A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
F O U A IU RIDICA 44, 1990
R afa ł K a sp r zyk
R O SZC ZEN IE P R EW EN C Y JN E W P R A W IE PO RÓ W N A W CZYM
P o lsk i ko dek s cy w iln y n o rm u je w art. 439 roszczen ie o zapobieżenie szkodzie. Ten, ko m u w s k u te k zach o w ania się in n ej osoby, w szc zeg ó l-ności w obec b r a k u na leży teg o n ad z o ru n a d ru c h e m k ierow an ego przez n ią p rze d sięb io rstw a lu b za k ład u alb o n a d stan em po siad an eg o p rzez n ią b u d y n k u lu b innego urząd zen ia, zagraża b ezp ośredn io szkoda, m oże ż ą dać, ażeb y osoba ta p rz edsięw zięła śro d k i n iezb ęd n e do o d w ró cenia g ro -żącego n ieb ezp ieczeń stw a. P e w n e św iatło n a b ard zo sp o rn ą w naszej lite r a tu rz e w y k ład n ię tego p rz ep isu m ogą rz ucić roz w ażan ia p r a w n o - porów naw cze.
P oszczegó ln e u sta w o d a w stw a ró ż n y m i d ro gam i do chodziły do u k sz t a ł-to w a nia ro szczeń p rew en c y jn y ch . Z p u n k tu w id zen ia p r z y ję te j te ch n iki re g u la c ji p ra w n ej m ożna w y ró żn ić d w a p od staw o w e ty p y ro zw iązań: 1) ogólne roszczenie p re w e n cy jn e jako k o n stru k c ja w y k ształco n a przez orzecznictw o prz y b r a k u w y raźn eg o un o rm o w an ia i 2) w y ra źn e u n o r -m ow an ie roszczenia p re w en cy jn e g o w tek ście u staw y . Z aró w no p ierw szy , jak i d ru g i ty p roz w iązan ia n ie są jed n o lite. W o b rę b ie p ierw szeg o m ożn a w yróżn ić trz y zasad nicze p od ty p y: a) u jm o w an ie o chr on y p re w e n c y jn e j jak o o ch ron y q u asi n e g a to ry jn e j, b) u jęcie roszczen ia p rew en cy jn eg o jako sui generis roszczen ia odszkodow aw czego i c) u jęcie o ch ro ny p re w e n c y j-n ej jako szczególj-nego śro d k a och ro j-ny , w y j-n ik ająceg o z zasad słuszj-ności. D ru g i ty p ro zw iązań je st jeszcze b a rd zie j zróżnicow any. P r z y jm u ją go u staw o d a w stw a m łode, stą d też n ie m ożn a go zilu stro w ać w y k szta ł-coną ju d y k a tu rą . S k ło niło m n ie to do po m inięcia ow ego ty p u re g ulacji, ty m b ard zie j że głó w n y m celem n in iejszy ch roz w ażań jest u chw y cen ie sam ej isto ty roszczenia p rew en cy jn eg o , a tę n ajła tw ie j w yd ob yć a n a li-zując te sy stem y p ra w n e, k tó r e w y tw o r z y ły om aw ian ą in sty tu c ję n a drodze sto p nio w ej ew o lu cji orzeczn ictw a.
I. ROSZCZEN IE QU A SI N EG A TO RY JN E
N ajb ard z iej c h a r ak ter y s ty c z n y m rozw iązan iem w y p ra co w an y m przez orzeczn ictw o w sy stem ach, k tó re n ie p rze w id u ją u staw o w o w yrażo nego roszczenia o zapobieżenie szkodzie, jest k o n s tr u k cja actio quasi neg a toria, sp ełn ia jąc a fu n k c ję og ólnej ak cji p re w e n cy jn ej. K ażde p raw o o c h a -r a k te -rz e b ezw zg lędn ym i p -r a w n ie ch -ron io ne in te -re sy p o d leg ają o ch -ro nie przez analog iczne sto so w anie zasad d oty czą cy ch n eg a to r y jn e j o ch ron y w łasności. T ą d ro gą ro zw o ju poszło orzecznictw o zacho dnioniem ieckie i au striack ie. P ew n e p od o b ień stw a do tej k o n s tru k c ji w y k az u je r o z w ią -zanie p rz y ję te w p ra w ie ra d ziec k im 1. N a jb a rd z ie j r e p r e z e n ta ty w n e pod ty m w zględem je st p raw o zachod nioniem ieck ie. O no zatem będzie p rz e d -m iote-m an alizy w dalszy-m ciąg u tego p u n k tu .
W o kresie p ow ojen ny m orzeczn ictw o n iem ieckie o statec znie p rzy jęło dopuszczalno ść ogólnej, tzw . zapob ieg aw czej sk arg i o zan iech anie (v o r-beug en de U nterla ssun gskla g e), k tó re j celem jest zapobieżen ie n a ru sze ń p ra w po d m io to w ych bądź p ra w n ie ch ro n ion y ch in teresó w . U w zg lęd niając tę skargę, sąd y p ow o łu ją się n a b rzm ien ie § 1004 k.c.niem . J e j zasadność w y m aga spełnien ia w szy stk ich p rzesłan ek roszczen ia n eg ato ry jn eg o , z tą ró żnicą, że zagrożen ie n a ru sze n ia nie d oty czy p ra w a w łasności, ale in n y ch p ra w p odm io tow y ch bądź p ra w n ie ch ro n io ny ch interesó w .
A rg u m e n ta cja orzecznictw a p rzeb ieg a w sposób n a stę p u ją c y . K od eks cy w iln y w y r aź n ie p rz ew id u je roszczen ie n eg a to r y jn e w razie n a ru sz en ia p ra w p o dm ioto w y ch bezw zg lędn ych, m ian ow icie w łasn ości i in n y ch p ra w rzeczo w y ch (§ 1004, 1027, 1067, 1090 ust. 1, 1134 ust. 1, 1227). D o pu szczalność ro szczenia o zan iech anie n ar u sz a n ia p ra w rzeczow ych je st w y -ra z em og ólnej zasady p -raw n ej, k tó r ą n ale ży stosow ać tak że w obec in n y ch p ra w b ezw zględn ych, zw łaszcza p od leg ają cych och ro n ie d elik to w ej n a ńio cy § 823 ust. 1 k .c.n iem .2 O p ierając się n a actio quasi negatoria p o dm io t p ra w a b ezw zględnego dm oże żądać u su nięcia źródeł zagrożenia p r a -wa, zan iech an ia stw a rza n ia p rz yszły ch zagrożeń bez w zg lędu na to, czy źródło zagro żenia stw orzo ne zostało w sposób zaw in ion y i czy szkoda już n a stąp iła lu b też dop iero grozi u rz eczy w istn ien ie m albo w y stęp u je o b
a-1 W p ra w ie rad zie ck im d o pu sz cz aln e je s t ro sz cze nie p r e w e n c y jn e ja k o d o d a t-k ow y p rz e dm io t ro szc ze n ia n e g a to r y jn e g o lub od szt-ko d ow aw cz ego — O. S. J o f f e, O sn ow y s o w i e ts k o g o prawa, M ińsk 1970, s. 531; O. S. J o f f e, J. K. T o ł s t o j , B. B. C z e r p a ć h i n , S o w ie t s k o je g ra ż d a ns k o je prawo , t. I, L en in gra d 1971, s. 354.
2 P rzep is te n o k re śla je d n ą z trzec h g łów ny ch p o d s ta w o d po w ie dz ialn oś ci de- iik to w e j i sta no w i, że k to ro zm y śln ie alb o z n ie d b a ls tw a n a ru s z a b e z p ra w n ie życ ie, ciało , zd row ie, w o lnoś ć, w ła s n o ś ć lu b in n e p raw o d ru g ie g o je s t o b o w ią za ny w y -n ag rod zić m u szk od ę st:;d p o w s ta ją cą .
w a p ow iększ enia ju ż częściow o p o w stałej szkody. R oszczenie q u asi n eg a -to r y in e słu ży tak że o chro nie „in ny ch p ra w ” bezw zględny ch, w y k s zta łconych p rzez orzecznictw o, m iano w icie ogólnego p r aw a osobistości i p r a -w a do p rze dsięb io rst-w a. O rzeczn ict-w o uznało, że roszczenie to p rzy słu g u je tak że w raz ie zagro żenia in tere só w ch ro n io n yc h p rzez § 823 ust. 2 k.c.niem . (przepis ten stano w i, że obow iązek o dszko dow aw czy ciąży w ra zie b ez-p raw n eg o i zaw inionego n a ru sz en ia u staw y m ają ce j n a celu o ch ro nę d ru g ieg o )3.
Ten tok ro zu m ow an ia ap ro b o w an y jest p rzez d o k try n ę . P o d k reśla ona p rz y tym , że ch ro nio n a sk ar g ą o zan iech an ie sfe ra p ra w n a nie m u si s ta -now ić p r aw a pod m iotow eg o o c h ar ak ter ze bezw zg lędn y m . W y starczy, że istn ie je zakaz d ziałan ia, m ający słu ży ć zabezp ieczeniu interesó w g od ny ch o ch ro n y 4. N ie m ożna sto sow ać o strzejsz ych u w a ru n k o w a ń d la o b ro ny in teresó w , k tó re n ie są p ra w am i po dm ioto w y m i o c h a ra k ter z e b ezw zg lęd -n ym . G łó w -ny a r g u m e -n t streszcza się w stw ie rd ze -n iu , że o d m aw iając o ch ro ny p raw o m w zględn ym , k tó r y c h n a ru sze n ie pociąga za sobą o d p o -w ied zialno ść z ty tu łu czynó-w niedoz-w o lo nych , n ależ ało b y ty m p ra-w o m p rzy zn ać o ch ronę q u asi d elikto w ą o ta k im sam y m sk u tk u , o p a rtą na analo giczn ym sto so w aniu § 823 k.c.niem . P oza ty m o ch ro n a q u asi n eg a- to ry jn a z h isto ry c zn y ch w zględ ów n ie m oże być słab sza od o ch ro n y de- lik to w e j5.
W lite ra tu r z e n iem ieck iej w iele m iejsca pośw ięca się u zasa dn ien iu w ym u szalno ści o gólnych obow iązk ów zacho w an ia, k tó r y c h n ar u szen ie p o -ciąga za sobą odpo w iedzialność delik tow ą. W edług tra d y cy jn eg o ujęcia obow iązków zachow ania, o k tó ry ch m ów ią §§ 823 i nast. k.c.niem ., nie m ożna w y m u sić pop rzez roszczenie o spe łn ien ie św iadczenia. D opiero w y rząd zen ie szkody n aru sze n ie m ty ch obow iązków p ow odu je, że u p r a -w n io ny będzie m ógł żądać jej n ap ra-w ie n ia. D o k try n a n iem iecka u siłu je u sun ąć tę sprzeczność pop rzez ar g u m e n t, że analog iczne stoso w anie § 1004 k.c.niem . n ie stw arz a no w ych obow iązków za niech ania, lecz już istn ie ją ce w yposaża w y ją tk o w o w a tr y b u t zask arżalno ści. S k oro w edłu g u n orm o w an ia § 1004 k.c.niem . m ożn a żądać zan iech ania n a ru sza n ia w łas-ności, to dlaczego n ie n ależ ało b y w sposób an alo giczn y p o trak to w a ć in n yc h p ra w bądź in teresó w , k tó re często d la zagrożonego są cen n ie jsze niż w łasność. Z ty ch sam ych w zględ ów m ożna żądać za niech ania n a ru szan ia
s Das Bürg er lich e G es e tz bu c h m it be s ond er er B e r ü ck s ic h tig u ng der R ec h ts p re -ch u ng des Rei-chs ge ri-ch ts und de s Bu nd es ge r ic h ts ho les . K om m e nta r her a us g eg eb en v o n M itgle id er n des B un des ge r ic hts hole s, 44. Leiferung pa r. 823—831, Berlin 1981, s. 66—68.
1 W . M ü n z b e r g , B em e r k u n g e n z u m H a ltu ng s gr u nd der U nter las s ung s kla ge . J. Z. 1967, N r 22, s. 690; W . H e n с к e 1, V o r b e u g e n d e Re c hts c hu tz im Ziv ilr e ch t, A cP 1974, N r 2—3, s. 120.
p r a w a u to rsk ic h i p r a w a osobistości, n ar u sze ń n o rm w y n ik ając y c h z p rz e -pisów o ochro nie p rze d nieuczciw ą k o n k u re n cją i p ra w a o rzem io słach 0. P o d sta w a d o g m atycz n a sk arg i o za n ie ch an ie je s t p rz ed m io tem oży-w io nej d y sk u sji oży-w d o k try n ie. J a k ju ż p op rzed nio n ad m ien iałem , oży-w ed łu g k lasycznego u jęcia o gólne o bow iązki zacho w an ia w y n ik ając e z p r z e -pisów o czyn ach niedozw olon ych i prze-pisów o nieuczciw ej k o n k u r e n c ji nie m ogą być w y m uszan e n a dro d ze po w ód ztw a o sp ełnienie św iadcze-nia. N aru szen ie ich pociąga za sobą obow iązek odszkodow ania w razie w y rz ądze nia szkody. S przeczno ść tego u jęcia z dopuszczalno ścią sk arg i o zan iechan ie do prow ad ziła część d o k try n y niem ieckiej do p rzy jęcia , że sk a rg a qu asi n e g a to ry jn a je st jed y n ie śro dk iem p ra w a procesow ego, k tó -r y n ie w y m aga istn ien ia od pow iedniego -roszczen ia w p -ra w ie m a t e -r ia l-nym . S p raw a p rze d staw ia się po dob nie ja k p rz y roszczeniu o u sta le n ie p ra w a bądź sto su n k u p ra w nego . W. Ile n c k el k r y ty k u je ta k ie ro z w iąz a-nie, w yw od ząc, że nie m a zasadniczej ró żn icy po m iędzy roszczeniem n e g a to ry jn y m i analogiczną w sto su n k u do niego zapob iegaw czą sk ar g ą o zan ie ch an ie7.
Z lite r a ln e j w y k ład n i § 1004 ust. 1 zd. 2 k.c.niem . w y n ik a, że ro sz-czenie n e g a to ry jn e jest d opu szczalne dop iero po do k o na ny m n aru sze n iu w łasności. Nie w y starcz a n ato m iast do w y stą p ie n ia z tak im roszczeniem jed y n ie ob aw a „p ierw szego ” n aru sz en ia w przyszłości. P o raz p ierw szy z ta k ą w y k ła d n ią zerw ała ju d y k a tu r a w orzeczeniu S ąd u Rzeszy z 1921 r. S ąd nie w yp ow ied ział się w sposób w y ra źn y , że dla sk a rg i o zn iechan ie n ie jest ko nieczne u p rz ed n ie n ar u sze n ie sfe ry p r aw n ej up raw n ion ego , lecz stw ierd ził, że „sam o zag ro żen ie je j n aru sz en ia m oże stano w ić znacz-n e znacz-n ar u szeznacz-n ie p ok oju p ra w a ” . Tego ro d z a ju znacz-n a ru sze znacz-n ie u rzeczy w istznacz-n ia się ju ż w p rz y p a d k u po w ażn y ch p rzy g o to w ań do n ar u szen ia cudzej sfer y p r a w n e j8. N a stę p n e orzeczen ia ar g u m e n to w ały w podo bnie k ar k oło m n y sposób i o tw arcie nie o d rzu ciły w y m o gu po p rzedn ieg o n aru szen ia. O sta -teczn ie z lite r a ln ą w y k ła d n ią zerw ał T r y b u n a ł Zw iązko w y w orzeczen iu z ro k u 1955°. R o zp a tru ją c sp ra w ę o zan iech an ie n aru sze ń p ra w a a u to r -skiego sąd stw ierdz ił, że sk ar g a po w ódk i je st zasadna, gdyż istn ie je po w ażna obaw a, że w przyszłości n a stą p i ta k ie n aru szen ie. Nie m a n a to -m iast zn aczenia, że do tychczas po zw an y nie n a ru szy ł p r aw powódki.
W spółczesne orzecznictw o p r z y jm u je , że ud zielenie o ch ro ny p re w en - cy jn e j jeszcze p rzed jak im k o lw ie k do k o nan y m w cześniej n aru sze n iem u zależn ion e jest od za istnien ia okoliczności, k tó re pozw olą n a u sta len ie p rz y g o to w ań do n a r u sz e n ia 10.
6 Ibidem , H e n c k e l , op. cit., s. 136— 137. 7 H e n с к e l, op. cit., s. 122— 128.
8 RGZ 101, 335.
9 N a p o d s ta w ie M ü n z b e r g a, op. et loc. cit. 10 Das Bü rge rlich e Ge setzbuch..., s. 68—69.
R oszczenie q u asi n e g a to r y jn e je st zasadniczo roszczeniem o za n ie-chanie. N ie m ożna się dom agać na jego p o dstaw ie nało że nia n a po zw a-nego ob ow iązk u d ziała nia. P o d k reśla się jed n ak , że g ran ic a pom iędzy d ziałaniem a zan iech aniem jest p ły n n a i w w ielu w y p ad k a ch w y k o n a nie o bow iązku zan iech an ia pociąga za sobą konieczność p odjęcia d ziałań p o zy ty w n y c h 11.
U jm o w an ie roszczen ia p re w en cy jn eg o jako q u asi n e g a to ry jn e g o p r z e -sądza o p od staw o w ej jego przesłan ce. O rzecznictw o i w iększość d o k try n y p rz y jm u je, że działan ie zag raża jące m usi być bezp raw n e.
II. SUI GENERI S ROSZCZENIE O D SZKO D O W A W CZE
D ru g im ro zw iązaniem w y p rac o w a n y m p rzez orzecznictw o, p rzy b rak u w y raźneg o u no rm o w an ia, jest u jęcie roszczen ia p rew en cy jn eg o jako su i generis roszczen ia odszkodow aw czego o parte go na g e n er aln ej k lau zu li o opow iedzialn ości d eliktow ej. W sy tu ac ji, gd y g ro źba w y rząd zen ia szko -d y czy nem nie-do zw olo ny m je st tak znaczna, że g ran ic zy z pew nością, m o żna stosow ać p rz episy o od szk odo w an iu i zasądzić je w po staci n a k a -zania p rzy w ró ce n ia do sta n u pop rzedniego . R oszczenie o p rzy w ró cen ie do stan u po przednieg o p rz y b ie ra po stać roszczen ia o przed sięw zięcie za-cho w ań p o trz eb n y c h do od w róc en ia grożącego n iebezp ieczeń stw a. Tego ty p u k o n stru k c ja , k tó r ą m ożna nazw ać ro szczeniem q u asi d elik tow ym , p rz y ję ta je st w p raw ie fr an c u sk im i belgijskim . W d alszym ciągu w y -w odó-w , jak o p rz y k ład , o m a-w iam p ra-w o fran cu sk ie.
Oi zecznictw o fr an cu sk ie w y kształciło p ew n ą form ę roszczenia o z a -pobieżenie szkodzie, k tó r a m og łaby zostać w y rząd zo na czynem n iedozw o-lonym . Osoba ponosząca odp ow iedzialno ść odszkodo w aw czą zo bow iązan a je st do n ap r aw ie n ia szkod y zasadniczo w form ie od szkodow an ia p ien ięż-nego. Je śli jed n a k sp raw ca odp ow iada e x delicto, sąd w ed łu g w łasneg o u zn an ia m oże zasądzić odszk odo w anie w form ie p rz y w ró ce n ia do stan u po przed niego. W sy tu ac ji, g dy zag ro żenie w y rzą d zen ia szkod y jest tego ro d zaju , że je j p o w sta nie jest pew n e, g d y b y sp ra w ę po zostaw ić w ła sn e m u biegowi, m ożna, w ed łu g fran cu skiego o rzecznictw a i d o k try n y , s to -sow ać p rzep isy o od szko dow aniu. O dszkod ow an ie w tak im w y p a d k u z a-sąd zane jest w fo rm ie p rzy w ró ce n ia do sta n u p oprzed niego, k tó re polega n a nało żen iu na zag rażającego obow iązków, k tó ry c h sp ełn ien ie je st p o trz eb n e do u sun ięcia n ieb ezp ieczeństw a. O b ow iązki te m ogą polegać z a -rów n o n a d ziałan iu, ja k i zan iechan iu. O koliczność, że p o w stan ie szkody jest pew n e, u zasadn ia zró w n an ie szkod y p rzy szłe j (p ré ju d ice f u tu r
cer-tain) ze szkodą a k tu a ln ą (p réju dice actuel), o k tó re j m ów i a rt. 1382 k.c. franc., n o rm u ją c y o dpow iedzialność d elik to w ą n a zasadzie w iny. T akie ujęcie p ro w a d zi w k on sek w en cji do ro zw iązania, w e dłu g k tó reg o z a g r a -żające zachow anie się pozw anego m usi być zaw inio ne. P on ie w aż za są-dzen ie odszko dow ania przez p rzy w ró cen ie do sta n u po przedn iego zależne jest od sw obodnego u zn a n ia sędziego, u w zg lęd n ie nie roszczen ia p re w e n -cyjnego m a c h a r a k te r f a k u lta ty w n y 12.
N ajczęstsze w orzeczn ictw ie p r z y p a d k i o ch ron y p r e w en cy jn e j to r o szczenie o n a p ra w ie n ie n aw ierzc h n i ulicy, ro szczenie o zniszczenie n a -k ła d u g az ety za w iera jące j s-k an d aliz u ją c e in fo rm a cje doty czące pow oda, roszczenie o n ak azan ie zao p atrzen ia do m ostw w u rząd zen ia p rz eciw p o żarow e i p rzy rz ą d y d ym o ch łon n e o raz roszczen ia o ochronę p rzed n ie -uczciw ą k o n k u re n c ją .
P rze d sta w io n a k o n stru k cja w y k o r zy sty w an a jest n ajczęściej do o ch ro n y p rz ed im m isjam i po śred nim i. M ożna n a w e t pow iedzieć, że ogólne r o szczenie p re w en cy jn e w y kształciło się głó w nie n a tej bazie. K o dek s N a -poleona n ie zaw iera u n o rm o w a n ia an alo giczn eg o do § 1004 i 906 k.c.niem . (odpo w iedniki a r t. 222 § 2 i 144 k.c. polskiego). A ctio negatoria ro z u m ian a je st n a w zór p ra w a rzy m skieg o jak o roszczen ie w łaściciela, c h r o -niące p rz ed n aru sz en iem słu żeb no ści13. O rzeczn ictw o u znaje, że w szelkie im m isje p ośred nie, k tó r e stw a rz a ją n ien o rm a ln e zak łó cenia sąsied ztw a (tro ub les a n o rm a u x de voisinage) są n iedozw olone i p o d p ad a ją pod h ip o -tezę k lau z u li g en e r aln ej odpo w iedzialn ości de lik to w ej, tzn. pod a rt. 1382 k .c.14 (odpow iednik a r t. 415 k.c. polskiego). Z tego w z ględ u osobie d o tk n ię te j im m isjam i słu ży roszczen ie odszkodow aw cze. O dszkodow anie to m oże b yć zasądzone w p ostaci z a p ła ty od po w iedn iej sum y p ieniężn ej alb o r e s ty tu c ji n a tu r a ln e j. Ta o statn ia m oże p rz y b ra ć form ę n a k a zan ia po zw anem u przed sięw zięcia od po w iedn ich śro dków , m ając ych n a celu w y elim in o w an ie albo zm niejsze nie im m isji. S ąd m oże np. n ak azać z a in -stalo w an ie o dp ow ied nich u rzą d zeń tech n iczn y ch, o g raniczenie d ziałalno ści p rzed sięb io rstw a lu b n aw e t — w p ew n y ch w y p a d k ach — jego za m k n ię-cie15.
O p arcie roszczenia na a r t. 1382 k.c. w y m aga stw ie rd zen ia w in y. O d
-12 H. Ł. M a z e a u d , Traité th é o r iq ue et pr atiq ue d e la re sp onsa bilit é civile délictue lle et contr ac tu elle, t. III, P aris 1950, s. 172— 173; M. P l a n i o l , G. R i- p e r t , Traité pr atique de droit civil français, t. III, P a ris 1930, s. 749—750; H. K ö t z , V o r b e u g e n d e R e ch tsc h utz im Ziv ilr e ch t, A cP 1974, N r 2—3, s. 159— 160; H. S t o 11, Co n s e q ue n c e s ol Liability: Remidies, [w:] In ter na tio nal En c yc lo pe dia oi Co m p ar a tive Law, vo l. XI, ch. 8, T u bin ge n, P a ris 1972, s. 153.
13 G. M a r t y , P. R a y n e a u d , Droit civil, t. II, P a ris 1965, s. 186. 14 J. С a r b о n n i e r, Droit civil, t. II, P a ris 1980, s. 243.
15 М. E. R o u j o u d e B o u b é e , Essai sur la n otio n d e répar ation, P a ris 1974, s. 231—232 o ra z c y to w an e tam o rzecznictw o,
w oływ an ie się orzecz nictw a do w in y osoby o dp o w ied zialn ej za im m isję je st jed n a k b ard ziej fo rm aln e niż r e a ln e 10. W u za sad n ien ia ch w y ro k ó w u w zg lę d n iający ch po w ód ztw a sąd y fz ę s to podnoszą, że n ie zostały p r z ed -sięw zięte p ew n e śro d k i ostrożności, k tó re m o głyb y zapobiec szkodzie. N a w e t w ted y gd y np. w łaściciel n ieruch om o ści lu b posiad acz za k ład u p rz ed sięw z iął w szy stk ie środ k i o stro żn ości n ałożone p rzez u re g u lo w an ia ad m in is tr ac y jn e (np. po dnió sł wysokość ko m in a sw o je j fa br y ki, zasto -sow ał śro d k i d ezy n fek cy jn e), orzeczn ictw o p rz y jm u je jego o dp o w iedzial-ność, jeżeli uciążliw o ści dla sąsied ztw a w dalszym ciągu p rz e k ra c za ją p rz eciętn ą m iarę. J a k stw ierd z a J. C arbo n n ier, jeżeli w in a w ta k ic h s y tu ac ja c h w ogóle w y stę p u je , to w y ra ża się ty lk o w przek ro czen iu zw y -czajow ej m ia ry zakłóceń w sto su n k a ch sąsied zk ich 17.
B ardzo c h a ra k te r y sty c z n y jest w ty m w zględzie w y ro k S ądu K a sa -cyjn ego z dn ia 41 19 71 r. S ąd ap ela cy jn y uzn ał b r ak odpo w iedzialn ości osoby d o k on u jące j im m isji ze w zględ u n a b ra k w in y. A rg u m en ta cja p r z e -b ieg ała w sposó-b n a stę p u ją cy : n ie m ożna p rzy p isać w iny n a tej ty lk o p od staw ie, że istn ie ją c a szkod a je st re z u ltate m p rze k ro c ze n ia n o rm a ln y c h uciążliw ości sąsiedzkich. P o w sta n ie szkody, bez w zg lędu n a je j ro zm iar, n ie w y sta rcza dla pociągn ięcia do odpo w iedzialn ości tego, ko m u w y -rząd zen ie szkod y je st p rz y p isy w an e , poniew aż a r t. 1382 i 1383 w y m a g ają stw ie rd z en ia w in y w p o staci nieostrożn ości lu b nied b alstw a . W p rz e -ciw n y m razie odpow iedzialność w łaściciela b y łab y odpo w iedzialnością bez w zg lędu na w inę, o p a r tą n a sam ym fakcie zakłó cenia sto su nk ó w są -sied zk ich albo na ry zy k u , co nie zn a jd u je u zasad nienia w ob ow iązu jącym u no rm ow a niu . S ąd K a sa cy jn y uc hy lił jed n a k w y ro k sądu apelacy jneg o, n ie po dzielając te j ar g u m e n ta cji, i p rz y ją ł, że w ta k ic h w y p ad k a ch osoba w y tw a rz ają c a im m isje m oże być p ociąg nięta do od pow iedzialno ści c y -w iln e j18.
W w ielu o rzeczeniach sądy po p ro stu u n ik a ją w y m ien ia nia te rm in u „ w in a ” i p o w oły w ania się n a a rt. 1382 k.c.19, a d o k try n a fran cu sk a, jak stw ierd z a H. K ötz, „g rzecznie przech od zi n a d ty m do p o rząd k u d z ie n -nego 20. A u to r ten, k tó r y an a liz u je w ko n tek ście p raw n o p oró w n aw czy m ro zw ój orzecznictw a i d o k try n y fran cu sk iej, dochodzi do w niosk u, że odpow iedzialno ść p r e w en cy jn a w p ra w ie fra n cu sk im o p a rta je st na b ez-p raw no ści i zbliża się do k o n str u k c ji ez-p rz y ję te j w ez-p ra w ie n iem ieck im 21.
,b M. F. N i c o l a s , La pr otectio n du v ois inage, RTD 1976, nr 4, s. 6 8 3 -6 8 5 . ” C a r b o n n i e r , op. et toc. cit.
“ N i c o l a s , op. cit., s. 684.
M a z e a u d, A. T u n e , Traité thé or iq ue et pra tiq ue de la re s pon sa bi-lité c iv ile dé lic tu elle et co ntr actuelle , t. I, P aris 1965, s. 705.
î0 K ö t z , op. cit., s. 163. !1 Ibidem, s. 162— 163.
W sam ej d o k tr y n ie fra n c u sk iej M. E. R ou jo u de B oubée sk o n stru o w ała tezę, że p o d staw ą roszczenia p rew en c yjn eg o je st bezpraw no ść zac' ow a- n ia osoby z ag raż ając ej22. A n alizu ją c, orzeczn ictw o a u to rk a w pro w ad ziła roz ró żn ien ie m ięd zy u su nięciem sk u tk ó w n a ru sze n ia (cessation du p r é -ju d ice) i u sun ięciem b e zp raw n e j s y tu a c ji (su ppressio n de la situ a tio n illi-cite). Ś w iadczenie p ierw sze p odp ada pod r e s ty tu c ję n a tu ra ln ą . Roszczę n ie o u su n ięcie sk u tk ó w n ar u sze n ia jest roszczeniem w sw ej isto cie o d -szkodow aw czym , chociaż n iek ied y sp ełn ia fu n k cję p rew e n cy jn ą . N ależy w ta k ich w y p a d k u stosow ać w szelk ie zasady rząd zące o dpow iedzialnością odszkodow aw czą. Zgod nie z p rz y ję tą w p ra w ie fran cu sk im reg u łą, cd d y sk re cjo n aln eg o u zn a n ia sędziego będzie zależało, czy zasądzić odszkod ow an ie p ien iężne czy obciążyć po zw anego o bow iązkiem r e sty tu c ji n a t u -ra ln e j. T y p ow ym stan em fa k ty c z n y m ilu str u ją c y m u su n ięcie sk u tk ó w n aru szen ia, k tó re sp ełn ia tak że fu n k c ję p re w e n cy jn ą , jest zobow iązanie osoby kogoś zn iesław iające j do op u blik o w an ia przeproszen ia. In n y m przy -k ład e m jest n a-k az an ie p ozw an em u zrep e ro w an ia m u ru , -k tó ry został przez niego uszkodzony.
U sunięcie b e zp raw n e j sy tu a c ji m a n a to m ia st cel czysto p re w en c y jn y . T yp ow e stan y fak ty cz n e w orzeczn ictw ie fra n c u sk im to zobow iązan ie osoby po w o d ując ej an o rm aln e uciążliw ości d la sąsied ztw a do za in stalo -w an ia k on ieczny ch u rz ąd zeń te chn ic zny ch alb o do zam kn ięcia zakład u, zak azanie ku p co w i u żyw ania dla sw oich p ro d u k tó w n azw y lu b oznaczeń, k tó re sobie b ezp raw n ie u zu rpo w ał, k o n fisk ata dzieła zaw ierająceg o cu dzą k oresp on d en cję, n a k tó r e j p u b lik a cję osoba u p raw n io n a n ie w yraz.’ła zgody, k o n f isk ata ten d e n c y jn e j p u b lik acji n a ru sz ając ej czy jąś re p u ta c ję , n a k az an ie u su nięcia oszczerczych in fo rm ac ji z biografii.
O d w o łu jąc się do an alo gii w zględ em o ch ron y p ra w rzeczow ych i p o -siłk u ją c się a r g u m e n ta m i za czerp n ięty m i z d o k try n y n iem ieckiej, a u to rk a dochodzi do w nio sk u, że p rz esłan k ą roszczen ia o u su nięcie b ez p ra w n e j sy tu a cji jest b ezp raw ność zacho w an ia osoby stw ar za jąc e j ta k ą sy tu ację. O m aw ian e roszczenie m a, zdan iem a u to rk i, sam od zielne znaczenie i n ie je st uzależnio ne od sp ełn ien ia p rze słan ek od pow iedzialności o d szk o d o -w a-w czej. W y starczającą jego p o d sta-w ą je st sam fa k t n a ru sze n ia przez osobę za graż ają cą n orm , k tó re m a ją na celu ochro nę p ra w i in tere só w osoby zagrożonej. O soba b e zp raw n ie zagrożona w k o rzy sta n iu ze sw y ch p ra w i realizo w an iu sw oich in te re só w m a p raw o żądać, ab y źródło zag ro żen ia zo stało u su n ię te. W yn ik a to z sam ej isto ty rzeczy. Z tezy, że r o -szczenie p re w en cy jn e je st n iezależne od p rzesłan ek roszczen ia odszko-dow awczego, a u to rk a w yciąga n a stę p n y w niosek, iż sądo w i nie służy już
d y sk rec jo n a ln a w ład za zasąd zenia św iadczenia pieniężn eg o zam iast ż ą -danego św iadczen ia niep ien iężn eg o 23.
W św ietle o rz eczn ictw a fran cu sk ieg o g ra n ic a m ięd zy ro szczeniem o d szkod ow aw czy m a ro szczen iem p re w en cy jn y m je st z a ta rta . C y to w an e w y -pow iedzi d o k try n y są te o re ty c zn ą p ró b ą zm ian y tego sta n u rzeczy.
ITT. SZCZEGÓLNY ŚRODEK O CH RON Y PR A W N FJ W Y N IK A JĄ C Y Z ZASA D SŁUSZNOŚCI (I N J U N C T I O N )
T rzecią fo r m ą o ch ro ny p rew en c y jn e j je st o p arcie jej n a zasadach słuszności. Ta k o n stru k c ja została w y k ształco n a w sy stem ie co m m o n law i w y n ik n ęła z m ożliw ości sto so w ania p rzez sąd y n ad zw y cz ajn y ch śro d -k ów p raw n y ch , n a p o d staw ie -k tó r y c h m ożna było n a po zw anego nałoży ć obo w iązki n ie w y n ik a jąc e z p r a w a p rz ed m ioto w eg o, a k tó r e zn ajd o w a ły u sp ra w ied liw ie nie w zasad ac h słuszności (eq u ity). K onieczn ość takieg o ro zw iązan ia p o d y k to w a n a b y ła n iew y k sz tałcen ie m się w co m m o n law r o -szczenia n e g ato ry jn eg o . D opuszczalność zapob iegaw czej o ch ro ny w łasności n a zasadach słu szłasności zo stała n a stę p n ie ro zszerzo na n a inn e p r a -w a i p ra -w n ie ch ro n ion e in tere sy . P r a-w o a n g lo -a m ery k a ń sk ie -w y t-w o rzy ło ogólną sk arg ę p re w e n cy jn ą zw an ą in ju n c tio n 24.
I n ju n ctio n sp ełn ia n ajró ż n o ro d n ie jsze fu n k c je, niek on iecznie zw ią-zane z p r e w en cją w ścisły m tego słow a ro zu m ie niu . D o k try n a an g io -a m e- r y k a ń sk a d ef in iu je in ju n ctio n jak o środ ek p ra w n y słu żąc y do zapob ieże-n ia b ezp raw ieże-n y m ieże-n aru sze ieże-n io m cu dzych p r a w i iieże-n tere só w , ieże-n iezależieże-nie od tego, czy m a ją on e sw e źró dło w p ra w ie stano w ion y m , w co m m on law czy w zasadach słuszności.
Ma ona zastoso w anie w sto su n k ach u m o w nych, służy jak o środ ek k o n tro li działań ad m in istra cji, a n aw e t (w S ta n a ch Zjedn oczo nych) d zia-łań leg islaty w y . W ob ecnym stan ie p r a w n y m zaró w no w A nglii, jak i w S ta n ac h Zjed no czon y ch sto so w an ie in ju n c tio n je st g e n er aln ie d o -stę p n e w sy tu acji, g dy p r a w n ie ch ro n io n y in tere s zo staje zag rożon y czy-n em czy-niedo zw o loczy-n ym 25. N a jc zęstszy m i w p ra k ty c e sądów p rz y p ad k a m i sto so w an ia sk arg i p re w e n cy jn e j są roszczen ia o zan iech an ie im m isji, r o szczenia o zapo bieżenie n a ru sze ń p ra w a u to rsk ic h i w y nalazczy ch , n ie -uczciw ej k o n k u re n c ji oraz n a ru sze n ia d óbr osobisty ch.
P oczątkow o in ju n c tio n m ógł być sto so w an y do piero po u p rzed n im w y rz ąd ze n iu szkody bądź n aru sz en iu p ra w i zm ierzał do zapobieżenia p on ow n em u je j w y rząd z en iu lu b p on ow n em u n a ru sze n iu p r a w sk
arżą-23 P od o bn ie P. l e T o u r n e a u, La r es pon sabilité civile, P aris 1982, s. 330. 24 S t o l l , op. cit., s. 65.
cego. O b ecnie o chro na p rz ew id zian a w ty m try b ie m oże być p rzy z n an a także w celu zap obieżenia b ez po śre dn iem u n ieb ezp iecz eństw u n ar u szen ia p ra w rów n ież w ted y , gd y żad ne n a ru sze n ie n ie m iało jeszcze m iejsca. Tego ty p u sk ar g a n az yw an a jest qu ia tim et in ju n ctio n 211.
W ed łu g p ra w a angielskiego, w razie istn ien ia p ra w a po stro n ie powoda (legal rig ht), je st on u p ra w n io n y do żąd an ia in ju n ctio n w celu zapobie • żen ią n a ru sze n iu tego p raw a, ch y b a że szczególne w zg lędy p rze m a w ia ją przeciw ko u dzielen iu o chro n y 27.
I n ju n c tio n służy jako o chro na p rz ed p op ełn ien iem d elik tu , jego k o n -ty n u ac ji alb o po w tó rzen iu . M usi jed n ak ż e w y stąpić — zw łaszcza gdy chodzi o quia tim e t in ju n c tio n — b ezpo średn ie niebezp ieczeń stw o w y rz ąd ze n ia szkody. O chron a je st p rzy zn a w an a w ted y , gd y dz iałan ie s p r a w cy w y p ełn ia zn am io na d elik tu . S łuży ona w zasadzie w raz ie groźb y p o p e łn ien ia każdeg o d e lik tu 28. N ie w y łącza się a prio ri roszczen ia o zapo -bieżenie delik to w i, za k tó ry p o w stała b y odpo w iedzialność n a zasadzie ry zy k a. O rzecznictw o ta k iej o ch ron y je d n ak n ig d y n ie przyznało . Z n a -m ien ną je st sp raw a G raig ola M er th y r Co. v. S w an sea C o rp oration z 1928 r . 29 P o w o dow a spó łka żąd ała zak azania p ozw an ej k o rp o r ac ji p o -now nego n ap e łn ie n ia zb iornika, k tó ry na m ocy um ow y m ięd zy stro n am i b y ł przez dług ie lata opróżnion y. S tr o n a pow odow a tw ierd ziła , że n a -p ełn ien ie zb io rn ik a m oże zalać ko -p aln ię, k tó r a się -pod nim zn a jd u je . Sędzia To m lin odd alił pow ó dztw o u zasad n iając ro zstrzyg n ięcie tym , że n ie istn ie je b ezp ośred nie zagrożen ie szkodą. A rg u m e n t ten podzielił S ąd A p e lac y jn y i Izba Lord ów . W arto zw rócić uw ag ę, że w razie w y rz ądze nia szko dy str o n a po zw ana od p o w iad ałab y na zasadzie ry zy k a , gdyż stan fa k -tyczn y cy to w an e j sp ra w y je st n iem alże id en ty c zn y ja k w sły n n y m o rze-czeniu R ylan ds v. F le tc h er , k tó reg o re g u ła sta ła się w p ra w ie an g ielsk im głó w ną zasadą odp ow iedzialności n a zasadzie r y z y k a 30.
Nie z n a jd u je m y rów nież w orzeczn ic tw ie an gielsk im po szuk iw ania w in y osoby zag raż ającej w yrz ądze niem szkody. P odo b nie zag adn ien ie się p rze d staw ia w ju d y k a tu rz e a m ery k ań sk iej.
P o d staw o w ą i n a jb a rd z ie j c h a r ak ter y sty c z n ą cechą ro szczeń o p a rty c h n a e q u ity jest uzależn ienie ro zstrzy g nięcia od d y sk re cjo n aln ej w ład zy sę dziego. S ta je się to zrozum iałe, gd y sp o jrzy się na zag adn ienie z h isto ry cz -nego p u n k tu w idzenia. P oczątko w o orzeczn ictw o sąd u k an clersk ieg o
*« Sn ell's Pr inciples oi Equity, ed. R. E. M e g a r y an d P. V. B a k e r, London 1966, s. 700—701.
27 P. S. J a m e s , Ge nera l Prin ciple s oi th e Law oi Torts, London 1969, s. 428 28 H. G. H a n b u r y , M o dern Eq uity. T he Pr inciples oi Equity, Lond on 1949, s. 641 i n.
tra k to w a n e było je d y n ie jako a k t ła sk i w sy tu ac ji, gd y co m m on law o k a -zy w ało się n ie p rz e jed n a n e dla dochodzącego sw y ch p raw . T łu m ac-zy to, dlaczego sęd zia m a n iesk rę p o w an ą w ład zę od d alen ia roszczenia p re w e n -cy jn eg o, n a w et gd y sp ełn io n e są w szy stk ie jego p rzy sła n k i. P o d k r eśla się oczyw iście, że orzeczen ia n ie m ogą być w y d a w an e w sposób a r b itr a ln y i dow olny. S ędzia m u si p oró w n ać ko rzyści, k tó re o dn io słaby stro n a d o m a ga ją ca się o ch ro ny p re w e n cy jn e j z uszczerb kiem , ja k i po niósłb y p o zw any, g d y b y roszczen ie zo stało uw zg lęd nione. S ąd m oże odm ów ić z a -sąd zenia in ju n c tio n , jeżeli uzna, iż uszczerbek te n b y łb y zn aczn ie w yższy niż szkoda, n a jak ą n a ra ż o n y je st powód. Tak b rzm i zasad a ogólna.
Istn ie ją jed n ak p o dstaw o w e ró żnice w zależn ości od ty p u do chodzo-nego roszczen ia p rew e ncy jn eg o . P r z y docho dzen iu p rzez pow o da o ch ro ny ty m czaso w ej p rzy zn aw a n ej do czasu m ery to ry cz n eg o ro zstrzy g n ięcia s p r a w y (in terlo c u to ry b ąd ź p re lim in a ry in ju n ctio n ) — od d alen ie sk arg i u za sad n ia zw y k ły b ra k p r o p o rc ji p om iędzy e w e n tu a ln y m u szczerbk iem p o -zw aneg o a grożącą pow odow i szkodą, gd y zaś chodzi o ro z strz yg n ięcie o stateczn e (fin al in ju n ctio n ) — ty lk o rażąca d y sp ro p o rc ja m oże u z a s a d -niać od dalen ie sk a rg i31. S ąd m oże odm ów ić o ch ro n y p re w e n c y jn e j nie ty lk o w ted y , gd y je j p rzy zn an ie p rz yn io słob y po w ażną szkodę po zw a-n em u, lecz rów a-n ież gd y a-n ar u sz ało b y ia-n te re s spo łecza-ny. W sp ra w ie M adison v. D u ctow n S u lp h u r, C opp er an d Iron Co. (1904 r.) d y m y w y d o b y -w a jąc e się z fa b r y k i str o n y p oz-w an ej po -w odo -w a ły s t r a ty -w plon ach u zy sk iw a ny ch przez pow oda z p row ad zen ia f a rm y 32. P o w ó d d om agał się zam knięcia fa b ry k i. S ąd o dd alił sk a rg ę ze w zg lędu na to, że s t r a ty w p lo -n ach b y ły sto su -nk ow o -niew ielkie oraz że roszcze-n ia odszkodo w aw cze w ty m p rz y p a d k u zap ew n iają po szk odo w an em u d o stateczn ą ochronę. D a l-szą m o ty w acją tego ro zstrzy gn ięcia było to, iż — p o m ijają c n ie p r o p o rcjo n aln ie w ielk ą s tr a tę po stro n ie pozw an ej w razie u w zg lęd n ien ia r o szczenia — u cierp iałb y tak że pod w zględem eko no m icznym in te re s sp o -łeczny.
Z nowszego orzeczn ictw a n ależy w y m ien ić zn an e orzeczenie sąd u n o w ojo rsk ieg o w sp ra w ie B oom er v. A tlan tic C em en t Co. (1970 r.)33, k tó reg o sta n fak ty cz n y b y ł n astę p u jący . P ow odow ie — w łaściciele n i e r u -chom ości sąsiad u jąc y ch z cem en to w n ią n ależącą do stro n y p ozw an ej — cierp ieli z pow odu n ad m iar u em ito w an eg o przez cem en to w n ię py łu, c h o -ciaż pozw ane p rz edsięb io rstw o zainstalow ało w te j ce m e nto w n i n ajlep sz e d ostęp n e n a r y n k u f ilt ry oczyszczające. P ow odo w ie do m ag ali się za m k n ię
-31 D e v e lo p w e n ts in th e l a w — I njun ction s, H a rv . L. Rev., vol. 78, n r 5, s. 1003 i n . ; S t o l l , op. cit., s. 159.
32 D evelo pm en ts..., s. 1004.
83 O r zec zen ie to c y tu ją W . H. R o d g e r s , Jr., H a n d bo o k on En v ir o nm en ta l Law, St. Paul, M inn. 1977, s. 143— 144 i К ö t z, op. Cit., s. 157.
cia cem entow ni. S ąd odd alił pow ództw o u za sa dn iają c sw e ro zstrzy gn ięcie tym , że szkoda ak tu aln a , jak i grożąca w przyszłości, choć jest znaczna, i tak jest m n iejsza od tej, jak ą po n io słab y stro n a po zw ana p rzez za m k n ię -cie cem en to w ni, zw ażyw szy, że je j w y b u d o w a n ie ko szto w ało p on ad 45 m in doi. i d a je p racę około 300 ludziom , a a k tu a ln ą i przy szłą szkodę po w o -dów n ależ y szacow ać n a su m ę około 185 tys. doi. Sędzia Jase n w v o tu m sep a ra tu m by ł zdania, że stro n a p ozw an a p ow inn a być zo bow iązana do zam kn ięcia fab ry ki, pod w aru n k iem , że w ciąg u 18 m iesięcy n ie zdoła zapobiec em ito w an iu py łów za pom ocą no w y ch środ k ów techn iczn ych. Z podo bny ch założeń w y cho d zą są d y od m aw iają c n ak a zan ia zbu rzen ia b u d y n k u , k tó ry po staw iono w k racz ają c ty lk o n iezna czn ie na g ru n t s ą -siedni. Jed n ak że , g dy zachow anie pozw anego jest zaw in ion e, sąd m oże przy zn ać in ju n ctio n n a w et w p r zy p a d k u n iep o ró w n y w aln ie w ięk szej dla niego szko dy 34.
Z ależnie od tego czy roszczen ie p rz y b ie r a po stać sk arg i o zan iech an ie czy sk ar g i o p o zy ty w n e d ziałan ie osoby zag raż ające j zarów n o w p ra w ie an gielskim , jak i a m ery k a ń sk im w y ró żn ia się p ro h ib ito ry in ju n c tio n i m a n d a to ry in ju n c tio n 3S.
W ed łu g k lasy czn ej d ef in ic ji in ju n c tio n oznacza orzeczen ie sądow e z a k azu ją ce p od ejm ow ania ok reślonego d ziałan ia36. D e fin icja ta została p r z e -ła m an a w orzeczeniu S ąd u K a nclersk ieg o w sp ra w ie L an e v. N ew id ig atc z 1804 r., w k tó re j pow ód dochodził n a k az an ia p ozw an em u n a p r aw ie n ia p rzec iek a jąc ej tam y. S ąd K an cle rsk i w y d a ł orzeczenie za k azujące p ozw an em u zag rażaan ia pow odow i przez u trzy m y w a an ie an ie zre p ero w aan y ch u r z ą -dzeń w odn ych. O d tego czasu orzeczn ictw o an gielskie u z n aje d o p u szc zal-ność m a n d a to ry in ju n ctio n s. P rze z d łu gi czas obowiązek d ziałan ia ck re - ślan o zd aniam i p rzeczącym i jak w cy to w a n y m orzeczeniu. O b ecnie w y ro k i sądow e n ak ła d a ją obow iązek d ziałania, fo rm u łu ją c je w po staci n a -k azów p o zy ty w n y c h 37.
D ecyzja, czy pow odow i p rzy zn ać ochro nę p rew en c y jn ą czy jej od m ó -wić, jest ty lk o jed n y m z asp ek tó w d y sk rec jo n aln ej w ład zy sądu. Sąd nie m u si uw zględ m ć całości sk arg i pow od a i m oże p rzy zn ać ochro nę czę-ściową (partial relief)39. Możliwe je st tak ż e w y d an ie orzeczenia całk o w i-cie p o m ijająceg o żąd an ia pozw u i n ało żen ie n a pozw anego obow iązków tak ich , jak ie sąd uzna za stosow ne. Jak o p rz y k ła d m ożna w y m ien ić o rz e-czenie w sp raw ie Ila ftf ie ld T o w nship v. L an d sd ale M un icipal A u th o r ity z 1959 r. P o zw ana gm ina sam o rząd ow a p ro w ad ziła w iercen ia do no w ej
31 D eve lo pmen ts..., s. 1006, 35 Ib id em, s. 1055.
86 Ibidem , s. 1061.
37 Sn ell's Principles..., s. 695. 38 D ev elopm ents..., s. 1063.
stu d n i g łęb ino w ej, n a sk u te k czego poziom w od y w stu d n iac h pow od ów znacznie się obniżył. P ow odow ie d o m ag ali się zan ie ch an ia w ierceń. S ąd n ie u w zg lę dn ił żąd an ia u zna jąc, że d ziałalność po zw any ch p rzy n ie sie k o -rz yść społeczną. N a kaza ł je d n a k stro n ie p ozw anej, ab y p odłączyła na w ła sn y ko szt sieć w o dociągow ą pow odów do b u d o w an ej p rzez siebie s tu -dn i i ab y zap ew n iła pow odom d ostaw y w ody w od po w ie-dn iej ilości39.
IV. W N IO SK I Z PRA W A PO RÓ W N A W CZEG O
Rozpocząć w y p ad a od re f le k sji do tyczącej pierw szego ty p u ro z w ią zań. A n aliza trze ch g łów n ych sy stem ó w p raw n y ch : niem ieckieg o, f r a n -cuskieg o i co m m o n law p row ad zi do w niosk u, że m im o ró żnic w p o d ej-ściu do za gad n ienia p rz y z n a ją one o chro nę p re w en cy jn ą w zbliżony m za kresie i n a p od ob nych zasad ach 40. Ż ad en z w y m ien io n ych sy stem ów n ie zna w y ra źneg o u n o rm o w a n ia g e n e ra ln ej ak cji p re w en cy jn ej, a m im o to orzecznictw o k o n str u u je ją w sposób m n iej lu b b ar d ziej konsek.w etny.
N ajw ięk szą chy b a p rze jrzy sto ść te ore ty cz ną w u k ształto w a n iu ro sz -czenia p rew en cy jn e g o u zysk ała ju ry sp r u d e n c ja niem iecka. P rzy c zy n ą tego jest ujęc ie actio nega toria w § 1004 k.c. jako roszczen ia chron iąceg o p r a -wo w łasności p rz ed k ażd ą b e zp raw n ą in g e ren cją ze stro n y in n y ch osób (p om inąw szy pozb aw ien ie w łaściciela po siadan ia, k tó r e je st ch ro nio n e przez rei vind icatio).
O ch ro na n eg a to ry jn a p ra w a w łasno ści m ogła być ła tw o rozszerzona n a o chronę n e g a to ry jn ą in n y ch niż w łasność p o dm io to w y ch p ra w b e zw zg lędn ych, a n a stę p n ie na ochro nę p ra zw n ie ch ro n ion y ch in teresó zw . Is to -ta ro szczenia qu asi n eg a to ry jn eg o w p ra w ie niem ieck im streszcza się w n a stę p u ją c e j k o n stru k c ji. S koro n o rm a p ra w n a ch ro n i ja k iś in te re s i k to ś b ez p raw n ie n a ru sza tę n orm ę, osoba zagrożona m a p raw o żądać o ch ro ny p rz ed tak im zach ow an iem . Zagro żenie n a ru sze n ia in te resó w m usi być b ezpraw ne. B ezpraw n ość zaś je st u jm o w an a zgodnie z o gólny m i zasad am i rząd zą cy m i od pow ied zialno ścią d elik tow ą, gdy ż chodzi tu o n a ru szen ie przez zag rażającego po w szechnie o b ow iązu jący ch n o rm za ch o -w ania. W obec tego ro szczenie p re -w e n cy jn e -w p ra -w ie n iem ieck im m cżna ro zum ieć także jako roszczenie q u asi delikto w e.
O rzeczn ictw o fra n cu sk ie nie m iało ta k m ocnego p u n k tu o parcia w t e k -ście ko deksu cy w iln eg o jak orzeczn ictw o niem ieckie. P ierw szą p o trzeb ą b y ła k o n s tru k cja ogólnego roszczen ia n e g ato r y jn eg o , a dop iero po tem ogólnego roszczen ia p rew ency jne go . K odek s N apoleo na n ie p rz ew id u je w o d rę b n y m u n o rm o w an iu o ch ron y w łasności p rzed k aż d y m b ez p r aw
-3S Ibidem .
n y m n aru szen iem , ale w sły n n e j g e n e r aln e j k la u z u li o dpow iedzialn ości d elik to w ej z a rt. 1382 n o rm u je ogólną ochro nę p rzed k ażd y m zaw inio -n y m w y rząd z e-n ie m szkody. Te-n p rze pis m u siał zatem stać się p o d staw ą k o n stru k c ji roszczenia zapobiegaw czego, k tó r e m ożna n az w ać q u asi o d szkodow aw czym , a ściślej q u asi d elik to w y m . O ch ro na p re w en c y jn a w czy ste j po staci c h a r a k te r y zu je się tym , że szkoda jeszcze nie p o w stała, a ty l ko istn ie je zagrożen ie je j u rzecz yw istn ienia. Ś w iadczen ie, k tó reg o d o -chodzi zagrożony, n ie je st o dszkod ow aniem w ścisły m tego słow a z n a-czeniu, ale przedsięw zięciem środ kó w p o trze b n y ch do tego, żeb y szkod a n ie po w stała. P u n k t ciężkości w p od ejściu do zag ad n ien ia p rz esu w a się ze sk u tk u zach ow ania się d łu żn ik a n a sam o jego zachow anie. Zacho w an ie to m usi być niedozw olone (b ezp raw ne). O k a zuje się, że w sy tu a cji zag ro żenia w y rz ądz en iem szkody w sk u te k czyjezagoś zachow an ia w y s ta r -czającą p rz e słan k ą roszczenia p rew en c y jn e g o jest b ezpraw no ść tego za-ch ow an ia. W razie zaza-cho w ania się niedozw olonego osoba zagro żo na może żądać za p rzesta n ia tego zachow ania, m oże bo w iem w ym agać po szan ow an ia p ra w a bez w zg lędu n a su b iek ty w n e w łaściw ości osoby k o n ty n u u jąc e j z a chow anie. W ym óg zarzu calno ści czy nu, gd y n ie n astąp iły jeszcze n e g a -ty w n e k on sek w en cje niedozw olonego działania, ok azu je się n iea d e k w atn y . W ty m sensie orzecznictw o fr an c u sk ie zbliża się do k o n stru k c ji actio quasi negatoria, co częściowo zn alazło sw o je o d zw ierciedlenie w d o k try n ie .
S y ste m co m m o n law rów n ież nie w y k ształcił ogólnej n e g a to ry jn e j o ch ron y p raw a w łasności. S łużą tem u celow i p rzed e w szy stkim dw a de- lik ty : tresp ass i nuisance. N ie zna ró w n ież co m m on law g e n e ra ln e j p o d -sta w y o ch ron y p rz ed w y rz ądz on ą szko dą (w p ew n y m sensie d elik t n e g ligence n a b iera cech ogólnej fo rm u ły odp ow iedzialno ści d elik to w ej), p rz e -w id u je n a to m ia st poszczególne d elik ty , k tó re d ają p o dsta-w ę o ch ron y ró żn y ch p ra w i in tere só w w sy tu a c ja c h o k reślo ny ch w zn am ion ach ty ch d eliktó w . O ch ro na p re w en cy jn a p rzed po p ełn ien iem ty ch d elik tó w w y m aga, a b y zacho w an ie zag ra żające n aru sz en iem p ra w lu b in tere só w w y -p ełniało zn am io na ty c h delik tów . W ty m sen sie in ju n ctio n w sw ej istocie zbliża się do roszczen ia n e g a to ry jn e g o i q u asi deliktow ego. W praw d zie głów ną jego p rzesła n ką są zasad y słuszności, ale je st to w y n ik iem p e w -n ej spec yfik i p ra w a a-ngielsk ieg o i am ery k ań sk ieg o . O dw o ła-nie się do zasad słuszn ości i do d y sk rec jo n aln ej w ład zy sędziego w y w o łan e jest tak ż e niew y k sz tałc en ie m się w y raź n y c h g ran ic roszczenia p rew en cy jn e g o w ty m sy stem ie p ra w n y m . W p ra w ie niem ieck im gra nic e te są w y z n a czone głów n ie p rzez w y ra źn e roz strz y g n ięcia ustaw ow e. W p ra w ie f r a n -cuskim zak re s ro szczenia p re w en cy jn eg o w y ty c zo n y je st p rzez orzecz-n ictw o i d o k try orzecz-n ę orzecz-n a p o dstaw ie w y k ła d orzecz-n i ogólorzecz-ny ch zasad p ra w a . M ożli-wość tak a za istn iała w sy stem ach k o n ty n e n ta ln y ch d zięki w yłączen iu spod k o n tro li sądów po w szechn ych legalności decy zji ad m in istrac y jn y ch . C h
o-dzi tu głó w n ie o dop uszczalność ro szczenia o u n ieru c h o m ien ie zak ład u przem y sło w ego lu b o zan iech anie in n ej społecznie u żytec zn ej, choć tak że szkod liw ej działalności. Z asad y słu szności i d y sk re c jo n aln a w ład za sę -dziego w co m m on law pełn ią w ięc fu n k c ję sw oistej k la p y bezpieczeń stw a, d zięki k tó re j roszczen ie p re w en cy jn e m ożna u trz y m a ć w ro zsąd ny ch g ranicach.
R ozw ażania p raw n o p o ró w n a w cze n a te m a t sy stem u n iem ieckiego , fran cu skiego i co m m o n law p ro w ad zą do ogólnego w nio sku, że w y k sz ta ł-cone p rzez orzecznictw o sądo w e ogólne roszczen ie p re w e n cy jn e jest ze sw ej isto ty ro szczen iem q u a si n eg a to ry jn y m lu b q u asi d elik to w ym , k tó reg o p o dstaw ą jest b ezpraw no ść zacho w ania osoby za g raża jące j n a r u s z e -n iem p ra w lu b i-n te re só w lu b po p ro stu za g raż ającej w yr ząd ze-n iem szkody.
W p ły nę ło K a te d ra P ra w a C y w iln eg o UŁ
do R e d ak cji N a u k o w o -D y da k tyc z n ej „Folia iu r id ic a " w 1988 r.
Raial K a s p r z y k
PREVENTIV E A CTIO N IN CO M PA RA TIV E LAW
From c o m p a r a tiv e p o in t of v ie w th e r e a re th r e e m a in s o lutio n s of p re v e n tiv e relief. T he m ost s o p h is tic a te d is a ctio q u asi n eg a to ria . P re v e n tiv e p r o te c tio n is b a sed on b ro d e n ed a p p lica tio n of th e r u le s of a ctio n e g a to r ia to o th e r th e n p r o -p e r ty r ig h ts a nd in te r e s ts e v en b efor th e first in frin g m en t (im m inent d a n g e r is su fficien t). This c o nc ep t w a s e la b o r a te d m ainly in W e st G erm an y.
In F r an c h la w th e im m in ent d an g e r of in ju ry is c o n c e v e d a s ‘ in ju ry in flic ted b e ca u se if th e c o u rs e cf e v e n ts w o u ld b e le a v e d w ith o u t in te rv e n tio n , th e inflictio n of in ju r y w ill be c e rta in . In suc h c as e s th e ru les of civ il liab ility in n e g lig e n ce a nd re a l re s titu tio n m ay be u sed, re s titu tio n is in suc h S itu atio n th e p re v e n tiv e m ea ns a g a in s t th e th r e a te n e d da m age.
In En glish an d A m e rica n la w p re v e n tiv e r elie f is th e d em e s ne of Equity. T h re a ten e d p a rty m ay d em a nd q uia tim et in ju n c tio n . Th e ju d g e h as a d is c re tio n a r y p ow e r to g r a n t th e p ro te ctio n .
