszy anaforycznych – zob. w rozdziałku 8 komentarz do Psalmów-psalm 77). SądzĊ, Īe najbardziej opty-malna byłaby redakcja wprowadzająca do wersji atg tylko jedno uzupełnienie,
mianowicie przecinek po Rubinowe w w. 71: Miły mój – wina Ğcieki / Rubinowe, Ğcieki miĊ karmiły / Rubinowe, słoneczne || 4 jest: Īniwiarze –, powinno byü: Īniwiarze. –
Promethidion
Bogumił 140 nie dodawałbym myĞlnika po prym || Bogumił 152 zmieniłbym na koĔcu wiersza znak zapytania – albo na kropkĊ, albo na wykrzyknik. Nie jest wykluczone, Īe pytajnik dodał zecer, widząc w zdaniu słowo „jak”: WiĊc – jak o piĊknem… teraz powiedz mi o pracy! || Bogumił 196-197 w pdr jest: PieĞĔ – a praktycznoĞü jedno – zarĊczone / Jak mąĪ i dziewka w obliczu wiecznoĞci. W omawianym wydaniu podano: PieĞĔ a praktycznoĞü – jedno, zarĊczone / Jak mąĪ i dziewka w obliczu wiecznoĞci. Wydaje siĊ, Īe wystarczyło jedynie usunąü myĞlnik po PieĞĔ. Ponadto, nie zmieniałbym po wiecznoĞci przecinka na dwu-kropek || Bogumił 268 w pdr jest: Roma – to odwróü, Amor ci odpowie! Zosta-wiłbym redakcjĊ pierwodruku (zmieniono ją na: Roma; to odwróü – Amor ci odpowie!), ĞciĞlej korespondującą z otwierającym ustĊp 263-268 wierszem: O! Rzymie – ciebie Īe kiedyĞ kochano || Bogumił 324 przecinek po teraz naleĪało zmieniü na myĞlnik i jednoczeĞnie zachowaü myĞlnik po urny (zmieniono go na dwukropek), zdanie ujĊte w myĞlniki (lampĊ we wnątrz stawiam urny) jest bo-wiem „dopowiadającym” okreĞleniem warunków tego, o czym dalej mowa || Wiesław 96 nie dodawałbym przecinka po DrĪy (przed jak wprowadzającym porównanie) || Wiesław 97-98 zmieniono przecinek na dwukropek po góry oraz dwukropki na myĞlniki po Pierwszy i wtóry; moĪna było zachowaü (Īadnych wątpliwoĞci nie nasuwającą) interpunkcjĊ pdr: I mają tylko dwa warunki z góry, / Pierwszy: Īe jeden Ojców Bóg, a wtóry: || Wiesław 115 nie zmieniałbym prze-cinka na dwukropek po wielki || Wiesław 147 wiersz, bez Īadnego znaku inter-punkcyjnego, jest kłopotliwy: W nadziei razem w MiłoĞci i wierze. Gomulicki dawał przecinek po razem, wydanie omawiane wstawia przecinki przed i po ra-zem. Zakładając, Īe razem zostało uĪyte w znaczeniu „zarazem”, przecinek nale-Īałoby dodaü po nadziei: W nadziei, razem [=zarazem] w MiłoĞci i wierze
PiĊü zarysów
I. RzeczywistoĞü 94 jest: ucichli –, powinno byü: ucichli. – || I. RzeczywistoĞü 96 jest: okryty –, powinno byü: okryty. – || I. RzeczywistoĞü 124 jest: tom –, powinno byü: tom. – || II. Pisarstwo 15-16 niewykluczone, Īe myĞlnik zamiast przecinka po formy (w pdr i P II przecinek) bardziej jednoznacznie wskazywałby, Īe bladą porcelaną odnosi siĊ nie do powykrzywiane formy, lecz do lano: Te zwłaszcza, które wieków temu parĊ lano / W powykrzywiane formy – bladą porcelaną || III. Ruiny 50 jest: sfery –, powinno byü: sfery. – || III. Ruiny 54 słusznie zmieniając myĞlnik na kropkĊ po skoĔczona, moĪna było zachowaü myĞlnik przed harmonia
|| III. Ruiny 70 jest: pokutuje –, powinno byü: pokutuje. – || III. Ruiny 174 jest: błoto –, powinno byü: błoto. –
Salem
Do J.O. KsiĊcia Adama Czartoryskiego 112 usunąłbym przecinek po wiĊc || Do Hr. Władysława Zamoyskiego 9 nie dodawałbym przecinka po Ğwiata || Do Hr. Władysława Zamoyskiego 28 nie dodawałbym przecinka po czele || Do A.M. 14 jest: ziarn – O!, powinno byü albo: ziarn. – O!, albo (lepiej): ziarn – o! || Do A.T. 3 usunąłbym przecinek po Acz
Fulminant
43 dodanie przecinka po drzewem jest dyskusyjne, interpunkcja pdr odnosi bowiem w. 44 (Nad ruinami przysionków bez celu) wyłącznie do „oliwnego drzewa”
Rzecz o wolnoĞci słowa
II 38 nie dodawałbym myĞlników przed pierwszym mówi i po drugim mówi, sprawiają one bowiem, iĪ słowa mówi, wiedza mówi moĪna czytaü jak wtrącenie || II 85 zbĊdny wykrzyknik po urobionym – w atg nie ma Īadnego znaku || II 88 usunąłbym przecinek po wiĊc || II 89 usunąłbym przecinek po piĊkna || III 41 nie dodawałbym przecinka po istnieje, sens zdania w w. 40-41 (strun drĪenie / Nie-ustanne istnieje pewniej! niĪli struny) nie budzi wątpliwoĞci: „nieustanne drĪenie strun istnieje pewniej niĪli struny” || III 54 nie dodawałbym myĞlnika przed prze-stanek || VIII 35 usunąłbym przecinek po to || VIII 43 i 44 nie dodawałbym prze-cinków po półczwarta i karta || IX 33 nie dodawałbym przecinka po postĊpował (przed Ani) || IX 39-40 moĪna było zachowaü jasną co do znaczenia wersjĊ atg, tj. nie dodawaü przecinków po pierwociny i mową (a jedynie, jak zrobiono, usu-nąü przecinek po Tak): Tak Īe usłyszą wszystkich ludów pierwociny / Ojców mo-wą zbliĪenie tej spólnej godziny… || XI 174 nie dodawałbym przecinka po ludz-kiego (przed ni) || XII 111 usunąłbym przecinek po słowie (przed ni) || XIII 38 nie dodawałbym przecinka po głosi (przed ni) || XIII 54 nie dodawałbym prze-cinka po przemienił || XIII 71 naleĪało usunąü przecinek po to || XIV 11 zmie-niono przecinek po LecĊ na myĞlnik i dodano myĞlnik po mogĊ – wydaje siĊ, Īe wystarczyło dodaü przecinek po mogĊ
9. Poprawki oraz sugestie drobnych zmian
CzĊĞü pomieszczonych w tej czĊĞci uwag ma charakter erraty, czĊĞü – sta- tus alternatywnych propozycji (nie wykluczam, Īe w niektórych przypadkach dyskusyjnych).
[Z „Boskiej komedii” Dantego], O piekle – pierwsza pieĞĔ
66 naleĪało daü przecinek po Rzymem (rozdziela zdania, z których nastĊpne za-czyna siĊ od spójnika A)
Szczesna
Listy 66 zbĊdny rząd kresek po tym wersie, nie ma ich bowiem w podstawie przedruku. W P I/431 wydawca słusznie podkreĞlał: „Dziwi kontaminacja tekstu odpisu atg i pdr (Gom) w w. 44 Tła”, tutaj jednak sam dał tekst hybrydyczny
Epimenides
10 jest: Redaktora – zmieniłbym na redaktora || 111 – w pdr wers wciĊty; od-miany dają informacjĊ, Īe zrezygnowano z akapitu; akapit naleĪało zachowaü, poniewaĪ zaczyna siĊ tu (nowy) ustĊp o kolejnym uczestniku podróĪy
Benvenuta Celliniego „Capitolo fatto in prigione e lode di detta prigione” 147 jest: mówił… „Twym, powinno byü: mówił: „Twym || 154 Īem zmienione z Īe. Emendacja nie wydaje siĊ konieczna. Wydawca pisze zresztą w Uwagach edytorskich (P I/ 448), Īe i bez tej poprawki „zdanie ma sens”, dodaje jednak zaraz dalej: „ale mało prawdopodobny w sytuacji, gdy cała wypowiedĨ jest sku-piona na reakcji podmiotu mówiącego na BoĪą ĞwiatłoĞü; dodatkowym argumen-tem moĪe byü kilkakrotne wystĊpowanie form z koĔcówką -m w tym fragmencie («jam», «jam», «powołanym»)”. Owszem, omyłki Norwida nie moĪna wyklu-czyü, sądzĊ jednak, Īe jej zaledwie prawdopodobieĔstwo nie stanowi wystarcza-jącej przesłanki dla dokonania zmiany
Quidam
I 19 jest: Appijskim, powinno byü: appijskim || III 63 Panią – zmieniłbym na panią || VI 15, IX 45, XIII 208, XIX 145 co raz – w Uwagach edytorskich (P I/ 464) wydawca pisze: „Zachowano wystĊpującą w pdr dwoistoĞü pisowni «coraz» / «co raz» […] o rozłącznej pisowni zadecydowały wzglĊdy semantycz-ne: pisownia taka akcentuje powtarzalnoĞü i pewną rytmicznoĞü zdarzeĔ, pisow-nia łączna wskazuje na stopniowalnoĞü danej jakoĞci”. Nie wydaje siĊ, Īeby tak jednoznacznie i kategorycznie moĪna rozróĪniü znaczenie w podanych miejscach (pdr daje w VI 15 co raz, w IX 45 coraz, XIII 208 co raz, w XIX 145 Co raz) – w sumie, dawałbym w kaĪdym przypadku: coraz || VI 98 Tu w pdr rozstrzelo-nym drukiem, wiĊc naleĪało zaimek wyróĪniü, tym bardziej, Īe zaraz dalej, w w. 104 i 105, tu dane kursywą || VI 139, X 9, XII 91, XV 26, XIX 126 chrze-Ğcijany, chrzeĞüjanin, chrzeĞcijanie, chrzeĞcijanin – w pdr wszĊdzie majuskuła. W Uwagach edytorskich (P I/ 463) nastĊpujące uzasadnienie: „Rezygnowano z duĪej litery w przypadkach, gdy ĞwiadomoĞü osoby mówiącej nie wskazywała na duchowe zakorzenienie w Ewangelii (np. wypowiedzi Epiryty, cesarza). Po-zostawiano jednak majuskułĊ w wypowiedziach Gwida czy w apologetycznych komentarzach narratora, szanując w ten sposób piĞmienniczy i ideowy zwyczaj
Norwida, polegający na stosowaniu w tej rodzinie wyrazów duĪej litery”. Za-chowywałbym majuskułĊ w kaĪdym przypadku, w kaĪdym bowiem… dawał ją Norwid, dla którego taka pisownia miała znaczenie zasadnicze || VII 86 Gladia-tor – zmieniłbym na gladiaGladia-tor (nie jest jednym z bohaterów poematu) || VII 107 w pdr wers nie jest dwudzielny, nie ma zatem podstaw, aby go dzieliü (dwa myĞlniki to nie jest wystarczający argument) || IX 50 Cezarskie naleĪało zmieniü na cezarskie (jak w ObjaĞnieniach); w XI 81 słusznie dano cesarz, nie Cesarz || IX 61 Cezarskie – naleĪało zmieniü jak w XI 50 || IX 174 Cesarza zmieniłbym na cesarza || X 29 jest: Gwida? –”, powinno byü: Gwida?” – || XI 83 Filolog wielki! Greckiego – Greckiego zmieniłbym na greckiego (przymiotnik; nb. po wykrzykniku moĪliwa jest minuskuła) || XIII 246 jest: ostrzegał: „jest, powinno byü: ostrzegał: „Jest || XV 51, 119 Pani, PaniĊ, Pani naleĪało zmieniü na pani, paniĊ, pani (m.in. w XXII 36 dano pani, nie Pani) || XV 126-127 jest: „To jest w naturze mojej” – Pulcher rzecze – / „Tak siĊ rozstrzyga wszystko w Pompo-niana”., powinno byü: „To jest w naturze mojej – Pulcher rzecze – / Tak siĊ rozstrzyga wszystko w Pomponiana.” || XV 267 jest: pytaü: „czemu?”, powinno byü: pytaü: „Czemu?” || XVII 20 Cesarza – naleĪało zmieniü na cesarza || XVIII 47 jest: rzekł: quidam, powinno byü: rzekł: „Quidam” || XIX 3 Cesarz-JegomoĞü – nie wykluczałbym zmiany na cesarz-jegomoĞü || XIX 85 w pdr wiersz nie jest dwudzielny, naleĪało to zachowaü || XX 32 mówiąc: „czczo mi” – naleĪało daü albo: mówiąc: „Czczo mi”, albo zachowaü redakcjĊ pdr: mówiąc „czczo mi” || XX 81 Władca (tak za Gomulickim) – naleĪało daü (jak w pdr): władca (dla wy-róĪnienia wyrazu wystarcza sama kursywa) || XXI przypis do 20 Flaviusa Vege-riusa Renatusa – naleĪało wyróĪniü kursywą (w pdr rozspacjowanie) || XXIII 62 i 65 zbĊdne cudzysłowy: zamykający po wyjdziesz! i otwierający przed Oto || XXIII 88 i 89 w pdr wiersze nie są dwudzielne, naleĪało to zachowaü || XXIV 43 Cesarza – naleĪało zmieniü na cesarza || XXIV 149 jest: pytającym: „czemu?”, naleĪało daü albo: pytającym: „Czemu?”, albo (jak w pdr): pytającym „czemu?” || XXIV 146 jest: temu –”, powinno byü: temu” – || XXIV 161 jest: krwawa –”, powinno byü: krwawa” – || XXIV 25 jest: tym? –”, powinno byü: tym?” – || XXIV 27 jest (w wersie dwudzielnym): to! –” | „– Gdybym, powinno byü: to!” – | – „Gdybym || XXIV 29 jest: poszeptując: „kto wie”, naleĪało albo daü: poszep-tując: „Kto wie”, albo zachowaü wersjĊ pdr: poszeptując „kto wie” || XXVII 97 mistrz – naleĪało zachowaü Mistrz || XXVII 29 w pdr wers nie jest dwudzielny, naleĪało to zachowaü
[Z „Odysei” Homera]
WstĊp 1 jest: Homera a, powinno byü: Homera, a (spójnik rozpoczyna zdanie) || Rapsodia I 66 Itaki – w atg napisane grubo (przyczyną bodaj kłopoty z piórem), ale nie podkreĞlone, nie widziałbym zatem podstaw do wyróĪnienia wyrazu ||
Rapsodia I 168 jest: chleby a, powinno byü: chleby, a (spójnik rozpoczyna zda-nie); jednoczeĞnie usunąłbym przecinek po wygląda (przed jak wprowadzającym porównanie)
Assunta
I 64 jest: Mrucząc: „dziĞ, powinno byü albo: Mrucząc: „DziĞ, albo (jak w atg): Mrucząc „dziĞ || I 102 potomnoĞü – zwaĪywszy wagĊ tego pojĊcia u Norwida, zachowałbym majuskułĊ atg: PotomnoĞü I || II 27 Oh! Panie – nie wykluczałbym zmiany na Oh! panie || III 120 jest: obiecując: «dalszy, powinno byü: obiecując: «Dalszy
Emil na Gozdawiu
95 jest: suchy a, powinno byü: suchy, a (spójnik rozpoczyna zdanie) „A Dorio ad Phrygium”
I 31 jest: mówi: „pchnij, powinno byü albo: mówi: pchnij, albo (jak w atg): mówi „pchnij || I 50 swoją – bardziej prawdopodobna lekcja: swojĊ, tak teĪ skłonny byłbym daü w tekĞcie głównym
PieĞni społecznej cztery stron
IV 97 i 119 Ducha – w pdr ducha. W Odmianach tekstu uwaga, Īe zmieniono, „gdyĪ mowa tu o Duchu ĝwiĊtym” P II/279). Nie wydaje siĊ, Īeby moĪna mieü taką niezbitą pewnoĞü
Niewola
I 56 i 60 zachodu, południa – naleĪałoby rozwaĪyü pisowniĊ Zachodu, Południa || I, przypis do 119 (wers 1d) PapieĪ – zmieniłbym na papieĪ
Psalmów-psalm
Do Augusta C, poema przypisując 18 uwaĪny – naleĪało daü wersalikami, w atg wyraz podkreĞlony dwukrotnie || motto, werset 20 jest: Ğwiadectwa; Ale, powin-no byü: Ğwiadectwa; ale (nb. majuskuła w atg niepewna) || 77 najzłotsza – po tym wyrazie konieczny przecinek; brak przecinka jest konsekwencją kontrower-syjnej decyzji: „W układach anaforycznych pieĞni VI i IX nie wprowadzono, zgodnie z atg, przecinków na koĔcu wersów” (P II/295) – nie wydaje siĊ, aby moĪna widzieü w braku przecinków na koĔcu wersów anaforycznych jakąĞ wła-ĞciwoĞü „norwidowskiej” interpunkcji Norwida || 89 onej – po tym wyrazie ko-nieczny przecinek || 112 chrobry – po tym wyrazie koko-nieczny przecinek || 223 i 224 anioły i ziemiĊ – po tych wyrazach konieczne przecinki (zob. wyĪej komentarz do w. 77)
Promethidion
WstĊp 10 jest: Ğpiew: „utnĊ, powinno byü: Ğpiew: „UtnĊ || Bogumił przypis do 76 jest: dialogu), Ojcowie, powinno byü: dialogu) Ojcowie || Bogumił 123 jest: rzekł: Īyj, jako Īyłem, powinno byü: rzekł: „ĩyj, jako Īyłem” || Bogumił przypis do 270 jest: Bohatérstwo, powinno byü: Bohaterstwo || Bogumił 315 jest: po
du-chowych, powinno byü: do duchowych || Wiesław 47 przecina – po tym wyrazie konieczny przecinek || Wiesław 125 Mów – wyraz naleĪy do pierwszej czĊĞci wiersza dwudzielnego, nie zaĞ, jak podano, trójdzielnego || Wiesław 133 Stąd – moĪna było pozostawiü jak w pdr: stąd || Wiesław 145 wypowiedĨ naleĪało ująü w cudzysłów: „Oto błĊkitnej prawdy jest plejada…” || Wiesław 182 Car ów, w pdr jest: Car ow – moĪliwe, Īe wydrukowano tak omyłkowo, powinno zaĞ byü: Carow (tj. Carów). Nie wykluczałbym takiej lekcji; sens byłby nastĊpujący: Czar ów carujący / Carów, co [tj. ten Czar] władzy zewnĊtrznym kłamaniem
Próby
103 O! Wtedy – moĪna było zachowaü redakcjĊ pdr: O! wtedy PiĊü zarysów
I. RzeczywistoĞü 15 jest: JeĨli wiĊc mówiĊ: byli do arfy podobni –, powinno byü: JeĨli wiĊc mówiĊ: „Byli do arfy podobni” – || I. RzeczywistoĞü 72 jest: odrzekną: „bądĨ, powinno byü: odrzekną: „BądĨ || I. RzeczywistoĞü 128-129 jest: rzekł Chryzogon: lampa gaĞnie nam, panowie! / ĝwiatła!, powinno byü: rzekł Chryzo-gon: „Lampa gaĞnie nam, panowie! / ĝwiatła!” || I. Pisarstwo 45 jest: spytają: „czemu, powinno byü: spytają: „Czemu || III. Ruiny 75 ChrzeĞüjan – moĪna było daü: ChrzeĞcian || III. Ruiny 76 jest: mówisz: „w, powinno byü: mówisz: „W || III. Ruiny 140 jest: mówili: „dobrze, powinno byü: mówili: „Dobrze || III. Ruiny 262 Imperator – moĪna było zmieniü na imperator || IV. Burza 7 jest: kodeks a, powinno byü: kodeks, a (spójnik rozpoczyna zdanie)
Salem
Do J. O. KsiĊcia Adama Czartoryskiego 149 jest: mówi: „tyĞ, powinno byü: mó-wi: „TyĞ
Fulminant
104 jest: czym Īe, powinno byü: czym, Īe || 109 Ducha-ĝwiĊtego, w podstawie przedruku: Ducha-ĞwiĊtego – nie wydaje siĊ, aby zmiana była zasadna
Rzecz o wolnoĞci słowa
WstĊp 27 jest: wdziĊkiem)., powinno byü: wdziĊkiem); || I 24 i 26 – poprawki za pdr. Nie wydaje siĊ to słuszne, dajemy bowiem tekst hybrydyczny (zob. teĪ wy-Īej komentarz do Szczesna, Listy 66). Nb. w 26 naleĪałoby daü Era (jak w atg), nie era (jak w pdr) || II 25 druidycznych – lepiej byłoby: drujdycznych (dzisiejszy czytelnik nie przeczyta druidycznych jako wyrazu trzyzgłoskowego) || II 40 Sztukmistrzem – zmieniłbym na sztukmistrzem (w w. 39 słusznie zmieniono Ar-cheolog na arAr-cheolog) || II 52 Teatrze – zmieniłbym na teatrze || II 62 cele – w atg wyraz podkreĞlony, naleĪało go wiĊc daü kursywą || II 86 ozdób – w atg po tym wyrazie podwójny myĞlnik, naleĪało go zachowaü || III 58 proza – w atg wiĊkszymi literami i podkreĞlone, wiĊc powinno byü wersalikami: PROZA || III 60 Ody – dałbym ody || III 76 – dano redakcjĊ pdr; zob. wyĪej komentarz do
