Księgozbiór biblioteki gimnazjum elbląskiego w XVIII wieku

Sekulski, Jerzy

Księgozbiór biblioteki gimnazjum

elbląskiego w XVIII wieku

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3, 187-199

Jerzy Sekulski

KSIĘGOZBIÓR BIBLIOTEKI

GIMNAZJUM ELBLĄSKIEGO W XVIII WIEKU

P o trzeb a p rz eb ad an ia księgozbiorów, procesów czytelniczych, ich roli w k u ltu rz e polskiej, w jej tw orzeniu, przech o w y w an iu i przek azy w an iu , szcze­ gólnie n a tere n ie P ru s K rólew skich, podnoszona jes t n ie tylko w k rę g u księgo- znawców, ale i h isto ry k ó w *.

F ra g m en t dziejów k siążk i w E lblągu przed staw ia niniejsze opracow anie. Dotyczy ono bow iem księgozbioru elbląskiej biblioteki gim n azjaln ej, k tó rej początki sięgają osiem dziesiątych la t XV I w i e k u 2. N ie p re te n d u je ono jed n a k do w y czerp u jącej analizy treści, k tó re dom inow ały w ty m księgozbiorze. Zo­ stanie tu p rzedstaw iona jedynie ogólna c h a ra k te ry sty k a księgozbioru g im na­ zjalnego i to ilościowa, statystyczna.

PO D STA W A ŹRÓDŁOWA

Z apoznanie się z księgozbiorem g im n azju m w E lb lą g u u m ożliw iają trz y rękopiśm ienne spisy ksią żek zn ajd u jąc e się obecnie w B ibliotece G łów nej U n iw e rsy te tu im. M. K o p ern ik a w T o ru n iu 3. J e d n y m z n ic h jes t I n d e x L ib r o ­ r u m M anuscrip to ru m Bibliothecae Elbingae A th e n a e i publicae 4. D ru g i spis, za w ie rając y re je s tr książek dru k o w an y ch , n ie p osiada w łasnego ty tu łu . W łasne, o ry g in aln e ty tu ły m ają nato m iast poszczególne jego części, k tó re dzięki te m u m ają obecnie o d ręb n e s y g n a tu ry 5. Trzeci, z a ty tu ło w an y Om issa e t deperdita. In d e x eorum , quae in catalogo Bibliothecae legantur, q u id em in Bibliotheca vero non in v e n iu n tu r A. 1748 5a w y m ien ia b ra k i stw ierd zo n e w ty m księgo­ zbiorze w 1748 roku. 1 K , G ł o m b i o w s k i , B i b l i o t e k a f r a n c i s z k a n ó w w N y s i e w ś w i e t l e i n w e n t a r z a z 1678 r . . N y s a 1953, s . 9: K . M i g o ń , O b a d a n i a c h n a d d z i e j a m i c z y t e l n i c t w a , , w : D a w n a k s i ą ż k a i k u l ­ t u r a . M a t e r i a ł y m i ą d z y n a r o d o w e j s e s j i n a u k o t u e j z o k a z j i p i ę ć s e t l e c i a s z t u k i d r u k a r s k i e j го P o l s c e , r e d . S . G r z e s z c z u k i A . K a w e c k a - G r y c z o w a , W r o c ł a w 1975, s . 191; K . P o d l a s z e w s k a , K r o n i k a s e s j i , w : D a w n a k s i ą ż k a i k u l t u r a , s . 342; S . S a l m o n o w i c z , U w a g i o h i s t o r i i k u l t u r y P r u s K r ó l e w s k i c h X V I I — X V I I I w i e k u , Z a p i s k i H i s t o r y c z n e , 1974, t . 39, z . 3, s . 156. 2 J . L a s s o t a , Z a r y s d z i e j ó w b i b l i o t e k i e l b l ą s k i e j (1601— 1945), R o c z n i k E l b l ą s k i , 1 9 6 1 ,1 .1 , s . 100. 3 B i b l i o t e k a g i m n a z j u m e l b l ą s k i e g o p o p r z e k s z t a ł c e n i u w b i b l i o t e k ę m i e j s k ą ( S t a d t b i b l i o - t h e k ) f u n k c j o n o w a ł a d o z a k o ń c z e n i a U w o j n y ś w i a t o w e j , p r a w d o p o d o b n i e d z i a ł a n i a w o j e n n e n i e s p o w o d o w a ł y s t r a t w k s i ę g o z b i o r z e . W 1947 r . , a b y z a b e z p i e c z y ć g o p r z e d r o z p r o s z e n i e m , w ł a d z e m i e j s k i e p r z e k a z a ł y w d e p o z y t c z ę ś ć k s i ę g o z b i o r u I n s t y t u t o w i B a ł t y c k i e m u o r a z w i ę k ­ s z o ś ć B i b l i o t e c e G ł ó w n e j U n i w e r s y t e t u i m . M . K o p e r n i k a w T o r u n i u . W l a t a c h p i ę ć d z i e s i ą ­ t y c h r e w i n d y k o w a n o k s i ę g o z b i ó r z I n s t y t u t u B a ł t y c k i e g o o r a z n i e w i e l k ą c z ę ś ć , g ł ó w n i e r e g i o ­ n a l i a e l b l ą s k i e z B i b l i o t e k i G ł ó w n e j U M K . R e w i n d y k o w a n y k s i ę g o z b i ó r z n a j d u j e s i ę o b e c n i e w W o j e w ó d z k i e j B i b l i o t e c e P u b l i c z n e j i m . C . K . N o r w i d a w E l b l ą g u . 4 B i b l i o t e k a G ł ó w n a U M K w T o r u n i u , r k p s 821/6, k a r t 16 i n f o l i o . 5 I b i d e m , r k p s 821/9— 821/15, k a r t 402 i n f o l i o . 5 a I b i d e m , r k p s 821/1, k a r t 7 i n f o l i o . K O M U N IK A T Y M A Z U R S K O -W A R M IŃ S K IE , 1982, N R 3 (157)

188 Jerzy Sekulski

Poza nielicznym i w y ją tk a m i spis książek d ru k o w an y ch jest czytelny i dość szczegółowy. Z arów no c h a ra k te r pism a, jak i m a te ria ł piśm ienniczy (papier, b arw a a tram en tu ) w skazują, iż został on w y k o n a n y w bardzo k ró tk im czasie. D odatkow e zaś in fo rm a cje w n im zaw arte, u k azu ją bliższe okoliczności jego pow stania. Na m arg in esach w ielu k a r t tego spisu, obok n iek tó ry ch tytułów , z n ajd u ją się in n ą rę k ą dopisane uw agi: „deest L a u t dem C atalog omissionis e t d ep erd itio n is” 6, a zwłaszcza „deest L a u t Revissions P ro to k o ll”, czasem z d atą „1788”. Ta d ru g a u w ag a w skazuje, że tym spisem posłużono się pod­ czas sk o n tru m przeprow adzonego w bibliotece w 1788 roku, o k tó ry m zresztą w spom ina J. A. Merz. T w ierdzi on, że przeprow adzono go, poniew aż ówczesny re k to r gim nazjum , Otto H artw ig , został posądzony przez w ładze m iejskie 0 lekcew ażenie sp ra w bilioteki i w ogóle o b ra k tro sk i o zbiory bilioteczne 7. Gdy w ięc stw ierdzono b ra k książki, n a m arginesie spisu, przy odpow iednim ty tu le, dopisyw ano „deest L a u t Revissions P ro to k o ll” a jeżeli nie było jej już podczas wcześniejszego sk o n tru m w 1748 roku, dopisyw ano „deest L a u t dem C atalog om issionis et d ep erd itio n is” . N atom iast, gdy w szafie bilbiotecznej z najdow ały się książki n ie fig u ru ją ce w spisie, in n a rę k a dopisyw ała nazw isko au to ra i ty tu ł. Poniew aż ów spis służył do ustalen ia faktycznego sta n u księgo­ zbioru biliotecznego, d alej będziem y go nazyw ać in w e n ta r z e m 8.

P o w stał on n a pew no p rzed rokiem 1788. M usiał zaś pow stać po ro k u 1782, gdyż zarejestro w an o w n im książkę w ydaną w ty m w łaśnie ro k u °. P rz e d sta ­ w ia więc sta n księgozbioru bibliotecznego z osiem dziesiątych la t X V III w ieku, czyli z o k re su Oświecenia. Można z dużym p raw dopodobieństw em przyjąć, że u k a zu je dość w ie rn ie zasób książkow y także z la t w cześniejszych, siedem ­ dziesiątych, a więc z o statn ich k ied y E lb ląg p rzynależał do Rzeczypospolitej: Z are jestro w an e w in w e n ta rz u d ru k i b ib lio tek arz podzielił n a siedem działów, a w ic h o brębie jeszcze w ed łu g form atów : in folio, quarto, octavo 1 duodecim o.' O ich kolejności w ram a ch danego działu i fo rm a tu nie decy­ dow ały k ry te ria ani alfabetyczne: nazw isk au to ró w lub tytu łó w , ani chrono­ logiczne: d a t ich w y d a n ia. O pisując dzieło, n a jp ie rw b ib lio tek a rz zanotow ał nazw isko a u to ra książki oraz jego im ię, najczęściej w form ie skróconej, lub p rz y n ajm n ie j in icjał im ienia, n a stęp n ie ty tu ł książki też p rzew ażnie w form ie skróconej, ale pozw alającej w zasadzie n a je j id en ty fik ac ję bibliograficzną. W dalszej kolejności a u to r in w e n ta rza podał m iejsce i ro k w y d a n ia książki, liczbę w olum inów egzem plarzy lub tomów . W ym ieniając zaś egzem plarze Bi­ blii, dzieła k lasyków starożytnych, a także w y b itn y ch au to ró w now ożytnych zao p atry w ał je często w nazw iska tłu m aczy i kom entatorów .

O sta n ie zasobu rękopisów w bibliotece g im n azjaln ej in fo rm u je w spom nia­ n y już In d e x M a n u scriptorum sporządzony w ty m sam ym czasie i w ty m sa­ m ym celu, co in w e n ta rz książek. Dołączony jest też do n iego spis 31 w o lu m i­ nów rękopisów , k tó re w 1754 ro k u p rzekazał bibliotece p asto r elbląski, A

lek-6 U w a g a t a o z n a c z a , ż e k s i ą ż e k t y c h n i e b y ł o w b i b l i o t e c e j u ż p o d c z a s s k o n t r u m , k t ó r e z o s t a ł o p r z e p r o w a d z o n e w 1748 r . O w y n i k a c h t e g o s k o n t r u m i n f o r m u j e O m i s s s a e t d e p e r d i t a . I n d e r e o r u m , q u a e i n c a t a l o g o B i b l i o t h e c a e l e g u n t u r q u i d e m i n B i b l i o t h e c a v e r o n o n i n ­ v e n i u n t u r . A . 1748. R ę k o p i s t e n z n a j d u j e s i ę o b e c n i e t a k ż e w B i b l i o t e c e G ł ó w n e j U M K w T o ­ r u n i u p o d s y g n a t u r ą 821/1. 7 J . L a s s o t a , o p . c i t . , s . 112. 8 J . G r y c z , B i b l i o t e k a r s t w o p r a k t y c z n e w z a r y s i e , W a r s z a w a 1951, s . 67. 9 S . G . S t e l l m a c h e r , B e o b a c h t u n g e n ü b e r d a s G r i e c h i s c h e d e s N . T e s t a m e n t s , E l b i n g 1782. T e n n i e w i e l k i d r u k o b e c n i e z n a j d u j e s i ę w W E p w E l b l ą g u , s y g n . X V I I I . 70.

Księgozbiór biblioteki gimnazjum elblgskiego 189

san d er M ikołaj Tolckem it. Z are je stro w a n e w ty m in w e n ta rz u ręk o p isy nie były podzielone n a działy w ed łu g treści, lecz jed y n ie fo rm aln ie w ed łu g fo r­ m atów : in folio, quarto, octavo i duodecimo.

STR U K TU R A TEM ATYCZNA X ILO ŚCIO W A KSIĘG O ZBIO RU KsięgozbiÓT biblioteki g im n azju m elbląskiego liczył 4137 w olum inów d r u ­ ków (p rzy n ajm n iej 5246 egz.). D o k ład n ej liczby nie można ustalić, poniew aż b ib liotekarz re je s tru ją c łzw . klocki w k ilk u n a s tu p rz y p ad k a ch n ie wyszcze­ gólnił ich zaw artości, a jedynie zanotow ał mp.: „V aria collectanea theologica” lub „D issertationes et tra c ta tu s theologici” 10. K sięgozbiór b y ł podzielony n a siedem n astęp u jący ch działów: 1. T h e o lo g ic i11', 2. lu rid ici e t p o litic i12; 3. M e­ dici et p h y s i c i ls; 4. P h ilo so p h ic i14; 5. M athem atici c u m m a p p is g e o g ra p h icils; 6. H is to r ic i1б; 7. H um aniora 1?.

T ru d n o ustalić, k ied y te n podział księgozbioru w prow adzono do biblioteki g im n azju m elbląskiego. W iadom o bowiem, że jej założyciel J a n M ylius, re k ­ to r tegoż gim nazjum , podzielił księgozbiór na dziesięć działów: 1. G ram m atici. Poetae; 2. Dialectici. R hetores; 3. Philosophici. Philologici; 4. Physici. A stro - nomici. Mechanici. Musici; 5. M athem atici; 6. Medici. A natom ici. Chirurgici; 7. Ethici. Oeconomici; 8. lu rid ici; 9. Historici. Chronologici; 10. Theologici. B i­ bliae. Patres 18.

Po n iew ielkich popraw kach, k tó re w p ro w ad ził sy n J a n a M yliusa — Mi­ chał — podział te n w y g ląd ał następująco: 1. De scholasticis e t bibliothecis in genere; 2. L ib ri gram m atici. Lexicographici. Nomenclatores. Phraseologi; L ib ri elegantissimi. Poetae; 3. Logici. Rhetores. Oratores; 4. Philosophici (tlu m pro­ prie dicti tu m philologici); 5. Physici; 6. A natom ici. Chirurgici; 7. Ethici. Oeco­ nomici. Politici (id est m orales philosophia); 8. Jurisprudentia; 9. Historici. Chronologici. Geographi. Cosm ographi; 10. Theologi. B iblia c u m co m m e n ­ tariis.

W prow adzony przez M yliusów podział księgozbioru na 10 działów p rze­ trw a ł w bibliotece p onad 100 lat. W 1714 roku, gdy bib lio tek a o trzy m ała w d a­ rze rodow y księgozbiór rodziny M eienreisów , n ie przydzielono go do poszcze­ gólnych istniejących już działów, ale utw orzono d lań dział jedenasty, tzw. M eienreisiana 19.

Istotne zm iany w podziale księgozbioru w p ro w ad ził n a p ew no J a n Lange, o statn i re k to r g im n azju m i b ib lio tek arz z ok resu przynależności E lbląga do Rzeczypospolitej. J. A. M erz tw ierdzi, że ów b ib lio tek arz podzielił księgozbiór

10 B i b l i o t e k a G ł ó w n a U M K w T o r u n i u , r k p s 821/9, k . 40, 48 i i m n e . 11 I b i d e m , r k p s 821/9, k a r t 102. 12 I b i d e m , r k p s 821/10, k a r t 44. 13 I b i d e m , r k p s 821/11, k a r t 62. 14 I b i d e m , r k p s 821/12, k a r t 19. 15 I b i d e m , r k p s 821/13, k a r t 27. 16 I b i d e m , r k p s 821Д4, k a r t 75. 17 I b i d e m , r k p s 821/15, k a r t 73. 18 J . W o i t , D e i n c r e m e n t i s s t u d i o s o r u m p e r P o l o n o s e t P r u s o s , L i p s i a e 1753, s . 70; J . A , M e r z , G e s c h i c h t e d e s G y m n a s i u m - b i b l i o t h e k , w : P r o g r a m m d e s G y m n a s i u m s z u E l b i n g , E l b i n g 1841, c z . 2, s . 5 n ; H . B a u e r , A u s d e m e r s t e n J a h r h u n d e r t d e s E l b i n g e r G y m n a s i u m s u n d s e i n e r B i b l i o t h e k , w : K ö n i p s b e r p e r B e t r ä g e , K ö n i g s b e r g 1929, s . 30. 19 J . W o i t , o p . c i t . , s . 70; J . L a s s o t a , o p . c i t . , s . 108.

190 Jerzy Sek ulski

tylko n a 6 działów: 1. Theologici; 2. Iuridici. Politici; 3. Medici. Physici; 4. Philosophici; 5. M athem atici; 6. H is to r ic is".

In fo rm acja J. A. M erza chyba n ie jes t dokładna. B ra k działu, w k tó ry m J. L ange m ógłby umieścić tzw. h u m an io ra, o istn ie n iu k tó ry c h m ów i podział M yliusów i k tó ry c h w bibliotece było bardzo dużo. J e s t m ało praw dopodobne, aby J. L ange um ieścił je w dziale filozoficznym, jak to częściowo zrobili M yliu- sowie. Obaj jed n ak dla h u m an io ró w u tw o rzy li ponadto d w a o d ręb n e działy. Za istn ien iem siódm ego działu (hum aniorów ) w czasach J. L angego p rzem a­ w ia także re je s tra c ja w Omissa et deperdita — w śród b ra k ó w z innych dzia­ łów — ty tu łó w 15 książek z działu zatytułow anego H um aniora 21.

N azw y poszczególnych działów in w e n ta rz a bibliotecznego nie są jed n ak ad ek w atn e do zaw artości treściow ej z are je stro w a n y ch książek. N ie k tó re bo­ w iem zaw ierały szerszą tem atycznie lite ra tu rę niż su g e ru je nazwa, np. w dzia­ le m atem a ty czn y m oprócz m atem aty k i, geom etrii oraz m ap, znajdow ały się także w y d aw n ictw a z astronom ii, g eom etrii m atem atycznej, kosm ografii, arch i­ t e k tu ry i m uzyki. Dział M edici et phisici z aw ierał tak ż e lite ra tu rę z zakresu botaniki, zoologii, chemii, alchem ii i m agii, a w dziale h isto ry czn y m znajdo­ w ały się rów nież książki z geografii opisowej oraz n a u k pom ocniczych historii, m.in. n um izm atyki, h erald y k i, genealogii.

TABELA 1 Podział księgozbioru w edług działów

D z i a ł X V X V I X V I I X V I I I B r a k r o k u R a z e m Teologia 16 776 445 109 155 1501 P ra w o 8 337 189 39 41 614 Medycyna 1 328 405 19 97 861 Filozofia 8 162 83 8 40 301 M a tem aty k a 6 150 66 22 21 265 H istoria 2 249 215 139 66 671 H um an isty k a 18 679 232 35 69 1033 Ogółem 59 2683 1639 375 490 5246

W bibliotece g im n azju m elbląskiego dom inow ała więc lite r a tu r a teolo­ giczna (praw ie 28% zbiorów ) oraz h u m an io ra (20%). Razem stanow iły blisko 50% całego księgozbioru. Dział M edici e t phisici zaw ierał lite r a tu r ę w y k racza­ jącą tem atycznie poza nazw ę. Był on w stosunku do p o trzeb hum anistycznego gim n azju m w y ją tk o w o liczny (p raw ie 16% zbiorów), liczniejszy n a w e t od działu historycznego (ok. 15% księgozbioru). W dalszej kolejności plasow ała się lite ra tu ra p ra w n a i polityczna (12%). N a jm n ie j było lite r a tu r y filozoficz­ nej (ok. 6%) i m atem aty czn ej (ok. 5%).

S tru k tu ra treściow a księgozbioru bibliotecznego jest przede w szystkim odzw ierciedleniem ówczesnej s tr u k tu r y p ro d u k cji w ydaw niczej. W p ro d u k cji wydaw niczej d ru k a rn i z szesnastego, siedem nastego, a tak ż e p ierw szej poło­ w y osiem nastego w ieku przew ażała lite ra tu ra religijna. B yła ona w y ra ze m po­ wszechnego, zrodzonego w okresie refo rm acji i k o n trrefo rm ac ji zainteresow

a-20 J . A . M e r z , o p . c i t . , s . 24. 21 R k p s 821/1, k . 6.

K się g o z b ió r biblioteki gim nazjum elbląskiego 191

nia p ro b lem aty k ą teologiczną. W Niemczech do połow y X V III w iek u liczbowo i pod w zglądem n a k ład ó w zdecydow anie przew yższała w szystkie inne działy piśm iennictw a. D opiero w d ru g iej połow ie tego w iek u zaczęły ją w yprzedzać filozofia i h isto ria w raz z n a u k am i p o m o cn iczy m i!2.

Isto tn y w p ły w n a s tr u k tu r ę księgozbioru gim nazjalnego w y w arło — oprócz podaży książki — zapotrzebow anie, w y n ik ające z p ro g ram u szkolnego. Z ad a­ niem hum anistycznego g im n azju m protestanckiego było bow iem nie tylko w ychow anie pobożnych pro testan tó w , ale także zapew nienie uczniom pew nego q u a n tu m w ykształcenia erudycyjno-filozoficznego i um iejętności re torycznych oraz zapoznanie ich z ogólną k u ltu r ą hu m an isty czn o -an ty czn ą. S tąd też n ie ­ w ielkie zapotrzebow anie n a lite ra tu rę z n a u k ścisłych 2S.

PRO W EN IEN C JA WYDAWNICZA

A naliza pro w en ien c ji w ydaw niczej księgozbioru jest jed n ą z pierw szych w skazów ek o rientujących, aczkolw iek tylko w o g ólnym zarysie, o jego z a w a r­ tości treściow ej. P ozw ala z dużą dozą praw d o p o d o b ień stw a określić ja k ie idee, p rą d y um ysłow e, in te rp re ta c je i w y k ła d n ie mogą być w n im re p rezen to w an e lu b jakich w n im m ożem y n ie znaleźć. Miejsce w y d an ia książki, a więc ofi­ cyna d ru k a rs k a, miasto, a n a w e t k r a j m ają w p ły w nie ty lk o n a zew n ętrzn ą postać książki, ale także n a s tru k tu rę p ro g ram u wydaw niczego. Je s t bow iem oczywiste, że w ośro d k ach p ro testan ck ich d ru k o w a n a b y ła głów nie k siążka re- fo rm acyjna, a w katolickich k o n trrefo rm ac y jn a. Jeżeli w ięc większość lite ra ­ t u r y teologicznej w yszła spod p ra s d ru k a rs k ic h W itten b erg i, L ip sk a czy B a­ zylei, to już z tego w ynika, że zaw ierała o n a p ro testa n ck ą w y k ład n ię teologii. Z d ru k a rń zaś k a tolickich Włoch, n ie o b jęty ch re fo rm a cją m ia st południo­ w ych Niemiec, a tak że W iednia, L yonu czy K ra k o w a n a p ły w ała przed e w szy­ stkim książka katolicka. Podobnie m ożna przypuszczać, że np. z ośrodków p ielęgnujących w sposób szczególny n a u k i m edyczne (Szw ajcaria, później N i­ derlandy) pochodziła lite r a tu r a m edyczna, że głów nie z N iem iec pochodziła książka h istoryczna oraz h u m an io ra, że p ie rw ia stk i lib eralizm u w yznaniow ego m ogły przyjść do E lbląga w ra z z książką w y d an ą w S tra s s b u rg u czy H eidel­ b erg u 24.

D okładny zapis d okonany przez b ib lio tek arza w in w e n ta rz u um ożliw ia ustalenie pro w en ien cji w ydaw niczej księgozbioru gim nazjalnego. O kazuje się bowiem, że tylko n iec ałe 10% z are je stro w a n y ch w n im d ru k ó w (ok. 500 egz.) n ie m iało w yszczególnionego w in w e n ta rz u lub w ogóle podanego ad resu w y ­ dawniczego.

J a k k o lw iek książki z n ajd u jące się w bibliotece g im n azjaln ej pochodziły z d ru k a rn i p ra w ie w szystkich k ra jó w Europy, z w y ją tk ie m południow ej Sło­ w iańszczyzny, zestaw ienie u w zględnia tylko sześć k ra jó w , gdyż p ro d u k c ja ty

-22 G . S c h w e t s c h k e , C o d e x n u n d i n a r i u s . G e r m a n i a e l i t e r a t a e b i s e c u l a r i s . . . (1564— 1765), N i e u w k o o p 1963 ( l i c z n e z e s t a w i e n i a w t e k ś c i e ) ; G e s c h i c h t e d e s d e u t s c h e n B u c h h a n d e l s b i s i n d a s s i e b z e h n t e J a h r h u n d e r t , L e i p z i g 1886, B d . 5, ( w y k r e s y ) . 23 F . W e i n s t o c k , J a n S t u r m , P r z e g l ą d k l a s y c z n y , 1938, t . 4, s . 198; J . B a r y c z , B a r o k , w : H i s t o r i a n a u k i p o l s k i e j , t . 2. R e d . B . S u c h o d o l s k i , W r o c ł a w 1970, s . 35; S . S a l m o n o w i c z , T o ­ r u ń s k i e G i m n a z j u m A k a d e m i c k i e w l a t a c h 1681— 1817. S t u d i u m z d z i e j ó w n a u k i i o ś w i a t y , P o z n a ń , s . 85. 24 K . G ł o m b i o w s k i , B i b l i o t e k a f r a n c i s z k a n ó w , s . 41; T e n ż e , O f u n k c j o n a l n ą k o n c e p c j ę n a u k i o k s i ą ż c e , S t u d i a o k s i ą ż c e , 1971, t . 1, s . 15; J . B a r y c z , o p . c i t . , s s . 21— 28.

1 9 2 Jerzy Sekulski TABELA 2 Proweniencja wydawnicza według państw

P a ń s t w o X V X V I X V I I X V I I I B r a k r o k u R a z e m Niemcy 16 1271 903 240 75 2505 S zw ajcaria 3 509 53 — 44 609 N iderlandy — 319 204 11 9 543 Polska — 116 148 79 4 347 Włochy 34 187 19 — 2 242 F ra n c ja

_

pografdczna pozostałych b yła w elbląskiej bibliotece — nieliczna. J a k w y n ik a z tej tabeli, dom inow ała w y ra ź n ie w księgozbiorze książka p row eniencji niem ieckiej. Stanow iła ona p raw ie połowę księgozbioru. W każd y m z siedm iu poszczególnych działów książka pochodząca z oficyn niem ieckich b yła pod w zględem ilości niezm iennie n a pierw szym m iejscu. W yraźnie ustęp o w ały jej książki z oficyn szw ajcarskich i nid erlan d z k ich . W dalszej kolejności były książki d ru k o w an e w Polsce, Włoszech i Francji.

TABELA 3 Proweniencja wydawnicza według miast

M i a s t o X V X V I X V I I X V I I I B r a k r o k u R a z e m F ra n k fu rt __ 257 188 20 8 473 Bazylea 4 373 45 2 38 462 Lipsk 3 136 120 79 8 346 Lejda _ 219 87 4 1 311 W ittenberga — 218 71 7 10 306 Kolonia 2 166 57 1 5 231 W enecja 27 160 13 — 6 206 S tra sb u rg 2 141 42 1 17 203 A ntw erpia — 92 32 — 3 127 P ary ż — 89 23 1 4 117 Reszta 21 832 961 260 390 2464 Ogółem 59 2683 1639 375 490 5246

T abela 3 dotyczy tylko dziesięciu m ia st (z p onad 180), z k tó ry ch pocho­ dziło najw ięcej książek z n ajd u jący ch się w bibliotece. P o tw ierd za o n a w y n ik i tabeli 2. O kazuje się bowiem, że w te j „dziesiątce” jest pięć m iast niem iec­ kich, a w „dw udziestce p iątce” aż 12. Z polskich m iast, G dańsk ze 110 d ru k a ­ m i b y łb y n a 11 m iejscu, a E lb ląg z 61 n a m iejscu 17.

P rzew ag a w y d a w n ictw oficyn m ia st niem ieckich u w a ru n k o w a n a b yła licznym i w ięzam i i różnorodnym i k o n tak ta m i elblążan z m ieszkańcam i ty ch m iast. P rzed e w szystkim z ra cji przynależności E lbląga do zw iązku m iast hanzeatyckich, k w itła m iędzy n im i w y m ian a handlow a. M ieszkańców ty ch m iast łączyło d aw ne pochodzenie, pow iązania rodzinne oraz język. T akże ab ­

K sięg o zb ió r biblioteki gim nazjum e lb lą skieg o 193

solwenci m iejscow ego g im n a z ju m w yjeżdżali n a stu d ia p rzew ażnie n a u n iw e r­ sy tety niem ieckie, najczęściej do Lipska, Jen y , H alle i F r a n k f u r t u 55. S p rz y ja ­ ły te m u też liczne, zwłaszcza n a północy k r a ju zw iązki polskiego h an d lu książką z niem ieckim 25. Te w ięzy i k o n ta k ty tw o rzy ły dogodne w a ru n k i n a ­ p ły w u książki niem ieckiej do E lbląga. W racając bow iem do k ra ju , do Elbląga, po ukończeniu studiów , z targ ó w lu b w y p ra w y handlow ej, przyw ożono ze so­ bą rów nież i książkę, k tó ra w cześniej czy później tra fia ła do biblioteki m iejsco­ wego gim nazjum . S tą d w dziale teologicznym przed e w szystkim su p rem acja relig ijn ej książki p ro testan ck iej. S ta m tą d też pochodziła, szczególnie w okresie B aroku, lite r a tu r a historiograficzna, n astęp n ie w y d a w n ictw a staro ży tn ej lite ­ r a tu r y klasycznej o raz m odnej wów czas w Niemczech n au k i p olityki 27.

CHRONOLOGIA WYDAWNICZA

Z w róćm y jeszcze u w ag ę n a chronologię w ydaw niczą książek tw orzących księgozbiór g im nazjalny, albow iem i ona dostarcza p odstaw do oceny jego za­ w artości treściow ej. Im bow iem sta rszy jest zasób książek, ty m b ard ziej jego treś ć — zależnie jeszcze od poszczególnych dyscyplin n au k o w y ch w n im r e p re ­ zentow anych — jest p rzestarzała. B ra k no w y ch książek, to często b ra k no­ w y ch idei, poglądów , in te rp reta cji. P o średnio dow iadujem y się także, w jakim okresie o fiarodaw cy najw ięk szą sy m p atią darzyli bibliotekę. A to z kolei in­ fo rm u je o m a te ria ln y m i duchow ym poziomie społeczności, w k tó re j fu n k c jo ­ now ała biblioteka.

W szystkie zamieszczone w yżej tab e le jednoznacznie w s k a z u ją n a p rz ew a ­ gę lite r a tu r y szesnastow iecznej w bibliotece elbląskiej. W późniejszych o k re ­ sach liczba p rz y b y w ający ch książek system atycznie m alała. Jeżeli z każdego dziesięciolecia X V I w ieku, licząc od 1531 roku, pochodziło po k ilk a s e t książek, a z o k resu 1581— 1590 n a w e t ponad 500, to w żad n y m z dziesięcioleci w ieku XV II liczba n a b y tk ó w n ie p rzekroczyła 90 egzem plarzy, a od 1741 ro k u n a ­ w e t 50.

J e s t to k o lejn ą przyczyną obfitości lite r a tu r y relig ijn e j w bibliotece. W iek XV I bow iem — czas re fo rm a cji i k o n trrefo rm a c ji — był o k resem wzm ożonej p ro d u k cji książki relig ijn ej. A le rów nocześnie jes t to o k res O drodzenia, k ied y w po w stający ch szybko oficynach obficie tłoczono zachow aną tw órczość antycz­ ny ch autorów . S tą d w bibliotece bo g aty zbiór a u to ró w starożytnych: pisarzy, h istoryków , filozofów, teologów, lekarzy.

N ajuboższy w n o w e książki b y ł dział filozoficzny, a n a stęp n ie hum an io ra. N ajw ięcej ich było w dziale historycznym . Co p ią ta k siążka zare je stro w a n a przez b ib lio tek arza w ty m dziale opuściła oficynę d ru k a rs k ą w X V III w ieku, podczas gdy w dziale filozoficznym co 50, w m edycznym co 40, a w h u m a- n io rach co 30. W ynika z tego, że w księgozbiorze e lb ląsk iej b iblioteki dom ino­ w ała lite r a tu r a z o k resu O drodzenia, re fo rm a cji i k o n trre fo rm ac ji. N a to m ia st' lite r a tu r a późniejsza, zwłaszcza osiem nastow ieczna, niosąca postępow e idee O świecenia w y stęp o w ała — poza działem histo ry cz n y m — w n iew ielk iej liczbie. 25 M . P a w l a k , D z i e j e g i m n a z j u m e l b l ą s k i e g o го l a t a c h 3535—3772, O l s z t y n 1972, s s . 103— 110; T e n ż e , S t u d i a u n i w e r s y t e c k i e a b s o l w e n t ó w g i m n a z j u m e l b l ą s k i e g o , Z e s z y t y N a u k o w e U M K . N a u k i H u m a n i s t y c z n o - S p o ł e c z n e . H i s t o r i a I I I , 1967, z. 24, s s . 113—144. 26 K . P i e k a r s k i , K s i ą ż k a w P o l s c e w X V i X V / w . , K r a k ó w 1931, s . 25. 27 H . B a r y c z , o p . c i t . , s . 19.

i94 Jerzy Sek ulski

A le tego zjaw iska n ie można oceniać w e d łu g dzisiejszych k ry terió w , a więc zbyt negatyw nie. Życie bow iem d aw n ej książki było obliczone n a dłuższy okres aniżeli w iek jednego pokolenia albo rozpiętość jednej epoki. T rw ała b y ­ ła żywotność szczególnie książki religijnej, a tej przecież było najw ięcej w b i­ bliotece gim nazjalnej. W ydania k lasyków greckich i łacińskich, a także Ojców Kościoła i in n y ch p isarzy chrześcijańskich zachow ały często sw ą p raw ie nie­ zm ienną w artość aż do w iek u XIX, w k tó ry m n a stąp ił ro zk w it filologii łaciń­ skiej. Treści z aw a rte w ówczesnej książce nie podlegały ta k szybkim zmia­ nom jak obecnie. Można powiedzieć, że im w olniejszy był rozwój n a u k i i po­ stęp techniczny, ty m dłużej zachow ała sw ą w artość książka 28.

STRUK TU RA JĘZY K O W A KSIĘG OZBIORU

P rz y u sta la n iu przynależności językow ej książki za p odstaw ę b ra n o jej ty tu ł w ty m brzm ieniu, w ja k im zanotow ał je b ib lio tek arz w in w e n ta rz u , chy­ ba że pisząc ty tu ł jakiegoś dzieła po łacinie, zaznaczył w n a w iasie język o ry ­ g in ału lu b w ym ienił w ersje językow e w dziełach wielojęzycznych. Posłużono się rów nież autopsją, k tó rą objęto około 15% księgozbioru oraz k o n fro n tacją bibliograficzną, k tó ra dotyczyła ponadto około 25% całości zbiorów. M im o to poniższe uw agi m ają znaczenie jedynie o rien tacy jn e i tylko w przybliżeniu in fo rm u ją o k w estii językow ej księgozbioru gim nazjalnego.

O kazuje się, że zdecydow anie dom inow ała w n im łacina (praw dopodobnie p onad 70% książek), co było ilu s tra c ją pow szechnego jej p an o w an ia aż do sa­ mego końca X V II w ieku. B yła ona językiem w ykładow ym , ogólnoeuropejskim językiem lite rac k im i'n a u k o w y m , a także jed n y m z głów nych celów ówozes- nego procesu dydaktycznego. W praw dzie O drodzenie i re fo rm a cja uczyniły w yłom n a korzyść języków n arodow ych, ale m im o to łacina długo jeszcze po­ została narzędziem p rzek azy w an ia m yśli oraz porozum iew ania się ludzi róż­ n ych n a r o d ó w 2S.

N a jm n iej zlaty n izo w an y m działem w bibliotece b yła teologia. T u lite ra ­ tu ra w języku łaciń sk im n ie przekraczała 70% druków . Reszta, około 30%, to d ru k i w językach narodow ych, głów nie po niem iecku. Zasługą refo rm acji było bow iem i to, że zw alczające się g ru p y w yznaniow e, chcąc dotrzeć ze swoimi a rg u m en tam i do najszerszych w a rstw społeczeństw a, w iele w y d a w n ictw tło­ czyły w łaśnie w językach n a ro d o w y c h 30. W in n y c h działach biblioteki udział dru k ó w w językach n a ro d o w y ch b y ł m inim alny. W yraźnie zaznaczała się obecność lite r a tu r y w języku niem ieckim (ok. 12— 15%). T ytułów w językach francuskim czy w łoskim (kolejno najliczniejszych po językach: łacińskim , n ie ­ m ieckim i greckim ) było w bibliotece około sześćdziesięciu.

28 K . G ł o m b i o w s k i , P r o b l e m y h i s t o r i i c z y t e l n i c t w a , W r o c ł a w 1966, s . 139. W k s i ę g o z b i o ­ r a c h p r y w a t n y c h e l b l ą ż a n d o m i n o w a ł a n a t o m i a s t w y r a ź n i e k s i ą ż k a w s p ó ł c z e s n a . N i e w i e l e w n i c h b y ł o k s i ą ż k i d a w n e j , t z n . z X V I l u b X V I I w . W y m o w n y m p r z y k ł a d e m j e s t k s i ę g o z b i ó r J a n a D a n i e l a H o f f m a n n a (71788 r . ) , k o n r e k t o r a g i m n a z j u m e l b l ą s k i e g o . Z o b . C a t a l o g u s B i ­ b l i o t h e c a e В . J o . D a n . H o f f m a n n l (. .. ) l i b r i s s e l e c t i s T h e o l o g i c i s , P h i l o s o p h i c i s , H i s t o r i c i s , L i t t e r a r i i s , a l i l s q u e i n s t r u c t a e , a c p u b l i c a a u c t i o n i s l e g e d . 3. F e b r . a n n i M D C C L X V U I i n p l a t e a u u l g o H . G e i s t - G a s s e s i t i s , E l b i n g a e ( b r . r . w y d . ) . 29 Z d e c y d o w a n ą p r z e w a g ę ł a c i n y j a k o j ę z y k a k s i ą ż k i X V I i X V I I w i e k u w i d a ć w y r a ź n i e w z e s t a w i e n i a c h , t a b e l a c h i w y k r e s a c h d o k o n a n y c h o p r a c o w a n i u K . K a p p a i J . G o l d f r i e d - r i c h a , o p . c i t . 30 H . S z w e j k o w s k a , K s i ą ż k a d r u k o w a n a X V — X V I I I w . , W r o c ł a w 1961, s . 78.

K się g o z b ió r biblioteki gim nazjum e lb lą skieg o 195

PO LO N ICA

Do poloników zalicza się d ru k i w y d an e w Polsce, a tak ż e w y d an e za g ra ­ nicą, jeśli autorem , tłum aczem lu b k o m en ta to re m był Polak, oraz te, k tó ry ch treść dotyczy sp ra w polskich lu b napisano je w języku p o ls k im 31.

P osługiw anie sdę zapisem in w e n ta rzo w y m stw a rz a p ew n ą tru d n o ść w id en ­ ty fik acji w szystkich poloników . Rodzi się bow iem w ątpliw ość, czy p rz y p o ­ mocy in w e n trz a można w nioskow ać o treści zarejestro w an eg o w n im dru k u . W praw dzie w pew n y m sto p n iu opierano się n a au topsji zachow anego księgo­ zbioru oraz n a odpow iedniej lite ra tu rz e przedm iotu, co je d n a k n ie daje p e­ wności, że 'niektóre polonika n ie zostały pom inięte.

P rz y zastosow aniu pow yższych k ry te rió w udało się ustalić w bibliotece g im nazjalnej p rz y n a jm n ie j 607 poloników . O kazuje się więc, że co dziew iąty d ru k w jej księgozbiorze był d ru k ie m polskim. T ab ela 4 u k a zu je ich liczbę w każdym z siedm iu działów tego księgozbioru,

TABELA 4 Polonika w poszczególnych działach księgozbioru

D z i a ł I X V I I X V I I I X V I I I I B r a k r o k u | R a z e m Teologia 83 64 24 3 174 P ra w o 12 20 15 3 50 M edycyna 11 32 4 3 50 Filozofia 5 22 — 2 29 M a tem aty k a 20 12 11 10 53 H isto ria 31 50 67 3 151 H u m an isty k a 39 43 13 5 100 Ogółem 201 243 134 29 607

N ajw ięcej poloników znajdow ało się w działach: h isto ry czn y m (ponad 23%) i m atem aty czn y m (p raw ie 20%), w k tó ry ch ustęp o w ały one tylko książce n ie ­ m ieckiej, a n a jm n ie j w dziale m edycznym , w k tó ry m ustęp o w ały ponadto książce n id erlan d z k iej, szw ajcarskiej, w łoskiej i fran cu sk iej. W śród poloników dom inuje, z w y ją tk ie m d ziału historycznego, lite r a tu r a X V I i X V II w ieku. P olskiej książki z X V III w iek u jes t w y raźn ie m niej. A le w y stę p u jąc e tu dys­ p ro p o rcje nie są t a k jask raw e, jak w całym księgozbiorze bibliotecznym . O ka­ zu je się bowiem, że ty lk o co trze cie polonicum pochodzi z X V I w ieku, podczas gdy d ru k ó w z XV w ie k u w całym księgozbiorze było p onad 50%. G d y n a to ­ m iast w całym księgozbiorze było zaledw ie 7% d ru k ó w z X V III w ieku, to p o ­ loników z tego w iek u b y ło 22%.

Z ogólnej liczby 607 poloników , 347 w y d ru k o w an o w 19 oficynach m iast polskich lub kied y ś do P o lsk i należących.

Nie jest zaskoczeniem, że 114 d ru k ó w w bibliotece elbląskiej pochodziło z G dańska, z k tó ry m E lb ląg łączyły stale w ielo rak ie więzy. D ziwi n ato m iast stosunkow o m ała liczba d ru k ó w elb ląsk ich M im o obow iązującego d ru k a rz y elbląskich, w ydanego w 1735 ro k u przez R ad ę m iejsk ą i ponaw ianego n a stę p ­ nie w latach 1742, 1754 i 1755, rozporządzenia o b e zp łatn y m przek azy w an iu

31 K . P i e k a r s k i O z a d a n i a i m e t o d y b a d a ń p r o w e n i e n c y j n y c h . M a r g i n a l i a d o p r a c y

R . K o t u l i (...) , P r z e g l ą d B i b l i o t e c z n y , 1929, t . 3, s . 390; C . P i l i c b o w s k i , N i e z n a n e p o l o n i k a го b i b l i o t e k a c h s z w e d z k i c h , G d a ń s k 1962, s . 12.

196 Jerzy Sek ulski

TABELA 5. D ruki w y d a n e w drukarniach m iast polskich lub kiedyś do Polski

należących M i a s t o I X V I I X V I I I X V I I I I B r a k r o k u | R a z e m G dańsk 25 60 28 1 114 Elbląg 2 30 29 — 61 K raków 31 15 1 2 49 K rólewiec 23 15 — — 38 T oruń 11 10 3 — 24 Wilno 10 1 2 — 13 Lwów 1 — 8 — 9 Poznań 8 1 — — 9 Braniew o 1 6 1 — 8 W arszaw a — 2 4 — 6 Pozostałe m iasta 4 8 3 1 16 Ogółem 116 148 79 4 347

bibliotece egzem plarza każdego tłoczonego dzieła 32, b ra k w bibliotece w ielu elbląskich w y d a w n ictw n ie tylko z w ieków X V I czy XVII, ale tak że z XVIII, k tó ry ch a u to ra m i często byli elblążanie, także profesorow ie m iejscow ego gim ­ nazjum , i k tó re n ierzadko d ru k o w an o z m y ślą o p o trzeb ach stu d iu ją c ej w nim młodzieży. Z ask ak u je tak że m ała liczba d ru k ó w to ru ń sk ich w elbląskiej biblio­ tece, m im o licznych k o n tak tó w pe rso n aln y ch m iędzy ty m i m ia s ta m i33. D la­ tego 49 książek pochodzących z oficyn k rak o w sk ich , a w ięc z ośrodka h a n d lu k siążką katolicką, jest w ielkością pokaźną. Jeżeli zaś odliczym y z w y d a w n ictw elbląskich d ru k i o niew ielkiej objętości i w arto ści n a u k o w ej lu b np. d ru k i oko­ licznościowe, to okaże się, że w elbląskiej bibliotece w ięcej było książek z K ra ­ kow a niż z Elbląga. D ru k ó w z o ficyny b ran iew sk ie j było tylko osiem, a z M al­ borka — jeden.

ZBIORY KA RTO GRAFICZN E

Księgozbiór biblioteczny u zu p ełn iały zbiory kartograficzne. N a końcow ych k a rta c h działu M athem atici b ib lio tek arz z arejestro w ał jeszcze 111 egz. m ap i p lan ó w m iasta. Opis bibliograficzny ty ch m ate ria łó w jest bardzo ogólny. B iblio­ tek arz podał jedynie tytuł, k tó ry m jest najczęściej n azw a przedstaw ianego te ry to riu m oraz autora. B ra k nato m iast m iejsca i ro k u w ydania. W zbiorach k arto g raficzn y ch zn ajd u je się kilka egzem plarzy m ap totius orbis terrarum , po jed n y m egzem plarzu m ap Europy, Azji, A fry k i i A m eryki oraz m apy po­ szczególnych państw , k ra jó w i regionów Europy. N ajbogatszy zbiór m ap i p la ­ nów dotyczył k ra jó w i m iast niem ieckich. W bibliotece znajdow ały się też m apy M oraw , Czech, Ś ląsk a (3 egz.), Polski, L itw y, U krainy, Estonii, W ęgier i P ru s (2 egz.). W śród a u to ró w zare je stro w a n y ch w in w e n ta rz u m ap w ym

ię-32 M . G . F u c h s , B e s c h r e i b u n g d e r S t a d t E l b i n g u n d i h r e s G e b i e t s , E l b i n g 1821, t . 2, s . 87. 33 M o ż n a t u p r z y p o m n i e ć n a z w i s k a p r z y b y ł y c h z T o r u n i a d o E l b l ą g a p ó ź n i e j s z y c h r e k t o ­ r ó w g i m n a z j u m e l b l ą s k i e g o , a m i a n o w i c i e E r n e s t a K o e n i g a i J a n a S a r t o r i u s a o r a z J a n a D a ­ n i e l a H o f f m a n n a .

Księg o zb ió r biblioteki gim nazjum e lb lq skieg o 1 9 7

nia b ib liotekarz przew ażnie nazw iska J. B. H om anna, założyciela firm y k a r to ­ graficznej w N orym berdze, oraz trz y k ro tn ie J. F. E n d ersch a, znanego w P o l­ sce m iedziorytnika elbląskiego.

R ĘK O PISY

Zbiór rękopisów w bibliotece g im n azju m elbląskiego liczył 170 vol., z k tó ­ ry ch w iele obejm ow ało kilk a, a czasem n a w e t k ilk an aście różnych pozycji. Nie można jed n ak ustalić d o kładnej liczby w szystkich rękopisów , poniew aż w k ilk u p rzy p ad k ach n ie wyszczególniono zaw artości klocka, lecz ty lk o ogólnie zano­ tow ano np. Varii libelli m edici lub Joh. et M ichaelis M y lio ru m (...) M anu- scripta varia (...) X V I I vol.34

Na podstaw ie zapisu inw entarzow ego zaw ierającego jedynie ty tu ł rękopisu, n iek ied y n a w e t bardzo ogólny, oraz w w ielu p rz y p ad k a ch nazw isko a u to ra m ożna z całą pew nością stw ierdzić, że p rzew ażająca większość rękopisów po­ w stała w w iekach X V II i XVIII. Na ów zbiór sk ła d ały się albo kopie d ru k ó w lub w cześniejszych rękopisów albo twórczość re k to ró w i profesorów m iejsco­ wego gim nazjum . P odobnie jak cały księgozbiór, także i zbiór rękopisów m iał c h a ra k te r un iw ersaln y . W yróżniała się w n im jed y n ie g ru p a rękopisów do­ tycząca g im n azju m elbląskiego, często zw iązana z realizo w an y m w n im p ro ­ cesem dyd ak ty czn y m . Część rękopisów przek azał bibliotece w 1754 ro k u pas­ tor z P rz e z m ark a k. E lbląga A lek san d er M ikołaj Tolckem it. N ależy jeszcze naznaczyć, że zdecydow ana większość rękopisów z ra c ji ich treści lu b a u to r­ stwa m ożna zaliczyć do poloników.

ZAKO ŃCZEN IE

K sięgozbiór elbląskiej bib lio tek i g im nazjalnej, g ro m adzony pieczołowicie i z w ielkim w ysiłkiem , był — aż do chw ili p rzejęcia go, w ł846 roku, przez m iasto — w łasnością tego gim nazjum . B ył księgozbiorem g im n azja ln y m nie tylko z przeznaczenia i pełnionej funkcji, ale przed e w szy stk im dlatego, że gim nazjum , a n ie np. m iasto, u trzy m y w ało sw oją bibliotekę. Istn ien ie jej i fun k cjo n o w an ie zależało p ra k ty c zn ie od ofiarności m iejscow ego społeczeń­ stw a. N ierzadko tylko dzięki zapobiegliwości, przedsiębiorczości lu b osobistym zaletom i k o n tak to m to w arzy sk im re k to ra u d aw ało m u się pozyskiw ać dla biblioteki licznych ofiarodaw ców . Z tego pow odu p raw ie 4500 wol. książek, r ę ­ kopisów i m ap zn ajd u jący ch się w tej bibliotece w osiem dziesiątych latach X V III w ie k u n ie jes t w ielkością im p o n u jącą w p o ró w n an iu np. z biblioteką gim nazjum gdańskiego, k tó ra w ty m czasie liczyła już około 26 tys. w ol.35. A le ta, chociaż służyła g im n azju m i m ieściła się w jego b u d y n k u , by ła od po­ czątku własnością m iasta, k tórego obow iązkiem b yła tro s k a o bibliotekę i po­ w iększanie jej zbiorów.

Cechą c h arak tery sty czn ą om aw ianego księgozbioru jest zdecydow ana p rze­ w aga teologii oraz h um aniorów , przy n iew ielk iej liczebnie lite ra tu rz e m a te ­ m atyczno-przyrodniczej i technicznej. Było to odbioiem k o n fesy jn o -h u m an i- stycznego p ro filu procesu dydaktyczno-pedagogiczmego tegoż g im n azju m i w y ­

34 R k p s 821/8 k . 7.

35 M . P e l c z a r , B i b l i o t e k a G d a ń s k a , N a u k a P o l s k a , 1962, t . 10, n r 4, s . 89. 13. K o m u n i k a t y . . .

198 Jerzy S e k u lski

nikającego stąd zapotrzebow ania n a tego ty p u lite ra tu rę , jak k o lw iek od poło­ wy la t trzydziestych XV II w iek u m usiało w zrastać — sądząc szczególnie n a podstaw ie tez dy sp u t uczniów p ry m y — zapotrzebow anie także i n a lite ra tu rę z n a u k ścisłych. Tej było jed n ak w bibliotece mało.

Księgozbiór te n nosi ponadto piętno przypadkow ości. B ra k w n im w ielu cennych i p o p u larn y ch w ow ym czasie dzieł, zaw iera natom iast, często w w ie­ lu egzem plarzach d ru k i m ało- lu b niep rzy d atn e, co można wnosić z p ro g ra ­ m ów nauczania g im n azju m o ra z d y sp u t uczniow skich (np. n a d m ia r lite ra tu ry m edycznej czy n a w et praw no-politycznej).

Na podstaw ie in w e n ta rz a należy też w nioskow ać, że w X V III w ieku liczba książek now ych (z tego wieku, a n a w e t drugiej; połow y XVII) b yła n iew y star­ czająca. Nie m iało to może ta k w ielkiego znaczenia w n a u k a c h teologicznych czy h um anistycznych ze w zględu n a ich pow olny rozwój i ciągłą aktualność w ielkich a u to ry tetó w teologicznych czy staro ży tn y ch klasyków , w n au k ach ścisłych było jed n ak e lem en tem pierw szorzędnej wagi. Był to okres genialnych w ynalazków i odkryć K artezjusza, Pascala, Spinozy, Leibniza, N ew tona i w ielu innych, a później w iek Oświecenia.

In n y m ch arak tery sty czn y m ry sem tego księgozbioru jest b ra k w ielu w y ­ d aw nictw oficyn elbląskich. P o w stała rów nocześnie z biblioteką stała d ru k a r­ nia w E lblągu 36 św iadczyła sw oje usługi m .in. tak że m iejscow em u gim nazjum D rukow ano w n ie j n ie ty lk o k a talogi i p ro g ra m lekcji, d y sp u ty uczniow skie lub ich tezy, ale tak ż e n au k o w e i p o p u larn o n au k o w e ro z p ra w y m iejscow ych p rofesorów oraz lite ra tu rę podręcznikow ą. N iew iele z niej jed n ak zare je stro ­ w ał w in w e n ta rz u bibliotekarz. 36 P r z y j m u j e s i ę , ż e s t a ł a o f i c y n a w E l b l ą g u p o w s t a ł a w 1604 r . a j e j w ł a ś c i c i e l e m b y ł W e n d e l i n B o d e n h a u s e n . Z o b . m . i n . D r u k a r z d a w n e j P o l s k i , o p r a ć . A . K a w e c k a - G r y c z o w a , K . K o r o t a j o w a i W . K r a j e w s k i , z . 4.: P o m o r z e , W r o c ł a w 1962, s . 44; A l t p r e u s s i s c h e B i o g r a p h i e , h r s g . C h . K r o l l m a n n , K ö n i g s b e r g 1937, B d . 1, H . 1, s . 65. O k a z u j e s i ę j e d n a k , ż e w B i b l i o t e c e P A N w G d a ń s k u p o d s y g n . X I X q 79° a d l . 3 z n a j d u j e s i ę n i e n o t o w a n y w B i b l i o g r a f i i P o l ­ s k i e j K . E s t r e i c h e r a d r u k B e r i c h t d i e s c h r e k l i c h e S e u c h e n d e r P e s t b e l a n g e n d t . . . A u t o r e m t e g o d w u n a s t o k a r t k b w e g o d r u k u b y ł d r f i l o z o f i i i m e d y c y n y J o a n n e s A n t o n i u s N e e f f e . J a k w y n i k a z a d r e s u w y d a w n i c z e g o d r u k t e n z o s t a ł w y t ł o c z o n y w E l b l ą g u u W e n d e l i n a B o d e n - h a u s e n a w 1601 r .

K sięg o zb ió r biblioteki gim nazjum e lb lą skieg o 199 A L L G E M E I N E C H A R A K T E R I S T I K D E R B Ü C H E R S A M M L U N G I N D E R B I B L I O T H E K D E S A K A D E M I S C H E N G Y M N A S I U M S I N E L B I N G A N H A N D D E R B E S T A N D S A U F N A H M E A U S D E N 8 0 - Z I G E R J A H R E N D E S X V I I I . J A H R H U N D E R T S Z u s a m m e n f a s s u n g D i e A n f ä n g e d e r B i b l i o t h e k , d i e a n d e r ä l t e s t e n , a n d e r s g l ä u b i g e n O b e r s c h u l e , d e m G y m n a s i u m i n E l b i n g , a n g e l e g t w u r d e , r e i c h e n b i s z u d e n 8 0 - z ig e r J a h r e n d e s X V I . J a h r h u n ­ d e r t s . D i e b i s h e r d i e s e r B i b l i o t h e k g e w i d m e t e n M o n o g r a p h i e n , b e h a n d e l n i m G r u n d e n u r i h r e i n s t i t u t i o n e i l e S e i t e . I h r e B ü c h e r s a m m l u n g a l s G a n z e s w a r b i s h e r n i c h t G e g e n s t a n d w i s s e n ­ s c h a f t l i c h e r U n t e r s u c h u n g e n . D i e h i e r v o r l i e g e n d e A b h a n d l u n g , g e s t ü t z t a u f a u s d e m X V I I I . J a h r h u n d e r t s t a m m e n d e , h a n d g e s c h r i e b e n e B e s t a n d s a u f n a h m e n , e n t h ä l t z a h l e n m ä s s i g e i n e s t a t i s t i s c h e C h a r a k t e r i s t i k d i e s e r B ü c h e r s a m m l u n g . I n d e n 8 0 - z i g e r J a h r e n d e s X V I I I . J a h r h u n d e r t s b e f a n d e n s i c h i n d i e s e r B i b l i o t h e k 4137 D r u c k v o l u m e n , 170 S c h r i f t r o l l e s n u n d 111 K a r t e n , I n d e r B ü c h e r s a m m l u n g , d i e i n s i e b e n A b t e i l u n g e n a u f g e t e i l t w a r , w a r e n d i e t h e o l o g i s c h e u n d h u m a n i s t i s c h e L i t e r a t u r v o r h e r r s c h e n d . M a t h e m a t i s c h - n a t u r w i s s e n s c h a f t l i c h e L i t e r a t u r w a r n u r w e n i g v e r t r e t e n , w a s a u s d e m h u m a ­ n i s t i s c h e n u n d k o n f e s s i o n e l l e n C h a r a k t e r d e s G y m n a s i u m s h e r v o r g i n g . D a E l b i n g z a h l r e i c h e K o n t a k t e m i t d e u t s c h e n S t ä d t e n u n t e r h i e l t , s t a m m t e n f a s t 50% d e r B ü c h e r a u s D r u c k e r e i e n d i e s e r S t ä d t e . U b e r 70% d e r B ü c h e r w a r e n in- L a t e i n a b g e f a s s t u n d i h r g r ö s s t e r T e i l s t a m m t e a u s d e m X V I . u n d X V I I . J a h r h u n d e r t , w a s z w e i f e l l o s i h r e n I n h a l t s w e r t h e r a b s e t z t e . P o l o n i k a g a b e s i n d e r B i b l i o t h e k a n f a s t 600. D i e w e r t v o l l s t e n b e f a n d e n s i c h i n d e r A b t e i l u n g „ H i s t o ­ r i c i ” .