Jolanta Piwowar
Modyfikacje związków
frazeologicznych : czyli o
komunikacji perwersyjnej Violetty
Kubasińskiej
Media – Kultura – Komunikacja Społeczna 5, 58-63
2009
Modyfikacje związków frazeologicznych
- czyli o komunikacji p e r w e r s y j n e j
Violetty Kubasińskiej
S łow a k lu c z o w e : k o m u n ik a cja m a so w a, funkcje k o m u n ik o w a n ia , ko m izm , innow acja
ję zy k o w a, zw ią ze k frazeologiczny
K ey w o rd s: m ass co m m u n ic atio n , co m m u n ic atio n fun ctio n s, com icality, la n g u a g e
in n o v a tio n , set p h ra se s a n d collocations
C zęsto w ym ienia się, jak o jed n e z najw ażniejszych funkcji m asowego k o m u niko w an ia (oprócz funkcji śled zen ia św ia ta i korelacji), funkcję zw ią z a n ą z przek azem k u ltu ro w y m oraz rozryw kow ą. T ak i c h a ra k te r m ają n a p rzy k ład n iek tó re w spółczesne a k ty k o m u n ik o w an ia1 bardzo w yraźnie naw iązu jące do a k tu a ln y ch w y darzeń z życia społecznego lub politycznego, zn ajd ujące odzw ierciedlenie w kom u n iko w aniu publicznym . In te resu jąc e (jako nośniki tekstów k u ltu ry ) są także różne filmy i seriale telew izyjne n a kręcone w o statn ich latach. Wiele tak ich produkcji zaw iera dużą daw kę h u m oru naw iązującego do spraw współczesnych, którym i żyje społeczeństwo.
Kom izm (pow szechnie u z n aw an y z a k ateg o rię estetyczną) stanow i właściwość c h a ra k te ry sty c z n ą dla określonych konfig uracji zjaw isk spoty kany ch w życiu lub p rzedstaw ionych przez sztukę. W ywołuje u ob serw a to ra (widza) reakcję w po staci śm iechu i wesołości, jednocześnie w yklucza n egatyw ne emocje, n a p rzy k ład s tra c h i rozpacz. Funkcje kom izm u nie ograniczają się w yłącznie do k a te g o rii estetycznych i ludycznych. Komizm m a tak ż e w artość pedagogiczną i dydaktyczną. Może on służyć k sz ta łto w a n iu opinii n a te m a t pew nych zjaw isk lub postaw społecznych2.
W spółczesne film y najczęściej łączą w sobie sa ty rę oraz kom izm s y tu a cyjny ze s ta ra n n ie dobranym i ele m en ta m i w ypow iedzi językowej b o h a te ra komicznego. W ypowiedzi b ohaterów oraz sytuacje kom unikacyjne, w k tó rych ci bohaterow ie uczestniczą, są o ryginalne i dowcipne. K w estie przez nich w ypow iadane często zaczyn ają funkcjonow ać poza filmem , w który m z a istn ia ły - s ta ją się te k s ta m i k u ltu ry (n a p rzy k ład k u ltu ry młodzieżowej). W artość kom iczną tych tekstó w podnosi tak że s ta ra n n ie d o b ran a obsa da a k to rs k a (na przy k ład w film ie A sterix na o lim p iad zie w ystąpili, obok
1 C ech ą ch arakteryzu jącą te a k ty je s t ich okazjonalność, krótk otrw ałość i siln e um otyw o w a n ie sp ołeczn e, ku ltu row e i kom unikacyjne.
2 Zob. S ło w n ik te r m in ó w lite r a c k ic h , red. J. S ła w iń sk i, Zakład N arod ow y im . O sso liń sk ich 1988.
M odyfikacje zw iązków frazeologicznych - czyli o kom unikacji p e r w e r s y j n e j... 5 9
G e ra rd a D epardieu, A lain Delon oraz gw iazdy sp o rtu - M ichael S ch u m a cher i M agic Johnson). T a le n t i k u n s z t aktorów w pływ a m iędzy in n y m i n a atrakcyjność ról dubbingow ych3.
D zięki zasto so w an iu k a te g o rii kom izm u i sa ty ry produkcje W a lta D is n eya przeznaczone dla dzieci są atra k cy jn e również dla dorosłych. N ie lad a w yzw anie dla ich twórców stanow iło językow e opracow anie w ersji p rz e z n a czonej do dystrybucji w d an ym k raju . M istrzow ski poziom osiągnęły w ersje polskie. Któż nie p a m ię ta E poki lodowcowej, M a d ag askaru lub tek stów ze
S h reka , n a przy k ład że „Żwirek k ręci z M uchom orkiem ” oraz „Zainw estuj
w tik -ta k i, bo ci jed z ie ”?
Pom ysłow ością dotyczącą k rea c ji językow ej bohaterów nie u stę p u ją rów nież polskie filmy i seriale kom ediowe. P rz e d sta w ia ją czasem tak ie sy tuacje, o których „naw et fizjologom się nie śniło”4. Stosuje się w nich n a j częściej ta k ą odm ianę stylizacji językow ej, ja k ą je s t p a ro d ia n a śla d u jąc a cudzy sty l w celu jego ośm ieszenia. P a ro d ia polega n a w y k o rzy stan iu j a kiegoś w yrazistego i łatw o dającego się rozpoznać sposobu m ów ienia, k tó ry zostaje oderw any od swoich zw ykłych u z a sa d n ie ń (na przy k ład treściow ych lub sytuacyjnych) i w prow adzony w k o n te k st przeczący jego charaktero w i, dzięki czem u u lega kom icznem u p rze jask ra w ien iu5. W spółcześnie p a ro dia zw raca się przede w szy stk im przeciw norm om językowej kom unikacji w szerokim sensie, obejm uje o na m iędzy inn ym i mowę potoczną, język p r a sy oraz języ ki do k try n ideologicznych. K ateg o ria p aro d ii ściśle łączy się z sa ty rą , k tó ra najczęściej p iętn u je w ady ludzkie, obyczaje, sposoby zacho w a n ia oraz sto su n k i społeczne. Wypowiedź o c h a ra k te rz e saty ry czny m wy ra ż a kryty czny sto su n e k do określonych zjaw isk życia, po d k reśla n iesto sowność, szkodliwość i ab su rd aln o ść pew nych sytuacji.
U zyskanie w yrazistego efek tu satyrycznego lub kom icznego um ożliw ia n a p rzy k ład zastosow anie p rzekształconych w specjalny sposób związków frazeologicznych. W polskiej lingw istyce zn an e są dwie teorie zw iązk u fra zeologicznego - S ta n isła w a S k o ru pk i oraz A ndrzeja M arii Lewickiego. Sko ru p k a z a zw iązek frazeologiczny u zn aje k ażde połączenie wyrazów. W z a leżności od sto p n ia leksyk alizacji dzieli frazeologizm y n a trz y grupy:
1) zw iązki luźne - c h a ra k te ry z u ją się niew ielkim stop niem zespolenia, a każdy sk ła d n ik zachow uje swoje znaczenie (na przy k ład ciepła woda,
spacer po ogrodzie);
2) zw iązki łączliw e - c h a ra k te ry z u ją się w iększym stopniem zespolenia, a k ażd y sk ła d n ik zachow uje swoje znaczenie (n a p rzy k ład w szczynać
kłótnię, w chodzić w zakręt);
3) zw iązki sta łe - c h a ra k te ry z u ją się znacznym sto pn iem zespolenia, a znaczenie całości nie je s t su m ą znaczeń poszczególnych składników (n a p rzy k ład drzeć z k im ś koty).
3 Z łośliw i tw ie rd zili n a przykład, że n a jlep szą rolą Jerzego S tu h ra była rola o sła w film ie
S h r e k .
4 S łow a F erd yn an d a K iepskiego z ser ia lu Ś w i a t w e d łu g K ie p s k ic h , reż. O khił K ham idow . 5 Zob. S ło w n ik te r m in ó w lite r a c k ic h , s. 344.
W edług Lewickiego frazeologizm em je s t je d n o stk a leksy k aln a, k tó rą cechuje:
1) nieciągłość s k ła d u - posługując się term ino log ią Skorupki, m ożna stw ierdzić, że zw iązek frazeologiczny sk ła d a się z k ilk u wyrazów;
2) stałość formy;
3) globalność znaczen ia (idiom atyczność) - su m a znaczeń składników nie je s t znaczeniem całości;
4) u trw a le n ie w system ie języka.
Z p u n k tu w id zen ia zasto so w an ia zw iązków frazeologicznych w tek sta ch zróżnicow anych stylistycznie w yróżnia się n a przykład:
1) zw iązki potoczne;
2) książkow e (inaczej erudycyjne) - m ogą być odbierane jak o przejaw in te ligencji, oczy tania nadaw cy;
3) zw iązki literack ie - stosow ane w te k s ta c h literackich, ich znajom ość je s t bierna, użyte w wypowiedzi nieliterackiej czynią j ą trochę pretensjonalną; 4) zw iązki oficjalne - używ ane są głównie w te k s ta c h publicystycznych,
w w ypow iedziach polityków. W te k sta c h m ówionych stosow ane są ty l ko w tedy, gdy rozmówcy nie w y stęp u ją jak o osoby p ry w atn e, lecz jako re p re z e n ta n c i określonych g ru p społecznych. Ich zastosow anie w k o n ta k ta c h p ry w atny ch może być odeb rane jak o chęć zw ięk szen ia d y sta n su wobec rozmówcy.
C iekaw y przy k ład zasto so w an ia przekształconych zw iązków frazeolo gicznych6 stan o w i polska w e rsja se ria lu B rzy d u la (w tej roli w ystępow a ła J u lia K am ińska). Kolejne odcinki em itow ane były (już d rug i sezon - do g ru d n ia 2009 roku) od p o nied ziałk u do p iątk u . S e ria l cieszył się ta k d u żym powodzeniem , że w w eekendy po w tarzan e były w szystkie odcinki dla tych, k tórzy ich nie w idzieli lub chcieliby obejrzeć jeszcze raz. Co ciekawe, chyba n a jb a rw n iejsz a i n ajzab aw n iejsza b o h a te rk a nie je s t wcale ty tu ło w ą brzydulą. M ałg o rzata Socha w cieliła się w rolę V ioletty K ubasińskiej - postaci drugoplanow ej, k tó ra n ajbard ziej słynie z w ypow iadanych przez siebie k w e stii (w dużej części op arty ch w łaśn ie n a m odyfikacjach związków łączliw ych i stałych) oraz różnych „złotych m yśli”7.
V io letta K u b a siń sk a „zna” języ ki obce, o czym św iadczą używ ane przez n ią zwroty, n a przykład:
- Ulala, czyli proszę, ja k to mówią Francuzi.
- Ja k ktoś je st dla m nie miły, to ja m u vis-â-vis (zam iast: vice versa). - H asta la vista, baby. Co znaczy, żegnaj!
- M ałe tata teta (zam iast: tète-â-tète).
- Veni, Vinci i da Vinci (zam iast: Veni, vidi, vici8).
6 T rzeba zazn aczyć, że - z p u n k tu w id zen ia norm y język ow ej - k ażd e n a ru szen ie sta ło ści sk ła d u zw iązk u frazeologiczn ego u zn a w a n e je s t za błąd językow y.
7 A u tork ą jej pow iedzonek je s t M aria C zub aszek - au tork a w ie lu zn a n y ch te k stó w sa ty rycznych.
8 S łow a, którym i w 47 roku p.n.e. J u liu s z C ezar zaw iad om ił se n a t o zw y cięstw ie nad k rólem P on tu F arn acesem II.
M odyfikacje zw iązków frazeologicznych - czyli o kom unikacji p e r w e r s y j n e j... 61
V io letta K u b a siń sk a je s t znaw czynią w ielu dziedzin: lite ra tu ry , psy chologii (zw łaszcza m ęskiej), m ate m a ty k i, m edycyny, sp o rtu i geografii, n a przykład:
- Nie wiedziałam , że tak ciężko być bohaterem. Ja k przerabialiśm y M ickie
wicza, to w ogóle tego nie rozum iałam , a teraz sam a czuję się ja k ten dziad Konrad.
- Żyć albo nie żyć - ja k p isa ł H am let. - N a m ęskiej psychologii to ja zęby zjadłam .
- O dpowiednia kobieta je st w stanie zm ienić mężczyznę o 360°.
- T ak m nie stresujesz, że czuję, ja k m i się norm alnie wolny rodnik w ytw arza! - Rów M arsjański (zam iast: Rów M ariański).
- A ja x A m sterdam . FC Pronto. Acze M ilan (skojarzenie z nazw am i środków czystości; poprawnie: Ajax A m sterdam , FC Porto, AC Milan).
W celu w yraźniejszego p o k azan ia cech językow ych opisyw anej b o h a te rk i se ria lu zastosow ano różnorodne zabiegi językow e. S tyl wypowiedzi V ioletty K ubasińsk iej z a w iera w sobie typowe elem enty ch arak te ry sty c z n e dla sty lu potocznego oraz sty lu książkow ego (najczęściej celowo i znacząco zdeform ow ane, dzięki czem u uzyskuje się efek t hum orystyczny). W prow a dzenie innow acji w z a k re sie związków frazeologicznych po d k reśla indyw i dualność i oryginalność ję z y k a tej postaci. Oto w y brane p rzy kład y innow acji w z a k re sie zw iązków frazeologicznych:
1. Innow acje wym ieniające:
- Przed kam eram i czuję się ja k ryba w galarecie (poprawnie: ryba w wodzie). - To je st grubym i gw oźdźm i zbite (poprawnie: grubym i nićmi szyte).
- J a k Kuba Bogu, tak Bóg Kubańczykowi.
M otyw acja tow arzysząca o sta tn ie m u zacytow anem u przykładow i je s t szczególnie w y razista. Słowo K uba zostało p o trak to w an e jak o n azw a p a ń stw a, nie zaś im ię w łasne, s tą d w y m ian a ele m en tu w drugiej części p rzy słow ia - z a m ia s t K ubie jest: K ubańczykow i.
N iek tó re elem en ty lek sy k aln e z a w a rte w zw iązkach frazeologicznych zostały z a stą p io n e ich bliższym i lub dalszym i synonim am i, n a przykład:
- Żyć ja k p o d abażurem (poprawnie: żyć ja k pod kloszem). - Pies sadow nika (poprawnie: pies ogrodnika).
- Być ja k dwie krople deszczu (dodatkowo skrócono związek frazeologiczny; poprawnie: podobny ja k dwie krople wody).
- Położyć w szystko na je d n ą wagę (wymieniony został rzeczownik szala n a
waga; istnieje t u ogólne pokrewieństwo sem antyczne pomiędzy tym i w yraza
mi - szala je st, ja k wiadomo, częścią wagi).
2. Innow acje kontam inujące:
- Pasować ja k kw iatek do karety (pasować ja k wół do k a re ty + pasować ja k kw iatek do kożucha).
- W ywalić z pracy na zbity bruk (wyrzucić/wywalić kogoś n a zbity łeb + w yrzu cić kogoś n a bruk).
- Ja k wpadnę, to na am en m nie wyleją w pacierzu... Albo jeszcze gorzej (wylać kogoś + ja k am en w pacierzu).
3. Innow acje uzupełniające:
— N ie ze m ną te numery, brunet (zaczerpnięte z film u S ta w ka większa n iż życie: „Nie ze m ną te num ery, B ru n e r”; w ym iana elem entu m a c h a ra k te r doraźny, uzupełnia i precyzuje znaczenie frazeologizmu).
4. Innow acje skracające:
— Ten się śmieje, kto jest ostatni (poprawnie: te n się śmieje, kto się śmieje ostatni).
5. Innow acje rozwijające:
— Po m oim bladym trupie (poprawnie: po moim trupie).
— Urodzona negocjatorka. A do tego w czepku (wprowadzone w trącenie - przerw anie ciągłości zw iązku frazeologicznego; poprawnie: być urodzonym w czepku).
Oprócz w ym ienionych i sch arak tery zo w anych innow acji związków fra zeologicznych, w w ypow iedziach V ioletty K ubasińskiej w ykorzystano tak że in n e zabiegi językow e. W ym ienić trz e b a p rzede w szystkim zabiegi słowo tw órcze — neologizm y stw orzone doraźnie, n a uży tek k o n k retn ej sytuacji k om unikacyjnej, w której u czestniczyła b o h a te rk a film u, n a przykład:
— A le z ciebie wypaplaczka. — A le z niego brzydulofil.
— Radotw órczyni od siedm iu boleści.
Szerokie zastosow anie w w ypow iedziach b o h a te rk i zn alazły paronim y, czyli w yrazy kojarzące się z in n y m i ze w zględu n a w spólność rd ze n ia lub podobieństw o fonetyczne (brzm ieniow e), co często powoduje ich błędne użycie. T aki też c h a ra k te r m a w yraz (właściwie c y ta t zaczerp n ięty z wypo w iedzi V ioletty K ubasińskiej) z a w a rty w ty tu le tego a rty k u łu : k o m u n ik a cja perw ersyjna, chodziło oczywiście o k om unikację p ersw azyjn ą. Oto k ilk a innych przykładów:
— Zdem ontow ać p lo tki (zam iast: zdementować). — Ogiery poszły w las (zam iast: ogary poszły w las). — Robił stym ulacje (zam iast: symulacje).
— Przypraw ił go o apokalipsę (zam iast: przypraw ił go o apopleksję).
C zasem stosuje się też bardziej złożony zabieg językowy, polegający n a p rzy k ład n a połączeniu innow acji w ym ieniającej z paronim ią:
— Tak ja k w Kodeksie Murgrabiego. Oko za oko, sekret za sekret (poprawnie: w Kodeksie H am m urabiego. Oko za oko, ząb za ząb).
H um orystycznego z a b arw ie n ia n a b ie ra ją frazeologizm y, w których z a m ieniono n iek tó re rzeczow niki, n a przykład:
— M am ochotę na słonia z kopytam i (poprawnie: zjeść konia z kopytam i). — Trafiła kosa na p ło t (poprawnie: tra fiła kosa n a kam ień).
— Grzebała się ja k m ucha w kompocie (zmieniony został także czasownik; po praw nie: ru sza ła się ja k m ucha w smole).
— Trzeba złapać byka za ogon (zmieniony został tak że czasownik; poprawnie: chwycić byka za rogi).
M odyfikacje zw iązków frazeologicznych - czyli o kom unikacji p e r w e r s y j n e j... 63
D oraźnie w w ypow iedziach b o h a te rk i stosuje się zabieg polegający n a zw iększen iu intensyw ności zn aczen ia zaw artego we frazeologizm ach po przez w ym ianę jednego z elem entów (sw oisty rodzaj intensiw ów - z a stę p u je się jed en ze składników in n ym w yrazem o zn aczen iu w ielokw antyfikato-
rowym), n a przykład:
- Nieszczęścia chodzą stadam i (zam iast: param i).
Zbliżone znaczenie m a zasto so w an a w w ypow iedzi n azw a w łasn a M ount E v e re st w połączeniu z rzeczow nikiem - jak o sym bol czegoś w y stę pującego w sto p n iu najwyższym :
- To był M ount Everest bezczelności.
Is tn ie ją też p ro ste sposoby n a w prow adzenie zm iany znaczen ia zw iązku frazeologicznego (przysłow ia) poprzez w ym ianę czasow nika, n a przykład:
- Co się odwlecze, to się upiecze (zam iast: co się odwlecze, to nie uciecze).
Zacytow ane p rzy k ład y w ypow iedzi b o h a te rk i se ria lu B rzy d u la - Violet- ty K ubasińskiej - w ja k im ś sto p n iu odzw ierciedlają cechy ję z y k a m łodzie ży, k tó ry je s t potoczny, bardzo dynam iczny, szybko poddaje się zm ianom i rozm aity m aktualizacjom , a p rzede w szystkim naw iązuje do spraw , k tó re dotyczą lud zi m łodych i są częścią ich św ia ta 9. W spółczesna młodzież lubi ek sp ery m en ty językow e i, oczywiście, m a poczucie w łasnej w artości, ta k ja k opisyw ana b o h a te rk a serialu , bo przecież „Violetty K ubasińskiej się nie w ystaw ia. C hyba że w te a trz e ”.
D zięki zasto so w an iu w szystkich opisanych zabiegów językow ych nie tylko postać film ow a staje się w y ra z ista i łatw o rozpoznaw alna, lecz także pow staje now a jakość w te k s ta c h k u ltu ry . Pod w pływ em tak ic h czynników po ja k im ś czasie pew nym zm ianom podlegają norm y popraw ności języko wej (jeśli m odyfikacje potw ierdzone są w uzusie językowym).
S u m m a r y
M o d if ic a tio n s i n s e t p h r a s e s a n d c o llo c a tio n s - t o w a r d s p e r v e r s e c o m m u n ic a tio n o f V io le tta K u b a s in s k a
The p resen t p a p er discusses selected approaches tow ards linguistic norm modifications, related to phraseological correctness. Diverse exam ples presented in the study, refer to th e w ays set p h rases and collocations can be used in building linguistic and situ atio n a l comicality in TV sit-coms, Polish production “B rzydula” (on th e basis of th e A m erican “U gly B etty”), being one of them .
9 In teresu jące (z p u n k tu w id zen ia kom u nikacyjnego i k u ltu row ego) są sp osob y w yra ża n ia d ezap rob aty dla rów ieśn ik ów . M ożn a to zrobić w sposób dob itn y, n ie używ ając w u lgaryzm ów , n a przykład m ów iąc kom uś: „twoja sta r a k la szc ze u R u bika”; „twoja sta ra gw iżdże w k a n i k u ła ch ” (n a w ią za n ia do utw orów m uzycznych); „twoja sta r a sp rzą ta w n aszej k la sie /m a zero znajom ych n a n aszej k la s ie ”; „twoja sta ra m a str a g a n n a A llegro” itp.
