244 Recenzje
w izji sm aczków , ro z te rek i m ean d ró w k ształtu jący c h się teorii, u k azan ia siły i zw odniczości źródeł.
Jarosław Włodarczyk Instytut Historii Nauki PAN Warszawa
E ncyclopedia o f the Scientific Revolution From C opernicus to N ew ton. Edi ted b y W ilbur A p p l e b a u m . G arland R eference Library o f the H um anities (Vol. 1800) form at A4, ISBN 0-8153-1503-1. N ew York, London 2000 G arland Publishing. Taylor & Francis Group, ss. X X X V , 758.
O m aw iane dzieło je s t pracą zbiorow ą. Jej głów nym redaktorem je s t Wilbur A pplebaum , em erytow any profesor, a wcześniej długoletni w ykładow ca historii nauki w Illinois Institute o f Technology. W spom agał jeg o prace kom petentny ko m itet redakcyjny w składzie: Em an M acM ullin (U niversity o f N otre Dame), Pao lo R ossi (U niversity o f Florence), John A. Schuster (U niversity o f N ew South W ales) oraz R obert S. W estman (U nivesrity o f C alifornia, San Diego), ale kom i tet ten stanow ił jed y n ie ciało doradcze, gdyż faktycznym i autoram i encyklopedii je s t aż 186 uczonych, reprezentujących następujące uczelnie: am erykańskie - 97, Zjednoczonego K rólestw a - 22, szkockie - 5, irlandzkie - 1, australijskie - 4, ka nadyjskie - 4, Kolum bii Brytyjskiej - 3, holenderskie - 11, w łoskie - 11, fran cuskie - 5, niem ieckie - 6, hiszpańskie - 3, szw ajcarskie - 2, duńskie - 1, luk sem burskie - 1, izraelskie - 1, tureckie - 1 oraz niezależnych 7 badaczy.
Jądro tej encyklopedii stanow i 436 haseł (tow arzyszy im zaw sze treściw a bibliografia), zam ieszczonych na 698 stronach. H asła te dzielą się na dw ie gru py. 197 z nich to hasła osobowe, przedstaw iające dorobek konkretnych postaci, bohaterów R ew olucji N aukow ej, począw szy alfabetycznie od „Jose de A costa (ok. 1540-1600)” a skończyw szy na „Jacopo Zabarrella (1 53 3-15 89 )” ; a chrono logicznie idąc od „R egiom ontana (14 3 6 -1 4 7 6 )” po „W illiam a W histona (1667— 1752)”. Dopełnia je 239 haseł przedm iotow ych z zakresu pięciu działów: 1) Filozo ficzne szkoły, obrazy św iata i tow arzyszące koncepcje; 2) D yscypliny (cel, g ałęzie, m etody, o d krycia); 3) Instytucje, o rgan izacje i w y m ian a inform acji; 4) Społeczny i kulturow y kontekst; 5) H istoriograficzne zagadnienia i interpre tacje. Średnio w ięc na jedno hasło przypada około 1,6 strony. Jednak najobsz erniejsze hasła liczą sobie 6 -7 stron. Do takich n ależą np. „C opernicus, N icolaus (14 7 3 -1 5 4 3 )” (autor N oel Swerdlow, s. 162-168) i „N ew ton, Isaac (1 6 4 2-1 72 7)” (a. R ichard S. W estfall, s. 459-466).
E ncyklopedia bardzo dobrze zdaje spraw ę ze w spółczesnego stanu badań zjaw iska historycznego określanego m ianem R ew olucji N aukow ej (tj. okresu od
Recenzje 245 K opernika do N ew tona, w którym - ja k sądzi w ielu badaczy - pow stała w sp ó ł cześnie rozum iana nauka). D okonuje tego zarów no na poziom ie p rzed m io to w ym (om aw iając dyskutow aną w czasach R ew olucji N aukow ej tem aty kę i za u w ażając bohaterów tego okresu), ja k i m etaprzedm iotow ym (analizując k w estie zasadności u życia term inu „rew olucja”, om aw iając różne trend y historiograficz- n e i ukazując relacje nauka średniow ieczna-nauk a now ożytna, m ag ia-n au k a, oraz teolo gia-nauka). W ym ienionem u tem atow i pośw ięcone b y ły m ięd zy in ny m i następujące hasła: „H istoriografia pozytyw istyczna” (H elge K ragh, s. 5 1 8 - 521), „H istoriografia m arksistow ska” (R ichard W. H adden, s. 3 9 0 -3 9 3 ), „H isto riografia intem alistyczna i ekstem alistyczna” (John A. Schuster, s. 3 3 4 -3 3 6 ), „Ś redniow ieczna nauka i R ew olucja N aukow a” (W.R. L aird, s. 4 2 5 -4 2 8 ), „M agia i R ew olucja N aukow a” (K eith H utchison, s. 3 8 2 -3 8 4 ) oraz „W ojna n a u k i i teologii” (W illiam E. B urns, s. 679-68 2). Ich obecność w encyklopedii p o dyktow ana została chęcią pogodzenia uznaw anych przez różne grupy uczonych (historycy nauki, socjologow ie, filozofow ie nauki) skrajnie różn iący ch się in ter pretacji tzw. R ew olucji N aukow ej.
Pom ocą w owocnej lekturze tej obszernej publikacji służą też trafnie sform u łowane: (1) Przedm ow a redaktora głów nego (s. IX -X ); (2) Wstęp i p rzew o dnik użytkow nika (s. X I-X IV ); (3) Spis poruszanych tem atów (s. X V -X Y III); (4) Chro nologiczny spis najważniejszych wydarzeń począw szy o d roku 1462 (od publikacji poczytnego dzieła Georga Peurbacha, 1423-1461 i Johannesa R egiom ontanusa, 1436-1476 Epitom e Alm agestu Ptolom eusza) do roku 1715 (gdy G ottfried W il helm Leibniz w ysłał do księżnej Walii listę sw oich zastrzeżeń p od adresem filozo fii N ew tona, co zapoczątkow ało dyskysję z Sam uelem C larkiem na tem at relacji B oga i w szechśw iata traktowanego m echanicznie) (s. X IX -X X V III); (5) Spis au torów haseł (s. X X IX -X X X V ) oraz (6) Indeks nazw isk i ha seł (s. 699-758).
Patrząc się nieco krytyczniej na rozw ażaną książkę, należy przede w szystkim zw rócić u w agę potencjalnem u czytelnikow i n a zasadniczy i uderzający paradoks.
Oto bow iem : (1) encyklopedia (w tym je j głów ny redaktor - A pplebaum ) z a kłada, iż „R ew olucja N aukow a” działa się od czasów K opernika po czasy N e w tona. (2) Jednocześnie w tej sam ej encyklopedii zaprzecza się - czyni to ja w n ie np. I. B ernard C ohen (hasło „R evolutions in S cience”, s. 5 6 8 -5 7 0 ) - istnieniu ,.rew olucji kopernikow skiej” w astronom ii, k tó ra to rew olucja, ja k standardow o zw ykło się przyjm ow ać, w yw ołała „R ew olucję N aukow ą” .
N a obronę autorów encyklopedii m ożna je d n a k pow iedzieć, iż w sk azan a sła bość (sprzeczność) interpretacyjna dotyka w ostatnich trzy dziestu latach całej refleksji na tem at tzw. rew olucji kopernikow skiej czynionej n a p olu d zied zin h i storii, filozofii oraz socjologii nauki (w tej kw estii odsyłam do m onografii: M . K o kow ski: Thom as S. K uhn (1922-1996) a zagadnienie rew olucji kopernikow skiej. STU D IA C O PER N IC A N A , T. X X X IX , 2001).
246 Recenzje
P oza tą podstaw ow ą trudnością interpretacyjną, odnotujm y jeszc ze dw a do strzeżone przez nas uchybienia. Obydwa dotyczą osoby K opernika - jednej z cen tralnych postaci om aw ianej encyklopedii. Po pierw sze, w spom niany powyżej I.B. Cohen błędnie przypisał J.L.E. Dreyerowi, iż ten m iał w swej książce z 1909 r. na s. 344 stw ierdzić, że „ I f there w as a revolution in astronom y that revolution w as K eplerian and N ew tonian, and not in any sim ple sense C op em ican ” . A u torem tego stw ierdzenia je s t bow iem sam C ohen - zobacz, św ietn ą k siążkę I.B. Cohen: Revolution in Science (C am bridge M assachusetts, and London, E n gland 1985 T he B elknap Press o f H arw ard U niversity Press), s. 125. Dodam , iż C ohen nie m ylił się w 1985 r., że D reyer (ale nie w 1909 r., lecz w 1906!) uznał, iż „C opernicus did not produce w hat is now -a-days m eant by «the C opem ican system »” (tam że, s. 125).
Z kolei N oel Swerdlow, w ybitny ekspert m iędzynarodow y z zakresu historii astronom ii m atem atycznej, a w szczególności system u K opernika, nie ustrzegł się pew nego braku precyzji w kw estii należącej do kom petencji z zakresu h i storii politycznej. Z w ypow iedzi tej należałoby bow iem w nioskow ać, iż Toruń i sam e Prusy K rólew skie nie były w czasach K opernika częścią ówczesnej Polski. Stw ierdzenie to m ija się jed n ak z praw dą, bo przecież Prusy K rólew skie były prow incją polską od 1466 roku aż po czasy rozbiorów : pierw szego (1772 r.) i drugiego (1793 r.), kiedy to najpierw częściow o, a później (łącznie z Toruniem ) w całości stały się częścią (niem ieckiego) K rólestw a Prus. N astępnie część tych terenów (w tym i sam o m iasto Toruń) pow róciła do Polski po 1919 roku, a resz ta - po roku 1945.
P om im o w skazanych uchybień, E ncyclopedia o f the Scientific Revolution From Copernicus to N ew ton (Ed. by W ilbur A pplebaum ) je st niew ątpliw ie bar dzo w artościow ym przeglądow ym dziełem , pom ocnym zarów no specjalistom , ja k i hobbystom interesującym się nauką X V I-X V III w ieku. Toteż w arta je st ona tego, by znalazła się w naszych bibliotekach.
M ich a ł K okow ski Instytut Historii PAN Kraków
B ronisław Ś r e d n i a w a : H istoria F ilozofii P rzyrody i F izyki w U niwersy tecie Jagiellońskim . Tom 12 W arszawa 2001. Rozpraw y z D ziejów N auki i Tech niki - K om itet H istorii N auki i Techniki Polskiej A kadem ii Nauk.
W okresie ju b ileu szu 600-lecia odnow ienia A kadem ii K rakow skiej przez królów polskich Jadw igę A ndegaw eńską i W ładysław a Jagiełłę, K om itet H isto rii N auki i Techniki Polskiej A kadem ii N auk w ydał H istorią F ilozofii Przyrody
