Wilno
S¹jûdis a Partia Komunistyczna Litwy
Z
jazd Zaùoýycielski Sàjûdisu, który odbyù siæ 22 paêdziernika 1988 r. w Wileñskim Paùacu Sportu, spowodowaù niebywaùy wzrost popular-noúci ruchu. Wkrótce staùo siæ oczywiste, ýe podstawowe programowe zaùoýenia tej organizacji, niezupeùnie odpowiadajà dàýeniom spoùeczeñ-stwa. Coraz to czæúciej zarysowywaù siæ rzeczywisty cel Sàjûdisu – odbu-dowa pañstwowoúci Litwy. Radykalizacjæ ruchu z coraz wiækszym niepokojem obserwowali przywódcy KPL. Jeszcze przed zjazdem Sàjûdi-su, KPL próbowaùa powiækszyã swój autorytet w spoùeczeñstwie, usuwa-jàc niektórych niepopularnych dziaùaczy. 26 paêdziernika prasa litewska opublikowaùa Komunikat o posiedzeniu Prezydium Rady Najwyýszej Li-tewskiej SRR, w trakcie którego postanowiono przygotowaæ projekty ustaw o godle i fladze pañstwowej, obywatelstwie Litewskiej SRR oraz omówiono prace nad przygotowaniem nowej Konstytucji Litewskiej SRR i nowej ordynacji wyborczej1. To byùy jawne ustæpstwa na rzecz Sàjûdisu.W dniu 8 listopada 1988 r. podczas spotkania w Rydze liderów Fron-tów Ludowych krajów ba³tyckich, przedstawiciele Estonii powiadomili o planowanej sesji Rady Najwy¿szej Estoñskiej SRR, na której zamierza-no uchwaliæ deklaracjê o suwerenzamierza-noœci oraz przyj¹æ poprawki do Kon-stytucji, w pewnym stopniu pozwalajàce na poszerzenie samodzielnoúci republiki. Kierownictwo EFL zwróciùo siæ do Sàjûdisu, proszàc o popar-cie dla swego kraju. Z analogicznà proúbà przewodniczàcy Prezydium Rady Najwyýszej Estoñskiej SRR A. Rüütel zwróci³ siê do przewod-nicz¹cego Rady Najwy¿szej Litwy V. Astrauskasa, a pierwszy sekretarz KC KPE V. Väljas – do A. Brazauskasa.
Rada Sejmu Sàjûdisu jednogùoúnie poparùa Estoniæ. Przedstawiciele Rady kilkakrotnie spotkali siæ z ówczesnymi przywódcami Litwy. Wyda-waùo siæ, ¿e po omówieniu wszystkich szczegó³ów, sprawa Estonii zosta-nie wsparta, lecz podczas sesji Rady Najwy¿szej LSRR, kwestia ta zosta-nie zosta³a nawet poruszona.
Oprócz tego Sàjûdisowi nie udaùo siæ uchwaliã najbardziej radykalnego ze swych posuniæã: „Deklaracji o suwerennoœci Litwy”2. Jednak podczas sesji RN zosta³y przyjête poprawki do Konstytucji, dotycz¹ce nadania jê-zykowi litewskiemu statusu pañstwowego oraz zatwierdzono przedwo-jenn¹ flagê i hymn pañstwowy jako symbole LSRR3.
Zebrani przed gmachem Rady Najwy¿szej ludzie, popierali dàýenia bratniej Estonii. Podobnie jak i dziaùacze Sàjûdisu, byli oni zaszokowani zachowaniem deputowanych RN. W powstaùej sytuacji po raz pierwszy wbito „klin” miædzy Sàjûdisem a KPL4.
Konsekwencj¹ tych wydarzeñ, by³o zwo³anie nadzwyczajnej sesji Sej-mu Sàjûdisu, podczas której przyjæto deklaracjæ o moralnej niezaleýnoúci Litwy. W myúl tej deklaracji Sàjûdis uznaù moralnà niezaleýnoúã Litwy za zasadæ naczelnà i oznajmiù, ýe bædzie uznawaã tylko takie ustawy, które nie przeszkodzà niezawis³oœci kraju5.
W dniu 17 listopada 1988 r. po raz pierwszy w telewizji nadano audy-cjæ Sàjûdisu Atgimimo banga (Fala Odrodzenia), lecz wkrótce w³adze oœwiadczy³y, ¿e audycja mo¿e byæ zakazana z powodu nieodpowiedzial-nych wypowiedzi niektórych jej uczestników.
Tu¿ potem, w dniu 24 listopada 1988 r. moskiewska gazeta „Izwestija” zamieœci³a artyku³ L. Kapelusznego Landsbergis i jego ekipa. Artyku³ nie wymienia³ ¿adnego z cz³onków tej ekipy, jedynie atakowa³ V. Landsbergi-sa i oskar¿a³ go o ekstremizm, chocia¿ wówczas nale¿a³ on jeszcze do skrzyd³a umiarkowanych.
Jak pisze w swych wspomnieniach B. Genzelis, o artykule dyskutowa-no w Radzie Sejmu Sàjûdisu. Czùonkowie Rady A. Èekuolis i V. Èepaitis stwierdzili, ýe w taki sposób Moskwa chce zasiaã niezgodæ i doprowadziã do rozùamu w Radzie Sejmu Sàjûdisu. Aby temu zapobiec zaproponowali oni wybraã V. Landsbergisa na przewodniczàcego Rady Sejmu. Oprócz kilku czùonków Rady, którzy uwaýali, ýe takie posuniæcie bædzie ùama-niem statutu Sàjûdisu, wiækszoúã tæ ideæ poparùo. Obok kandydatury V. Landsbergisa wysuniæto teý R. Ozolasa, lecz on z kandydowania zrezy-gnowaù. V. Landsbergisa wybrano na to stanowisko na okres jednego
2 G. B³aszczyk, Litwa w latach 1988–1990, „Obóz” nr 23, Warszawa, lato 1992,
s. 31.
3 Ibidem.
4 B. Genzelis, Sàjûdis, prieðistorë ir istorija, Vilnius 1999, s. 86–87. 5 G. B³aszczyk, Litwa w latach..., s. 31–32.
roku, do pierwszej rocznicy Sàjûdisu, tj. do 3 czerwca 1989 r., po 3 czerw-ca jego miejsce musiaù zaj¹æ R. Ozolas6.
Z kolei po wyborze przewodnicz¹cego Rady Sejmu trzeba by³o sformo-waæ sekretariat S¹jûdisu. Statut przewidywa³ kolektywne kierownictwo ru-chu. Stanowisko przewodnicz¹cego nie by³o przewidziane, a funkcje sekretariatu nie by³y szczegó³owo omówione, jedynie ustalono, ¿e poli-tyczne decyzje podejmuje Sejm S¹jûdisu, a miêdzy sesjami – Rada Sejmu. Do koñca nie by³o wiadomo, czy cz³onkowie Rady mog¹ byæ jednocze-œnie i cz³onkami sekretariatu.
Wybory przewodnicz¹cego rozpali³y namiêtnoœci. Wielu cz³onków Sej-mu uwa¿a³o, ¿e Rada SejSej-mu przekroczy³a swe pe³nomocnictwa, zw³asz-cza przedstawiciele miasta Kowna. A. Butkevièius nawet nawo³ywa³ do wyra¿enia Radzie Sejmu, za taki czyn, votum nieufnoœci7.
W dniu 26 listopada 1988 r. biuro KC KPL w swym Komunikacie oœwiadczyùo: „Ostatnio w dziaùalnoúci czæúci przywódców Sàjûdisu dominu-jà nierealne ýàdania polityczne, haùaúliwe akcje antypañstwowe. Po zwyczaj-nej sesji RN LSRR, która nie uwzglædniùa niektórych postulatów Sàjûdisu, zorganizowano brutalny nacisk na deputowanych RN. Nie moýemy nie zauwaýyã, ýe czæúã przywódców Sàjûdisu unika odizolowania siæ od obcych mu osób, nieskrywajàcych swych dàýeñ do oderwania siæ od Zwiàzku Ra-dzieckiego i odbudowania na Litwie ustroju burýuazyjnego [...]”8.
Wkrótce zawieszono audycjê Atgimimo banga, tygodnik „Atgimimas” z drukarni KC KPL przeniesiono do przestarza³ej drukarni M. Šumaus-kasa, która jeden numer pisma drukowa³a ca³y tydzieñ.
W dniu 29 listopada Rada Ministrów wyda³a rozporz¹dzenie „O wy-korzystaniu sprzêtu drukarskiego i powielajàcego”; w ten sposób próbo-wano zabroniã powielania dokumentów sprzætem, który posiadaùy grupy Sàjûdisu. Oprócz tego, przed Nowym Rokiem ministerstwo skarbu za-mroziùo konto bankowe Sàjûdisu9.
Nie bacz¹c na tak¹ konfrontacjê pomiêdzy dwoma si³ami polityczny-mi, ich liderzy dokùadali starañ, by nie przeksztaùciùa siæ ona w otwartà walkæ. Od poczàtku 1989 r. coraz czæúciej odbywaùy siæ spotkania
przed-6 B. Genzelis, ibidem, s. 90. 7 Ibidem, s. 91.
8 Lietuvos KP Centro komiteto biure. Dël dabartinës padëties Respublikoje,
„Tie-sa” 27 XI 1988.
9 V. Èepaitis, Sàjûdis ir LKP, w: Lietuvos Sàjûdis ir valstybës idealø
stawicieli Rady Sàjûdisu i biura KC KPL. Przez jakiú czas te spotkania nawet staùy siæ regularne. Dyskutowano tu o taktyce w stosunkach z Mo-skw¹, porz¹dku dziennym obrad RN LSRR i innych wa¿nych dla kraju za-gadnieniach10.
W dniach 15–16 lutego 1989 r. po raz pierwszy publicznie obchodzono Dzieñ Niepodleg³oœci Litwy. Wielkie znaczenie mia³a deklaracja Sejmu S¹jûdisu, w której byùa mowa o dàýeniu kraju do samodzielnoúci politycz-nej, kulturalnej i ekonomiczpolitycz-nej, przyjæta w Kownie 15 lutego podczas po-siedzenia Sejmu Sàjûdisu11.
Po dniu 16 lutego 1989 r. coraz bardziej ró¿ni³y siê pogl¹dy tych g³ów-nych si³ polityczg³ów-nych na przyszùoúã Litwy, podczas gdy Sàjûdis wyraênie okreúliù swe dàýenia niepodlegùoúciowe, dziaùacze KPL jeszcze dùugi czas eksponowali taktykæ „krok za krokiem”.
21 lutego 1989 r. odby³o siê XVII plenum KC LKP, w narodzie nazwane „czarnym”. Podczas obrad dàýenie narodu litewskiego do odbudowania swej pañstwowoúci zostaùo okreúlone mianem awanturnictwa, zaýàdano ograniczenia dziaùalnoúci Sàjûdisu. Na plenum stwierdzono, iý Sàjûdis oddala siæ od poczàtkowo wysuwanych postulatów przebudowy, a czæúã jego dzia³aczy swoj¹ dzia³alnoœci¹ zbli¿a siê do antysocjalistycznej Ligi Wolnoœci Litwy12. Czùonek KC KPL J. Gureckas proponowaù zamknàã wszystkie gazety ruchu, zabroniã przedsiæbiorstwom przelewaã na konto Sàjûdisu úrodki finansowe13.
W dniu 26 marca 1989 r. odby³y siæ wybory deputowanych ludowych do Rady Najwyýszej ZSRR. Spoúród 42 mandatów, 36 otrzymaù Sàjûdis, LKP – 614. Poniewaý Sàjûdis w wyborach wystæpowaù z programem,
któ-10 Ibidem, s. 60.
11 „Atgimimas” 17 II 1989. W tym miejscu wypada zaznaczyæ, ¿e w pierwszych
miesi¹cach dzia³alnoœci S¹jûdisu, otwarcie nie mówiono o niepodleg³oœci pañstwo-wej. Podczas masowych wieców latem i jesieni¹ 1988 r. w przemówieniach liderów S¹jûdisu oraz dokumentach ruchu, by³a mowa jedynie o szerokiej autonomii, tj. suwe-renitecie w ramach ZSRR. Pocz¹tkowo na Litwie idee ca³kowitej niepodleg³oœci wy-suwa³a jedynie Liga Wolnoœci Litwy.
12 V. Skuodis, Baltijos kraðtø kelias á nepriklausomybæ: 1987–1989 metais,
Vil-nius 1997, s. 171.
13 B. Genzelis, ibidem, s. 94–95. Szerzej zob.: Diskusijos dël Lietuvos Komunistø
Partijos centro komiteto sekretoriaus A. Brazausko praneðimo Dël partiniø
organiza-cijø darbo vienijant respublikos visuomenæ pertvarkos uþdaviniams spræsti, „Tiesa”
23.02.1989.
ry przewidywaù caùkowità odbudowæ pañstwowoúci Litwy, wiæc moýna przypuszczaã, ýe naród swà wiækszoúcià udzieliù mandatu Sàjûdisowi, by broniù jego interesów w Moskwie.
W dniu 18 maja odbyùa siæ XI Sesja Rady Najwyýszej Litwy. Byùa ona zwyciæska dla Sàjûdisu. Przyjæto wówczas „Deklaracjæ o suwerennoúci pañstwowej Litwy”. Przeciwko przyjæciu dokumentu g³osowa³o tylko piêciu deputowanych, wœród nich przewodnicz¹cy Komitetu Bezpieczeñ-stwa Litewskiej SRR E. Eismuntas oraz sekretarz RN J. Gureckas15.
Tego samego dnia przyjêto ustawê o poprawkach 11, 31, 37 i 70 arty-ku³ów Konstytucji LSRR z 1978 r.16W myœl nowo odredagowanego 11 artyku³u Konstytucji – ziemia, jej wnêtrza, wody, lasy na terytorium republiki, zamiast ogólno zwi¹zkowej w³asnoœci, sta³y siê wy³¹cznie w³asnoœci¹ Litewskiej SRR.
Wprowadzono te¿ obywatelstwo litewskie (art. 31 i 37). Litewskim obywatelom zagwarantowano w pe³ni spo³eczno-gospodarcze, polityczne i osobiste prawa, zatwierdzone w Konstytucji i w powszechnie uznanych miêdzynarodowych aktach prawnych17.
Œmia³ym krokiem by³a zmiana artyku³u 70 Konstytucji LSRR, który wprowadzi³ wy¿szoœæ prawa republikañskiego nad zwi¹zkowym. Akty prawne ZSRR mog³y obowi¹zywaæ na terytorium Litwy dopiero po ich zatwierdzeniu przez RN Litewskiej SRR. Nadto dzia³anie ustaw zwi¹zko-wych na terytorium Litwy mog³o byæ ograniczone lub zawieszone na mocy uchwa³y Rady Najwy¿szej Litwy. Ze stanowiska sekretarza Prezy-dium RN Litewskiej SRR zosta³ zwolniony J. Gureckas, na jego miejsce powo³ano L. Sabutisa18.
Na kolejnej XII Sesji Rady Najwy¿szej, która siê odby³a 4–5 lipca 1989 r. dominowa³a tematyka gospodarcza. Podczas sesji przyjêto „Ustawê o gospodarstwach ch³opskich”. Ch³opi otrzymali prawo do samodzielne-go prowadzenia samodzielne-gospodarstwa o powierzchni 50 ha i jesamodzielne-go dziedziczenia. Ustawa jednak nie uzna³a prywatnej w³asnoœci ziemi, pozostawiaj¹c j¹ w rêkach pañstwa19.
W dniu 23 sierpnia 1989, czyli w 50 rocznicæ paktu Moùotow–Ribben-trop, odbyùa siæ VI Sesja Sejmu Sàjûdisu. Z tej okazji przyjæto
oúwiad-15 V. Skuodis, ibidem, s. 210. 16 Ibidem.
17 Ibidem. 18 Ibidem.
czenie, w którym uznano za fakt historyczny istnienie tajnych protokóùów do ukùadów radziecko-niemieckich, oprócz tego konstatowano fakt okupa-cji Litwy przez ZSSR w 1940 r. Za podstawæ nowych stosunków z ZSRR uznano ukùad pokojowy Litwy z Rosjà Radzieckà z 12 lipca 1920 r. Od-ræbnym oúwiadczeniem Sàjûdis wypowiedziaù siæ przeciwko stacjonowa-niu Armii Radzieckiej na terytorium Litwy20. W innych rezolucjach Sàjûdis zwróciù siæ do Rady Najwyýszej Litwy o przyjæcie na zbliýajàcej siæ sesji wniosków komisji ds. ukùadów radziecko-niemieckich z 1939 r., usuniæ-cie 6 artykuùu z Konstytucji LSRR, o KPZR jako kierowniczej i przewod-niej sile spo³eczeñstwa radzieckiego oraz ustalenie terminu wyborów do Rady Najwy¿szej i rad terenowych21.
W ten sam dzieñ Sàjûdis, Estoñski Front Ludowy i Ùotewski Front Lu-dowy zorganizowali akcjæ zwanà „Droga Baùtycka”. Z Wilna do Tallinna stanæli ludzie w tzw. „ýywym ³añcuchu”, by przypomnieæ œwiatu o losach trzech republik nadba³tyckich. W tej akcji wziê³o udzia³ oko³o 3 mln ludzi. Pokaza³a ona wyj¹tkow¹ solidarnoœæ i chêæ wolnoœci mieszkañców repu-blik nadba³tyckich.
Na XIII Sesji Rady Najwy¿szej LSRR (22–23 oraz 28–30 IX 1989) przyjêto „Ustawê o samodzielnoœci gospodarczej Litwy”22. Podczas XIV sesji RN (3–4 XI) najwiêcej dyskutowano o zmianie Konstytucji LSRR w odniesieniu do obywatelstwa litewskiego i ustaleniu terminu wyborów do Rady Najwy¿szej23. Na XV zaœ sesji RN (23–24 XI i 4–7 XII) po-woùano komisjæ w celu przygotowania planu odrodzenia niezawisùoúci Litwy. Do komisji weszli czoùowi dziaùacze KPL: A. Brazauskas i J. Pa-leckis oraz Sàjûdisu: Just. Marcinkevièius, K. Motieka, R. Ozolas. Poza tym podczas sesji wyznaczono termin wyborów do Rady Najwy¿szej
no-20 Ibidem, s. 35–36. 21 Ibidem.
22 Ibidem. Ustawê tê Rada Najwy¿sza Zwi¹zku Radzieckiego zatwierdzi³a 27 XI
1989 r. Na jej mocy Litwa uzyska³a prawo do ca³kowitego kontrolowania zasobów na-turalnych oraz w wiêkszej mierze – operacji finansowych. Ustawa wesz³a w ¿ycie 1 stycznia 1990 r. Za jej przyjæciem gùosowaùo 296 deputowanych zwiàzkowej RN, przeciw 67, powstrzymaùo siæ od gùosu – 37. Z powodu przyjæcia ustawy K. Prun-skienë, peùniàca wówczas obowiàzki wicepremiera w rzàdzie Sakalauskasa, powie-dziaùa: „My nie otrzymaliúmy wszystkiego, czego oczekiwaliœmy – ca³kowitej kontroli kredytów oraz polityki monetarnej”. W opinii zaœ I sekretarza KC KPL A. Brazauskasa ta ustawa by³a du¿ym krokiem do przodu. Zob. szerzej: V. Skuodis, ibidem, s. 290.
wej XII kadencji (24 II 1990), ustalono zmiany 6 i 7 artyku³ów Konstytucji. Równie¿ wyznaczono termin wyborów do rad terenowych (24 III 1990)24.
Sàjûdis zaczàù aktywnie szykowaã siæ do wyborów. Jeszcze jesienià 1989 r. na posiedzeniu Rady ruchu omówiono kwestie zwiàzane z wybo-rami, wysuniæciem kandydatów oraz opracowaniem platformy przedwy-borczej. W momencie rozpoczæcia kampanii wyborczej Sàjûdis cieszyù siæ poparciem 48% respondentów, 23% opiniowanych zamierzaùo udzie-liæ poparcia odradzaj¹cym siê partiom politycznym, za KPL zamierza³o g³osowaæ 19% mieszkañców25.
Ze swojej strony, by unikn¹æ pozostania na uboczu ¿ycia spo³ecznego, demokratycznie nastrojona czêœæ KPL przygotowywa³a siê do decydu-j¹cego XX Zjazdu. W przededniu Zjazdu KPL liczy³a 200 tys. cz³onków i by³a najbardziej liczn¹ parti¹ polityczn¹. Litwini w niej stanowili 70,5%, Rosjanie – 17,2%, Polacy – 4,4%, inne narodowoœci – 7%26.
Wed³ug okreœlenia B. Genzelisa w KPL istnia³y 3 ugrupowania: zwo-lennicy niepodleg³oœci (najwiêcej przedstawiciele inteligencji twórczej i naukowej), centryœci (otoczenie Brazauskasa) oraz zwolennicy utrzyma-nia Litwy w Zwi¹zku Radzieckim (M. Burokevièius, J. Jermalavièius, J. Kuolelis)27. Wiêkszoœæ w partii stanowili pierwsi, wiêc by³o wa¿ne, by zwolennicy Brazauskasa nie poparli trzeciego ugrupowania. Je¿eli by siê tak sta³o „niepodleg³oœciowcy” zamierzali opuœciæ obrady i za³o¿yæ w³asn¹ partiê. Na szczêœcie przed zjazdem znaleziono kompromis miêdzy pierw-szym a drugim ugrupowaniem. Na zjazd przybyli emisariusze z Moskwy. M. Gorbaczow widocznie spodziewa³ siê, ¿e partia pozostanie jednolita.
W pierwszym dniu zjazdu (19 grudnia 1989 r.) A. Brazauskas wyg³osi³ przemówienie, w którym w imieniu wiêkszoœci cz³onków partii zapropono-wa³ zalegalizowaæ samodzieln¹ Komunistyczn¹ Partiê Litwy. Tak¹ decyzjê uzasadnia³ motywami politycznymi, strategicznymi oraz gospodarczy-mi28. Podkreœli³, ¿e samodzielnoœæ KPL „pozwoli³aby jej równoprawnie uczestniczyæ w pierwszych rzeczywiœcie wolnych i demokratycznych wyborach do Rady Najwy¿szej Litewskiej SRR oraz do rad terenowych, czyli drog¹ demokratyczn¹ wywalczyæ miejsca w organach w³adzy
usta-24 Ibidem.
25 V. Èepaitis, ibidem, s. 66.
26 È. Bauþa, Komunistinë reforma, w: Lietuvos suvereniteto atkûrimas 1988–1991
metais, praca zbiorowa, Vilnius 2000, s. 216.
27 B. Genzelis, ibidem, s. 122. 28 È. Bauþa, ibidem, s. 216.
wodawczej i wykonawczej”29. Oprócz tych celów tak¿e zaakcentowa³ po-trzebê szerzenia demokracji oraz odbudowania pañstwowoœci Litwy jako pierwszorzêdnych celów polityki partii30.
Do imiennego g³osowania przedstawiono dwa warianty postanowie-nia: narodowych komunistów „za samodzieln¹ KPL, posiadaj¹c¹ w³asny program i statut” i interkomunistów „za samodzieln¹ KPL w sk³adzie od-nowionej KPZR”. Z 1033 uczestnicz¹cych na zjedzie delegatów 855 g³osowa³o za realn¹ samodzielnoœci¹, tj. za wyst¹pieniem z KPZR. 160 delegatów g³osowa³o za drugim projektem postanowienia. 12 delegatów wstrzyma³o siê od g³osu, 6 biuletynów uznano za niewa¿ne.
Na czele samodzielnej KPL stan¹³ A. Brazauskas. Partia opowiedzia³a siê za niepodleg³oœci¹ kraju oraz systemem wielopartyjnym. Tym samym sta³a siê ona parti¹ komunistyczn¹ tylko z nazwy, ideowo staj¹c na pozy-cje socjaldemokratyczne. Na XX zjeŸdzie dosz³o do znacznych zmian personalnych w kierownictwie partii. Oprócz I i II sekretarza KC dodatko-wo pododatko-wo³ano jeszcze dwóch sekretarzy zwi¹zanych z ruchem reformator-skim K. Glaveckasa i J. Paleckisa31. Do zasadniczych zmian dosz³o równie¿ w Biurze Politycznym, wybranym, gùosowaniem tuý po zakoñ-czeniu XX zjazdu, podczas I plenum KC KPL. Wúród wybranych 15 czùonków Biura, duýy procent stanowili dziaùacze Sàjûdisu: B. Genzelis, R. Gudaitis, R. Ozolas, V. Velikonis, K. Prunskienë, E. Vilkas32. Oprócz tego, wielu aktywnych dziaùaczy Sàjûdisu zostaùo wybranych do KC KPL33. Po roku poczyniono nastêpny krok: w dniach 8–9 grudnia 1990 r. na Nadzwyczajnym ZjeŸdzie zmieniono nazwê partii na Litewsk¹ Demo-kratyczn¹ Partiê Pracy (LDPP). Podczas reorganizacji bardzo siê zmniej-szy³a liczba jej cz³onków. Z 200 tysiêcy, które KPL liczy³a przed XX Zjazdem pozosta³o jedynie 55 tys., a po zmienie nazwê na LDPP – w partii pozosta³o oko³o 30 tys. W póŸniejszych latach liczba cz³onków LDPP zmniejszy³a siê do 10–12 tys.
Pozosta³a czêœæ komunistów, która odrzuca³a samodzielnoœæ KPL, ze-bra³a siê na VI Konferencjê KPL. Bra³o w niej udzia³ 144 delegatów XX Zjazdu. Partia og³osi³a siebie KPL „na platformie KPZR”. Poniewa¿
Kon-29 Lietuvos Komunistiniø partijos Centro Komiteto politinis pranešimas LKP XX
suvaþiavime.
30 È. Bauþa, ibidem.
31 G. B³aszczyk, Litwa w latach..., s. 28. 32 Ibidem, s. 29.
ferencja odby³a siê w nocy 23 grudnia, w narodzie przezwano ich „nocny-mi komunista„nocny-mi”. Ju¿ po odbudowaniu niepodleg³oœci Litwy, w kwietniu i lipcu 1990 r. odby³ siê odrêbny zjazd roz³amowej czêœci KPL. Przybra³a ona wówczas nazwê KPL (KPZR). Podczas zjazdu na I sekretarza wybra-no profesora Katedry Komunizmu Naukowego Wileñskiego Instytutu Pedagogicznego M. Burokevièiusa. Partia wypowiedzia³a siê za tradycyj-nymi wartoœciami socjalizmu i federacj¹ z ZSRR. Po roz³amie KPL (KPZR) liczy³a oko³o 47 tys. cz³onków, g³ównie Rosjan. Dzia³alnoœæ KPL (KPZR) by³a zabroniona po nieudanym puczu Janajewa w dniach 19–21 sierpnia 1991 r.
Po XX ZjeŸdzie KPL, 25 grudnia na plenum KC KPZR do Moskwy zostali wezwani sekretarze nowego Biura z A. Brazauskasem na czele. Na plenum te¿ byli obecni dzia³acze KPL na platformie KPZR. Plenum za¿¹da³o uniewa¿nienia postanowieñ zjazdu litewskich komunistów.
Po roz³amie KPL, do Wilna przyby³a delegacja KPZR z M. Gorbaczo-wem na czele. Celem tej wizyty by³o zbadanie sytuacji na miejscu i w mia-rê mo¿liwoœci pogodzenie komunistów obu ugrupowañ. Wspomniana wizyta odby³a siê w dniach 11–14 stycznia 1990 r. Podczas spotkania w Domu Prasy z inteligencj¹ twórcz¹ i naukow¹ Gorbaczow na w³asne uszy us³ysza³ wypowiedzi o samodzielnoœci KPL i niepodleg³oœci pañ-stwa litewskiego. Wizytê tê szeroko nag³oœniono w radiu i telewizji Litwy i ca³ego Zwi¹zku Radzieckiego. Przyjazd delegacji jednak nie by³ produk-tywny: by³o widoczne, ¿e polityczne centrum w Moskwie ju¿ nie potrafi sterowaæ procesami zachodz¹cymi w olbrzymim pañstwie.
Tu¿ po wizycie Gorbaczowa, na Litwie rozpoczê³a siê kampania wy-borcza do Rady Najwyýszej. 3 lutego 1990 r. w Wilnie zorganizowano przedwyborczà konferencjæ Sàjûdisu „Lietuvos kelias” („Droga Litwy”), podczas której publicznoúã zapoznano z przedwyborczym programem Sàjûdisu oraz przedstawiono 148 kandydatów do RN z ramienia Sàjûdisu. W dniu 7 lutego na ostatni¹ sesjê zebra³a siê Rada Najwy¿sza. Do naj-wa¿niejszych uchwa³ sesji nale¿y zaliczyæ uchwa³ê „O uk³adach niemiec-ko-radzieckich z 1939 r. i likwidacji ich skutków dla Litwy”. Uznano, ¿e wkroczenie Armii Czerwonej do Litwy 15 czerwca 1940 r. stanowi³o akt agresji ze strony ZSRR, a wybory do Sejmu Ludowego nie by³y wolne i demokratyczne. Uznano równie¿, ¿e Zwi¹zek Radziecki po rozlokowa-niu licznych si³ wojskowych na ca³ym terytorium Litwy, poprzez swych funkcjonariuszy zacz¹³ bezprawnie ingerowaæ w sprawy wewnêtrzne Li-twy. Rada Najwy¿sza przyzna³a, ¿e realizacja nielegalnych uk³adów nie-miecko-radzieckich z lat 1939–1940 jest miêdzynarodow¹ zbrodni¹,
a zlikwidowanie jej skutków nie jest tylko spraw¹ wewnêtrzn¹ ZSRR, lecz te¿ spraw¹ œwiatowej wspólnoty pañstw. Deklaracjê Sejmu Ludowe-go „O wst¹pieniu Litwy w sk³ad ZSRR” z 21 lipca 1940 r. oraz ustawê RN ZSRR „O przyjêciu LSRR w sk³ad ZSRR” z 3 stycznia 1940 r. uznano jako nie maj¹ce mocy prawnej. Z tego powodu postanowiono przyst¹piæ do rozmów z ZSRR w sprawie przywrócenia niepodleg³oœci Pañstwa Li-tewskiego. W myœl tej uchwa³y RN uzna³a, ¿e obecnoœæ si³ zbrojnych ZSRR na terytorium Litwy jest prawnie nieuzasadniona i przyjêto uch-wa³ê „O statusie si³ zbrojnych ZSRR w republice i s³u¿bie wojskowej oby-wateli LSRR”34.
Naturalnym wiêc zakoñczeniem tego etapu dziejowego by³y wybory do Rady Najwy¿szej 24 lutego 1990 r. Wziê³o w nich udzia³ 71,72% wy-borców (w powtórnym g³osowaniu 8 i 10 marca – oko³o 66,4% wybor-ców). Deputowanych wybrano w 133 okrêgach wyborczych35. Kandydaci od Sàjûdisu otrzymali 96 mandatów.
Zwyciæstwo Sàjûdisu w wyborach przyspieszyùo przygotowania do proklamowania niepodlegùoúci Litwy. Trzeba jednak przyznaã, ýe poczàt-kowo kierownictwo Sàjûdisu wahaùo siæ, czy ten akt woli narodu og³aszaæ natychmiast, czy te¿ po jakimœ czasie. Ze wzglêdu na to, ¿e 12 marca w Moskwie mia³ siê rozpocz¹æ II Zjazd Deputowanych Ludowych ZSRR, podczas którego zamierzano wybraæ prezydenta ZSRR oraz uchwaliæ ustawê o secesji z ZSRR, co mog³o uniemo¿liwiæ wyjœcie republiki z ZSRR, postanowiono obrady nowo wybranej Rady Najwy¿szej roz-pocz¹æ 10 marca 1990 r.
Podstawow¹ pracê w przygotowywaniu dokumentów o przywróceniu niepodleg³oœci Litwy wykona³ Klub Deputowanych S¹jûdisu. Klub ten powsta³ na pocz¹tku marca, tu¿ po wyborach do Rady Najwy¿szej. Ideê zrzeszenia deputowanych z ramienia S¹jûdisu w jedn¹ grupê zapo¿yczo-no od polskiej „Solidarzapo¿yczo-noœci”.
11 marca 1990 r. Rada Najwy¿sza wybra³a przewodnicz¹cego Rady. W walce wyborczej o to kluczowe stanowisko zwyciê¿y³ V. Landsbergis36
34 G. B³aszczyk, Litwa w latach..., s. 40.
35 Podzia³ mandatów wygl¹da³ nastêpuj¹co: 70 mandatów wywalczyli bezpartyjni
i 63 przedstawiciele ró¿nych partii politycznych: w udziale samodzielnej KPL przypad³o 40 mandatów, KPL (KPZR) – 5, LPSD – 9, Partii Zielonych Litwy – 4, LPD – 3, LPCHD – 2. 7 kwietnia w powtórnych wyborach wy³oniono jeszcze 8 deputowanych do RN.
36 V. Landsbergis (ur. 18 paŸdziernika 1932 r. w Kownie). Po ukoñczeniu
(91 g³osów za), pokona³ A. Brazauskasa (38 g³osów za)37. Zdaniem litew-skiego historyka È. Bauþy A. Brazauskas poniósù poraýkæ nie tylko w wyniku liczebnej przewagi deputowanych Sàjûdisu w Radzie Najwyýszej, lecz takýe i dlatego, ¿e w swym przedwyborczym przemówieniu wypowiedzia³ siê za d³ugim przejœciowym okresem odbudowania pañstwowoœci. Tak¹ opiniê wypowiedzia³ dlatego, i¿ w kraju stacjonowa³y wojska radzieckie, a gospo-darka Litwy by³a mocno powi¹zana z gospodark¹ ZSRR38. Po przegranych wyborach A. Brazauskas odmówi³ objêcia stanowiska zastêpcy przewod-nicz¹cego Rady Najwy¿szej, na to stanowisko proponuj¹c B. Genzelisa39. Jednak póŸniej na wiceprzewodnicz¹cych wybrano B. Kuzmickasa40,
któr¹ ukoñczy³ w 1955 r. W 1969 r. obroni³ pracê doktorsk¹ pt. Twórczoœæ M. K.
Èiur-lionisa. Z wykszta³cenia jest muzykologiem, profesor, doktor habilitowany (1994 r.).
Napisa³ oko³o 15 ksi¹¿ek, m.in. ksi¹¿ki o M. K. Èiurlionisie i È. Sasnauskasie. Przez d³ugie lata by³ cz³onkiem Zarz¹du Zwi¹zku Kompozytorów Litwy.
W dniu 3 czerwca 1988 r. zostaù wybrany do Inicjatywnej Grupy Litewskiego Sàjû-disu. Na Zjeêdzie Zaùoýycielskim Ruchu, który siæ odbyù w Wilnie 22–23 paêdzierni-ka tegoý roku zostaù wybrany do Sejmu i Rady Sejmu Sàjûdisu. Od 25 listopada 1988 r. do 21 kwietnia 1990 r. – przewodniczàcy Rady Sejmu Sàjûdisu, od 15 maja 1991 r. – honorowy przewodniczàcy Sàjûdisu. 26 III 1989 r. zostaù deputowanym ludowym ZSRR. Po wygraniu przez Sàjûdis wyborów do Rady Najwyýszej 11 marca 1990 r. zo-staù wybrany na przewodniczàcego RN. W latach 1992–1996 by³ liderem opozycji. Po utworzeniu 1 maja 1993 r. Zwi¹zku Ojczyzny, zosta³ wybrany na przewodnicz¹cego tej partii politycznej. W latach 1996–2000 pe³ni³ funkcjê przewodnicz¹cego Sejmu RL. Por. Lietuvos nepriklausomos valstybës atstatymo akto signatarai 1990, Vilnius 2000, s. 130–131.
37 LTSR Aukðèiausios Tarybos pirmininko rinkimø protokolas. LR Aukðèiausios
Tarybos (pirmojo ðaukimo) pirmoji sesija, Stenogramos, Vilnius 1990, t. 1, s. 63.
38 È. Bauþa Sàjûdþio valdþios legitimumas, w: Lietuvos suvereniteto atkûrimas
1988–1991 metais, s. 239.
39 „Kurier Wileñski” 12 III 1990.
40 B. Kuzmickas (ur. 10 listopada 1935 r. we wsi Juodaraistis rejonu
mariampol-skiego). Doktor habilitowany nauk filozoficznych, profesor. W 1960 r. ukoñczy³ Uni-wersytet Wileñski, fakultet historyczno-filozoficzny. W 1966 r. obroniù pracæ doktorskà, w 1984 r. – habilitacyjnà. Pracowaù w Instytucie Filozofii, Socjologii i Pra-wa Litewskiej Akademii Nauk. W 1988 r. wybrany zostaù na czùonka grupy inicjatyw-nej Sàjûdisu, czùonka Rady Sejmu Sàjûdisu, w 1989 r. – na przewodniczàcego Zwiàzku Naukowców Litwy. W 1990 r. zostaù wybrany do Rady Najwyýszej. Byù czùonkiem KPZR, KPL. W czasie tragicznych wydarzeñ w styczniu 1991 r. przedsta-wiaù interesy Litwy w parlamentach Szwecji, Danii, Austrii, USA, Kanady. Od 1994 r. – cz³onek ZO (LK). Cz³onek Sejmu w latach 1996–2000. Por.: Lietuvos
K. Motiekê41, È. Stankevièiusa42, sekretarzem Rady Najwy¿szej zosta³ L. Sabutis43.
Nastêpnie przewodnicz¹cy RN og³osi³ porz¹dek dzienny obrad Sesji44. Poniewa¿ Radê Najwy¿sz¹ wybierano jako strukturê w³adzy okupacyjnej wed³ug radzieckiej ordynacji wyborczej, aby unikn¹æ póŸniejszych kolizji prawnych, postanowiono uchwaliæ deklaracjê „O pe³nomocnictwach de-putowanych do Rady Najwy¿szej Litewskiej SRR”. W deklaracji
konsta-41 K. Motieka (ur. 12 listopada 1929 r. w Kownie). Prawnik. W 1954 r. ukoñczy³
Uniwersytet Wileñski, pracowaù w Wileñskiej Miejskiej Poradni Prawnej nr 1. Od 1960 r. jest czùonkiem Litewskiego Kolegium Adwokackiego. W 1988 r. wybrany zo-staù na czùonka inicjatywnej grupy Sàjûdisu, czùonka Rady Sejmu Sàjûdisu. W stycz-niu 1989 r. wybrany zostaù na deputowanego do Rady Najwy¿szej Republiki, w marcu 1989 r. na deputowanego ludowego ZSRR, w wyborach 24 lutego 1990 r. – na deputo-wanego do Rady Najwy¿szej. Por.: „Kurier Wileñski” 13 III 1990, Lietuvos
nepriklau-somos valstybës atstatymo akto signatarai, s. 151.
42 È. Stankevièius (ur. 27 lutego 1937 r. we wsi Šeštiniai rejonu wi³komierskiego).
In¿ynier budowlany. W 1969 r. ukoñczy³ Politechnikê Kowieñsk¹. Pracowa³ jako in-¿ynier naczelny w Kowieñskim Instytucie Projektowania Budownictwa Miejskiego. By³ przewodnicz¹cym Kowieñskiej Rady Miejskiej Litewskiego Sàjûdisu, czùonkiem Sejmu Sàjûdisu. 24 lutego 1990 r. zostaù wybrany na deputowanego do Rady Najwyý-szej Republiki. W latach 1990–1992 peùniù obowiàzki zastæpcy przewodniczàcego RN Republiki Litewskiej. Czùonek Sejmu w latach 1996–2000, równoczeœnie pe³ni³ funk-cjê ministra obrony Litwy. W Sejmie nale¿a³ do frakcji chrzeœcijañskich demokratów. Por. „Kurier Wileñski” 13 III 1990, Lietuvos nepriklausomos valstybës atstatymo akto
signatarai, s. 215–216.
43 L. Sabutis (ur. 1 lutego 1939 r. w K³ajpedzie). Prawnik. W 1973 ukoñczy³
Uni-wersytet Wileñski. Pracowa³ na stanowisku prokuratora rejonu ignaliñskiego, by³ pierwszym zastêpc¹ prokuratora Litewskiej SRR, póŸniej prokuratorem LSRR. Od 1989 r. by³ sekretarzem Prezydium Rady Najwy¿szej Litewskiej SRR. Od 11 marca 1990 r. pe³ni³ funkcjê sekretarza Rady Najwy¿szej Republiki Litewskiej. By³ cz³on-kiem Sejmu RL w latach 1996–2000. Por.: „Kurier Wileñski” 13 III 1990, Lietuvos
ne-priklausomos valstybës atstatymo akto signatarai, s. 203–204.
44 Do porz¹dku dziennego sesji zosta³y wci¹gniête nastêpuj¹ce kwestie: 1.
Oœwiad-czenie Rady Ministrów Litewskiej SRR w sprawie z³o¿enia pe³nomocnictw; 2. Przed-³u¿enie pe³nomocnictw zatwierdzonych osób urzêdowych Rady Najwy¿szej; 3. Deklaracja „O pe³nomocnictwach deputowanych do Rady Najwy¿szej Litewskiej SRR”; 4. Projekt Ustawy Republiki Litewskiej „O nazwie i godle pañstwa”; 5. O odro-dzeniu Pañstwa Litewskiego; 6. O statusie deputowanych ludowych ZSRR, wybra-nych na Litwie; 7. Projekt Ustawy Republiki Litewskiej „O przywróceniu dzia³ania Konstytucji Litwy z 12 maja 1938 r.”; 8. Projekt tymczasowej Ustawy zasadniczej re-publiki Litewskiej i tryb wcielenia w ¿ycie tej ustawy; 9. Odezwy: do wszystkich ludzi Litwy, do narodów ZSRR, do narodów œwiata, do wspólnot narodowych Litwy, do prezydenta ZSRR. Zob. szerzej: „Kurier Wileñski” 12 marca 1990 r.
towano, ¿e niepodleg³e pañstwo litewskie w 1940 r. zosta³o bezprawnie wcielone do ZSRR, dlatego „w wyborach do Rady Najwy¿szej Litewskiej SRR 24 lutego 1990 r. uprawnieni do g³osowania mieszkañcy Litwy sw¹ wol¹ dali wybranym deputowanym do RN Litewskiej SRR mandaty przedstawicieli narodu i nakaz odbudowy Pañstwa Litewskiego oraz wy-ra¿enia suwerennoœci narodu poprzez Radê Najwy¿sz¹ [...]”. Na mocy tej deklaracji Rada Najwy¿sza Litewskiej Socjalistycznej Republiki radziec-kiej przybra³a nazwê Rada Najwy¿sza Litwy45.
Ustaw¹ Rady Najwy¿szej „O nazwie i godle pañstwa” zosta³a przy-wrócona przedwojenna nazwa pañstwa – Republika Litewska oraz god³o – Pogoñ.
W taki sposób Rada Najwy¿sza LSRR poprzez poœrednie ogniwo – Radê Najwy¿sz¹ Litwy – przekszta³ci³a siê w Radê Najwy¿sz¹ Republiki Litewskiej46.
Nastêpnie zosta³ przyjêty zasadniczy Akt Rady Najwy¿szej Republiki Litewskiej o odrodzeniu niepodleg³ego Pañstwa Litewskiego. Tym Ak-tem Rada Najwy¿sza Republiki Litewskiej proklamowa³a przywrócenie suwerennych praw Pañstwa Litewskiego „podeptanych przez obc¹ si³ê w 1940 r.” i og³osi³a Litwê pañstwem niepodleg³ym. Równoczeœnie uzna-no, ¿e Akt Rady Litewskiej o Niepodleg³oœci z 16 lutego 1918 r. i rezolucja Sejmu za³o¿ycielskiego z 15 maja 1920 r. o przywróceniu demokratyczne-go Pañstwa Litewskiedemokratyczne-go nigdy nie utraci³y mocy prawnej i tworz¹ one konstytucyjn¹ podstawê Pañstwa Litewskiego. Stwierdzono równie¿, ¿e terytorium Litwy jest jednolite i niepodzielne oraz podkreœlono sw¹ wier-noœæ uznanym powszechnie zasadom prawa miêdzynarodowego, uznano nienaruszalnoœæ granic, jak to formu³uje Akt Koñcowy Konferencji Bez-pieczeñstwa i Wspó³pracy w Europie z Helsinek, przyjêty w 1975 r. oraz zagwarantowano przestrzeganie praw cz³owieka, obywatela i wspólnot narodowych47.
Za Aktem Odrodzenia Niepodleg³oœci wypowiedzia³o siê 124 deputo-wanych, 6 wstrzyma³o siê od g³osu, nikt nie g³osowa³ przeciw.
Nastêpnie Rada Najwy¿sza Republiki Litewskiej uniewa¿ni³a dzia-³anie Konstytucji Litewskiej SRR z 20 kwietnia 1978 r. oraz Konstytucji ZSRR z 27 paŸdziernika 1977 r. i wznowi³a dzia³anie Konstytucji Litwy z 12 maja 1938 r., zawieszaj¹c dzia³anie rozdzia³ów i artyku³ów, g³ównie
45 „Kurier Wileñski” 13 III 1990 r. 46 È. Bauþa, ibidem, s. 240. 47 „Lithuania”, 1 (2) 1991, s. 99.
dotycz¹cych statusu prezydenta republiki, Sejmu, rady pañstwa i kontroli pañstwowej48. Kolejn¹ ustaw¹ Rada Najwy¿sza w ca³oœci zawiesi³a dzia³anie Konstytucji Litwy z 12 maja 1938 r. i zatwierdzi³a Tymczasow¹ Ustawê Zasadnicz¹. Tym samym ustali³a, ¿e na Litwie nadal obowi¹zuj¹ akty prawne, które nie s¹ sprzeczne z Tymczasow¹ Ustaw¹ Zasadnicz¹.
Powo³anie siê na Konstytucjê pañstwa litewskiego sprzed II wojny œwiatowej mia³o znaczenie symboliczne. Przywrócenie jej dzia³alnoœci samo przez siebie nie mog³o przywróciæ ustaw, które dzia³a³y na Litwie przed 15 czerwca 1940 r., jednak w opinii litewskich specjalistów prawa konstytucyjnego, za pomoc¹ Konstytucji z 1938 r. na Litwie zosta³ odrzu-cony ustrój radziecki oraz chocia¿by w nominalnym stopniu by³ przywró-cony status pañstwa sprzed II wojny œwiatowej.
Tymczasowà Ustawæ Zasadniczà w poúpiechu opracowaùa grupa robo-cza deputowanych Sàjûdisu na podstawie wspomnianej juý Konstytucji RL z 1938 r. oraz Konstytucji Litewskiej SSR z 1978 r. Nie byùo w niej mowy o jakichkolwiek wiæziach miædzy Litwà a ZSRR, jednak w Tym-czasowej Ustawie Zasadniczej pozosta³o sporo szcz¹tków prawa radziec-kiego. Tymczasowa Ustawa Zasadnicza Republikê Litewsk¹ okreœli³a jako suwerenne demokratyczne pañstwo, w którym w³adza nale¿y do ludu. Zawiera³a ona 16 rozdzia³ów, w których omówiono za³o¿enia ogól-ne, obywatelstwo litewskie, podstawowe prawa obywateli Litwy, jak te¿ swobody i obowi¹zki, system bud¿etowy, system ekonomiczny, rozwój socjalny, kulturowy, system wyborczy, naczelne i terenowe organy w³a-dzy pañstwowej, s¹d i arbitra¿, prokuraturê.
Tego samego dnia dokonano personalnych zmian w rzàdzie: po zùo-ýeniu swych peùnomocnictw nowo wybranej Radzie Najwyýszej przez Radæ Ministrów, tymczasowo obowiàzki przewodniczàcego Rady Mini-strów Litwy powierzono K. Prunskienë49, która do tego czasu pe³ni³a obo-wi¹zki wicepremiera w rz¹dzie V. Sakalauskasa.
48 „Kurier Wileñski” 13 III 1990.
49 K. Prunskienë (ur. 26 lutego 1943 r. we wsi Vasiuliðkës, rejonu
œwiêciañskie-go). Po ukoñczeniu w 1965 r. Uniwersytetu Wileñskiego pracowa³a jako asystent na Wydziale Ekonomiki Przemys³owej WUP, nastêpnie jako starszy wyk³adowca i star-szy pracownik naukowy. W latach 1966–1988 – wicedyrektor Litewskiego Nauko-wo-Badawczego Instytutu Ekonomiki Rolnictwa. Od roku 1988 – rektor Instytutu Doskonalenia Kwalifikacji Kierowników i Specjalistów Gospodarki Narodowej przy Radzie Ministrów Litewskiej SRR. Doktor habilitowany nauk ekonomicznych,
profe-Nastêpnie Rada Najwy¿sza anulowa³a pe³nomocnictwa deputowa-nych ludowych ZSRR, wybradeputowa-nych na Litwie. Niektórym z nich, w charak-terze obserwatorów zlecono uczestniczyæ na Nadzwyczajnym ZjeŸdzie Deputowanych Ludowych ZSRR w Moskwie, aby oznajmiæ kierownic-twu ZSRR oraz spo³eczeñskierownic-twu o decyzjach przyjêtych podczas sesji Rady Najwy¿szej Litwy.
W dniu 12 marca 1990 r. uniewa¿niono ustawê ZSRR o powszechnym obowi¹zku s³u¿by wojskowej z 12 paŸdziernika 1967 r. w stosunku do obywateli Litwy. Tego samego dnia Rada Najwy¿sza wystosowa³a listy do M. Gorbaczowa i N. Ry¿kowa, w których poinformowa³a o przyjêtych 11 marca aktach ustawodawczych oraz wyrazi³a nadziejê rozpoczêcia z ZSRR rozmów w sprawie uregulowania wszystkich kwestii zwi¹zanych z dokonanym odrodzeniem niezale¿nego Pañstwa Litewskiego50. Zosta³y tak¿e przyjête odezwy do narodów ZSRR, do wspólnot narodowoœcio-wych Litwy, do Rady Najwy¿szej ZSRR oraz wezwanie ludzi Litwy do zgody51.
W dniu 17 marca uchwaùà Rady Najwyýszej K. Prunskienë zostaùa powoùana na urzàd premiera. Wicepremierami zostali A. Brazauskas i R. Ozolas52. Po zaprzysiê¿eniu I rz¹du niepodleg³ej Litwy 11 kwietnia
sor (praca habilitacyjna na temat porównania gospodarek krajów Europy Zachodniej). Cz³onek Rady Sejmu S¹jûdisu. Deputowana ludowa ZSRR. Od lipca 1989 r. – wice-premier Rz¹du Litewskiej SRR. 11 marca 1990 r. zosta³a powo³ana na stanowisko pre-miera Litwy. W 1995 r. stanê³a na czele Litewskiej Partii Kobiet, przekszta³conej póŸniej w Partiê Nowej Demokracji, wielokrotnie wybierana do Sejmu RL. Por.: B³yskawica, Litwa droga do niepodleg³oœci, Polska Agencja Prasowa, marzec 1990 r., s. 24; Lietuvos Nepriklausomybës atstatymo akto signatarai, s. 181–182. O okresie swych rzàdów oraz o ýyciu politycznym Litwy K. Prunskienë opublikowaùa ksiàýkæ:
Gintarinës ledi iðpaþintis, Vilnius 1991; Ukulisiai, Vilnius 1992; Laisvëjimo ir per-mainø metai, Vilnius 1995.
50 „Kurier Wileñski” 14 III 1990. 51 Ibidem.
52 R. Ozolas (ur. 31 stycznia 1939 r. we wsi Joniðkëlis, rejonu pasvalskiego).
Filo-zof. W 1962 r. ukoñczy³ Uniwersytet Wileñski. W latach 1965–1968 pracowa³ jako sekretarz odpowiedzialny w piœmie „Kultûros barai”. W latach 1968–1973 by³ aspi-rantem na Uniwersytecie Wileñskim, nastêpnie wyk³adowc¹ na tej uczelni. W latach 1975–1980 pracowa³ w sekretariacie Rady Ministrów Litewskiej SRR, w latach 1980–1989 pe³ni³ obowi¹zki zastêpcy redaktora naczelnego wydawnictwa „Mintis”. Jeden z zaùoýycieli Sàjûdisu. W 1989 r. zostaù wybrany do Rady Najwyýszej Litew-skiej SRR oraz deputowanym ludowym ZSRR. Sygnatariusz Aktu Niepodlegùoúci 11 marca 1990 r. W latach 1990–1991 peùniù funkcjæ zastæpcy przewodniczàcego Rady Ministrów Litewskiej Republiki. Równoczeœnie do 1993 r. wykonywa³
obo-1990 r. zakoñczy³ siê proces formowania najwy¿szych organów w³adzy pañstwowej na Litwie po odbudowaniu niepodleg³oœci.
Summary
The paper describes in detail the Lithuanian path to independence, concentrating on the role of the Sàjûdis party and its relations with the Communist Party of Lithuania (CPL). The CPL leaders had been observing the activity of Sàjûdis with anxiety since its very beginning. The party, founded on October 22, 1988 was in favor of the restora-tion of the Lithuanian state. Consequently, the victory of Sàjûdis in the elecrestora-tion of Feb-ruary 24, 1990 accelerated the activities leading to the proclamation of Lithuanian independence. On March 12 the Second Congress of People’s Deputies of the USSR was to commence in Moscow, where the USSR President was to be elected and the Law on secession from the USSR was to be enacted that could have made it impossible for the Lithuanian republic to depart from the USSR. Therefore the session of the newly elected Supreme Council was scheduled to commence on March 10, 1990. It was then that the Supreme Council passed the Law on the Name and National Emblem which officially promulgated the country’s name as the Republic of Lithuania, and re-introduced the historic emblem depicting a mounted knight: Vytis. By this token, the Supreme Council of the Lithuanian Socialist Soviet Republic was transformed to be-come the Supreme Council of the Republic of Lithuania, via an intermediary Lithua-nian Supreme Council. What followed was the proclamation of the Supreme Council of the Republic of Lithuania Act on the Re-establishment of the State of Lithuania. By this token the Supreme Council of the Republic of Lithuania proclaimed that the exe-cution of the sovereign powers of the State of Lithuania, „abolished by foreign forces in 1940”, was re-established, and henceforth Lithuania became an independent state.
wi¹zki przewodnicz¹cego Pañstwowej Komisji Problemów Regionalnych. Kilkakrot-nie wybierany do Sejmu Litwy. Od 1993 do 2000 r. by³ przewodnicz¹cym Zwi¹zku Centrum. Por.: Lietuvos nepriklausomos valstybës atstatymo akto signatarai, s. 158. O odbudowaniu pañstwowoœci Litwy R. Ozolas wyda³ ksi¹¿ki: Pirmieji atkurtos
ne-priklausomybës metai, Vilnius 1992; Atgimimo ištakose, Vilnius 1997; Išsivadavimas,
