Dzielnice kultury - miasta w mieście : przypadek Europy Środkowej

Katarzyna Jagodzińska

Dzielnice kultury - miasta w mieście :

przypadek Europy Środkowej

Kultura i Polityka : zeszyty naukowe Wyższej Szkoły Europejskiej im. ks. Józefa Tischnera w Krakowie nr 4, 46-62

DZIELNICE KULTURY-M IASTA W MIEŚCIE.

PRZYPADEK EU ROPY ŚRODKOWEJ

Streszczenie

W k ażd y m du ży m m ieście fu nkcjonuje p o d z iał n a dzielnice w zależn o ści od pełnionych przez nie funkcji. Stosunkow o od n ied aw n a tw orzy się w m iastach w y­ raźn ie w yodrębnione dzielnice kultury - „wyspy ” - pośw ięcone w yłącznie sztukom w izu aln y m , k u ltu rz e b ą d ź szeroko pojętej rozryw ce. S ta n o w ią o n e p raw d ziw e m ia sta w m ieście - zazw yczaj s ą zam knięte za fasad am i budynków skierow anych do w e w n ą trz , m a ją d zied ziń c e b ę d ą c e p rz e s trz e n ią p u b lic z n ą i w p ro w a d z o n ą w ich o b ręb m a łą a rc h ite k tu rę m iejską.

N ajlepszym p rzy k ład em takiej dzielnicy k ulturalnej w E u ro p ie Środkow ej jest M u seu m sQ u artier w W iedniu, o b ejm u ją ca m u zea i galerie sztuki. W Polsce p o ­ w stały w o statn ich la tach dw a m odelow e c e n tra han d lu , k u ltury i rozryw ki: S ta ­ ry B ro w a r w P oznaniu i M a n u fa k tu ra w Łodzi, k tó re łąc z ą c k u ltu rę p o p u la rn ą z w ysoką, s ta r a ją się p rz e ją ć ro lę k u ltu ra ln e g o s e rc a m ia sta . M o żn a ró w n ież w sk azać dzielnice k u ltu ry o c h a ra k te rz e bard ziej otw artym : obszar, k tó ry za jm u ­ j ą w B udapeszcie Pałac S ztuk i Teatr N arodow y, o ra z alte rn a ty w n ą dzielnicę kul­ tu ry w zdłuż ulicy M etelkovej w L ublanie.

W artykule pokazano, w ja k i sposób tak ie dzielnice pow stają, ja k a je st re la c ja m iędzy d zieln icą a m iastem , co decyduje o jej atrakcyjności.

+

W każdym dużym m ieście funkcjonuje p o d ział n a dzielnice w z a ­ leżności od pełn ion y ch p rzez nie funkcji (finansow e, handlow e, rezy- d e n cjo n aln e , k u ltu ra ln e itd.). S to su n k o w o od n ie d a w n a tw o rz y się

+ K a ta r z y n a J a g o d z iń s k a - d o k to r a n tk a w I n s ty tu c ie E u ro p e is ty k i n a U n iw e rs y te c ie J a g ie l­ lo ń s k im , a b s o lw e n tk a h i s to r ii s z tu k i o r a z d z ie n n ik a r s tw a i k o m u n ik a c ji s p o łe c z n e j n a U n iw e r ­ s y te c ie J a g ie llo ń s k im . Z a jm u je się a n a l i z ą in s ty tu c ji s z tu k i w s p ó łc z e s n e j w E u r o p ie Ś ro d k o w e j p o w s ta ły c h p o 1989 r o k u . W yniki s w o ic h b a d a ń p r e z e n to w a ła n a lic z n y c h m ię d z y n a r o d o w y c h k o n f e re n c ja c h , m .in . N a M u : „ M a k in g N a tio n a l M u s e u m s ”, L e ic e s te r o r a z O slo , 2 0 0 8 ; 3 2 n d C o n ­ g r e s s o f C IH A „ C ro ssin g C u ltu re s. C o n flict, M ig r a tio n , C o n v e rg e n c e ”, M e lb o u rn e , 2 0 0 8 ; „ H o w To W rite A rt H is to r y - N a tio n a l, R e g io n a l o r G lo b a l? ”, W ę g ie rs k a A k a d e m ia N a u k , B u d a p e s z t, 2 0 0 7 ; „ E u r o p e a n C u ltu r e ”, U n iv e r s id a d d e N a v a r r a , P a m p lo n a , 2 0 0 7 ; A IM A C 9 th I n te r n a t i o n a l C o n fe re n c e o n A rts a n d C u ltu r a l M a n a g e m e n t, U n iv e r s itä t d e V a le n c ia , 2 0 0 7 ; „ S o c ia l, T h eo ry , P o litic s a n d th e A rts ”, A u s tr ia n S o c ie ty fo r C u ltu ra l E c o n o m ic s a n d P o licy S tu d ie s F O K U S , W ie­ d e ń , 2 0 0 6 ; „The R o le o f t h e A rtis t i n A rt a n d i n t h e H is to r y o f A rt. M e th o d o lo g ic a l P ro b le m s o f W ritin g M o n o g r a p h s o n A rtis ts ”, W ę g ie rsk a A k a d e m ia N a u k , B u d a p e s z t, 2 0 0 5 . A u to rk a lic z n y c h a r ty k u łó w p u b lic y s ty c z n y c h i r e c e n z ji w „ A rt& B u s in e s s ” i „A R T eo n ie”. C z ło n e k IC O M i AICA. P r a c u je w M ię d z y n a ro d o w y m C e n tr u m K u ltu r y w K ra k o w ie . E -m a il: k n ja g o d z in s k a @ w p .p l

z ap lan o w an e, w y ra ź n ie w y o d rę b n io n e d zieln ice k u ltu ry - „wyspy” - p o św ięco n e w y łączn ie sztu k o m w izualnym , k u ltu rze b ąd ź szeroko pojętej rozryw ce. S tan o w ią one praw d ziw e m iasta w m ieście - zazw y­ czaj s ą zam knięte za fasad am i budynków skierow anych do w ew nątrz, m a ją dziedzińce b ęd ą c e p rz e s trz e n ią p u b lic z n ą i m iejską in fra stru k ­ tu rę: ławki, latarn ie , fontanny, zieleń, ogródki k aw iarn ian e.

Jed n ą z najlepiej znanych inwestycji tego typu w E uropie je st Muse- um sinsel (Wyspa M uzeów) w B erlinie - kon glo m erat sześciu m uzeów i g alerii (koniec p ra c budow lanych zap lanow ano n a 2015 rok). W w y­ p ad k u W aszyngtonu m ożna m ów ić o luźnej i otw artej dzielnicy kultu ­ ralno -edukacyjnej, gdzie w okół głów nego p asa zieleni Mail, m iędzy Washington M onum ent a K apitolem , zlokalizowano pięć głów nych m u ­ zeów i trzy m o n u m en taln e galerie. W M elbourne w 2002 ro ku w s a ­ m ym środku m iasta otw arto centrum kulturalne przy Federation Square z m uzeum , galeriam i, aud ytorium , salam i w ystaw ow ym i i kinam i.

N ajlepszym przykładem takiej dzielnicy kulturalnej w E uropie Ś ro d ­ kow ej je st M u se u m sQ u a rtier w W iedniu o b ejm u jąca m uzea, g alerie i „kreatyw ne p rz e strz e n ie ” kultury. W Polsce pow stały w o statn ich la­ ta c h dw a m odelow e c e n tra h andlu, k u ltury i rozryw ki: S tary B ro w ar w P oznan iu i M an u fak tu ra w Łodzi, k tó re łą c z ą c k u ltu rę p o p u la rn ą z w ysoką, s ta ra ją się p rz e ją ć ro lę k u ltu raln eg o se rc a m iasta. M ożna w skazać n a „wyspy k u ltu ry ” o innym , bardziej o tw arty m ch arak terze: obszar, który z ajm u ją w B u d ap eszcie P ałac S ztuk i Teatr N arodow y, i altern aty w n ą dzielnicę kultury w zdłuż ulicy Metelkovej w Lublanie.

K ażda z n ic h p o w sta ła w in n y sposób, m a in n ą form ę, w ch o d zi w in n ą re la cję z m iastem , p rzy cią g a p u b liczn o ść innym i w alo ram i. K ażda z n ic h stan o w i inny w z ó r fu n k cjo n o w an ia dzielnicy kultury, z który ch każdy je st w a rt o p isan ia i zanalizow ania.

M useum sQ uartier-wyspa kultury

M useum sQ uartier to najw iększa i najdroższa inw estycja k u ltu raln a R epubliki A ustriackiej. Pochłonęła p o n a d 145 m ilionów euro, p ięć lat bud ow y i k ilk an aście la t przyg oto w ań, zajm uje te re n o p o w ierzc h n i 58 000 m etró w kw ad rato w y ch. MQ liczy dziew ięć instytucji kultury, z k tó ry c h je d n a sk u p ia w so b ie p o n a d 55 p o d m io tó w . C o d zien n ie o d w ie d z a ją śred n io 12 150 osób (3,5 m iliona ro czn ie)1. Jak po k azu ją b a d a n ia , atm o sfe ra MQ - o k re ślan a jak o „oaza k u ltu ry ” (M useum

s-1 D a n e z 2 0 0 8 r o k u . Ta lic z b a s u k c e sy w n ie ro ś n ie : w z r o s t o 6% w p o r ó w n a n iu z 2 0 0 7 ro k ie m i o 2 4 % w p o r ó w n a n i u z 2 0 0 6 r o k ie m (M u s e u m s Q u a r tie r W ien . P re s s ..., 2 0 0 8 : 8).

Q u a rtie r Wien: A S u ccess..., 2007) - z ro k u n a ro k p rzy ciąg a co raz w ięcej ludzi m łodych, w ykształconych i zain tereso w an y ch ku ltu rą.

W 1980 roku rozpoczęła się w W iedniu dyskusja n a te m a t zagospo­ d aro w an ia zabytkow ych budynków cesarskich stajni zlokalizow anych w sam ym c e n tru m stolicy. W ygrała kon cep cja u tw o rzen ia n a ich te re ­ nie dzielnicy kultury z m uzeum sztuki w spółczesnej n a czele. Budynek frontow y został w zniesiony w la tach 1713-1725 p rzez Jo h a n n a B e rn ­ h a rd a F ischera von E rla ch i jego syna Jo h a n n a E m an u ela n a zlecenie cesarza K arola VI. W połow ie XIX w ieku dobudow ano boczne skrzyd­ ła i ró w n o leg łą do fasady ty ln ą ścianę, co spraw iło , że p o śro d k u p o ­ w stał zam knięty dziedziniec. Od 1921 roku kom pleks służył jako te re n ta rg ó w i w ystaw . W 1986 ro k u ro z p isa n o d w u etap o w y k o n k u rs na a d a p ta c ję h isto ry c zn y ch za b u d o w a ń n a p o trze b y d zielnicy kultury. W 1990 ro k u ju ry je d n o g ło śn ie w y b rało p ro p o zy cję d w ó ch a u s tr ia ­ ckich arc h ite k tó w L a u rid sa i M an fred a O rtn eró w (O rtn er& O rtn er). P ra c e b u d o w lan e ro zp o częto w 1998 roku. W 2001 ro k u zakończył się pierw szy etap budow y i n astąp iło u ro czy ste o tw arcie kom pleksu, w ro ku n astęp n y m ukończono d ru g i etap, a w 2003 ro k u - trzeci (Mu- seu m sQ u artie r Wien. Press..., 2008: 48-51).

MQ zn ajduje się w sąsiedztw ie w iedeńskiego Ringu, raze m z Hof- b urgiem , K unsthistorisches M useum oraz N atu rh isto risch es M useum tw o rzy k u ltu ra ln ą oś m iasta. S am o MQ je st je d n y m z dziesięciu n a j­ w iększych kom pleksów k u ltu raln y ch n a św iecie i stan ow i praw dziw y k o n g lo m erat w spółczesnej kultury. K w estią najszerzej d y sk u to w an ą w o d niesien iu do MQ je st w zajem n a asym ilacja starej i now ej a rc h i­ tektury. A rchitekci określili kom pleks m ian em acropolis2, gdzie każdy elem en t stan o w i zam k n iętą całość, a zarazem b u d u je relacje z otocze­ niem , tw o rz ą c w iększą, zło żo n ą s tru k tu rę . H isto ry czne bu d yn k i w y­ z n ac zają ra m ę dla w spółczesnej architektury. Od stro n y ulicy ciągnie się o siem n asto w ieczn a fasad a, a za n ią zn ajd u je się dziedziniec, na którym n a tle barokow ej arch itek tu ry stanęły dw ie m o n u m en taln e ku- b iczn e bryły, w y b udow ane od zera: L eopold M useum z eleganckiego białego kam ienia i MUMOK M useum M oderner K unst Stiftung Ludwig W ien z ro zczłon k o w an ą fasad ą z szarej law y bazaltow ej. W środkow ej części, w budynku z bogato zdobioną b aro k o w ą fasad ą i w do b ud o w a­ nej z tyłu kubicznej k o n stru k cji m ieszczą się: KUNSTHALLE Wien, H alle E + G / W iener F estw o ch en i A rc h ite k tu rz e n tru m W ien. W b u ­ dynku fro n to w y m m ieści się q u a rtie r2 1 , a w jeg o b o czn y ch sk rzy d ­

2 W u r b a n is ty c e j e s t t o m o r fo lo g ic z n y m o d e l c h a r a k te r y z u ją c y s ię z j e d n e j s tr o n y ja s n y m o k r e ś le n ie m n ie z a le ż n ie w y b u d o w a n y c h e le m e n tó w , a z d ru g ie j s tr o n y u w a ż n ą o r g a n iz a c ją z m y ­ s ło w o d o s tr z e g a ln y c h o d n o ś n ik ó w d o p o s z c z e g ó ln y c h e le m e n tó w (R a th , 2 0 0 1 : 46).

łach: ZOOM K in d e rm u seu m i D SC H U N G EL W ien T eatr dla Młodej W idow ni3. O prócz instytucji w ystaw ienniczych w MQ zn ajd u ją się k a ­ w iarn ie, resta u ra c je i księgarnie.

F u nk cję o rg a n iz a c y jn ą w MQ p e łn i dzied zin iec, p o m y ślan y jak o o b szar rekreacji: je st tu fon tan n a, ław ki, m a ją tu m iejsce ró żn e w yda­ rzen ia, np. po k azy mody, p ro je k to w a n ia i ta ń c a , festiw al literatury, koncerty didżejów, p ro g ram y dla dzieci. Jest on jed n y m z ulubionych m iejsc sp o tk ań w iedeńczyków . Ław ki to dzieła sztuki, k tó re stały się jed n y m z najbardziej rozpoznaw alnych elem entów dzielnicy. Każdego rok u zm ien ia się ich kolor, p rzez co p rz e strz e ń dzied ziń ca je st stale przed efin io w yw ana4.

Stary Browar w Poznaniu - kulturalne zakupy

„S tary B ro w a r - gdzie życie spotyka się ze sztu k ą”, „Stary B ro w ar - c en tru m sztuki, h and lu i b iznesu”, „Stary B ro w ar - m iasto w mieście, k tó re łączy k o m ercję ze sztuką, h istorię ze w sp ółczesn ością i niezw y­ kłość z co d zien n o ścią” - to h asła reklam ow e ce n tru m handlow ego ot­ w arteg o w Poznaniu w 2002 roku. Jest ono dziełem G rażyny Kulczyk, k tó ra n a g ru n c ie p o lsk im stw o rzy ła now y rodzaj kom ercyjnej p rz e ­ strzeni, um ieszczając p o d jedn ym d ach em punkty handlow o-usługow e i k u ltu rę w ysoką. R ealizacja nie byłaby tak sp ek tak u larn a, gdyby nie p o d d an e rew italizacji zabytkow e m u ry b ro w a ru z ko ń ca XIX w ieku.

Z ab u d o w an ia z czerw onej cegły, b ęd ąc e p rzed m io te m inw estycji, zostały w zniesione w la tach 70., 80. i 90. XIX w ieku p rzez Ju liu sa i Al­ fonsa Huggerów, synów niem ieckiego p iw o w ara A m brosiusa H uggera. Około 1890 rok u p o sta ła w arzeln ia, słodow nia i su szn ia z kom inem , a n astęp n ie n a p o czątk u XX w ieku w okół dziedzińca stan ęły budynek biurowy, w arsztaty b ed n arsk ie i now y kom in. Po w ojnie H uggerow ie przen ieśli się do N iem iec. W 1926 roku B ro w ar H u ggera p rzejął K on­ c e rn C hem iczny d o k to ra R om an a Maya, w 1937 ro k u B ro w ar Zw iąz­ kowy Zw iązku R estauratorów , a w 1939 roku przeszedł on p o d zarz ąd

3 N a jw ię c e j o s ó b o d w ie d z a M u z e u m L e o p o ld a (5 4 0 0 m 2 p o w i e r z c h n i w y s ta w ie n n ic z e j) z k o le k c ją E g o n a S c h ie le g o i G u s ta w a K lim ta . M U M O K (4 5 0 0 m 2) j e s t n a jw ię k s z y m m u z e u m s z tu k i w s p ó łc z e s n e j w E u r o p i e Ś ro d k o w e j. Q u a r tie r2 1 t o m ie js c e k r e a ty w n o ś c i, g d z ie n a p o ­ w i e r z c h n i 7 0 0 0 m 2 fu n k c jo n u je k ilk a d z ie s ią t a u to n o m ic z n y c h in s ty tu c ji (w 2 0 0 8 r o k u p o n a d 55), z a jm u ją c y c h s ię k u l t u r ą c y fro w ą , m o d ą i p r o je k to w a n ie m , k tó r y m w y n a jm u je się p r z e s tr z e ń n a d w a l a t a (z m o ż liw o ś c ią p r z e d łu ż e n ia ) .

4 Ł a w k i z o s ta ły z a p r o je k to w a n e p r z e z PPA G A rc h ite c ts - A n n a S o p e lk a i G e o rg P o d u sc h k a . W 2 0 0 2 r o k u b y ły b ia łe , w n a s tę p n y c h la t a c h k o le jn o : n ie b ie s k ie , ja s n o ró ż o w e , p is ta c jo w e , c z e r ­ w o n e , b e ż o w e , a o b e c n ie - fio le to w e (M u s e u m s Q u a r tie r W ien . P re s s ..., 2 0 0 8 : 15).

niem iecki. Podczas w alk o P oznań został w dużym sto p n iu zn iszczo­ ny. Po drugiej w ojnie św iatow ej b ro w a r przejęły Zakłady Piw ow arskie. W 1980 ro k u został zam knięty. Do 1997 ro k u fu nkcjonow ała n a jego te re n ie rozlew nia w ód gazow anych. W 1998 roku Fortis Spółka z o.o., n ależąca do Kulczyk, kupiła zab u d o w an ia b ro w a ru i rozp o częła re a ­ lizację p ro je k tu „S tary B r o w a r ” C e n tru m B izn esu i S ztu k i w ed łu g p ro je k tu rew italizacji p o zn ań sk ich arch itek tó w ze S tu d ia ADS.

W la ta c h 1999-2002, je sz c ze p rz e d ro zp o cz ęcie m p ra c b u d o w la ­ nych, n a w y sp rz ą ta n y m te re n ie zrea lizo w an o cztery sp e k ta k u la rn e p rze d sta w ien ia te a tra ln e i operow e, k tó re sym bolicznie zapow iadały o b ecn o ść k u ltu ry w p la n o w a n y m c e n tru m h an d lo w ym . R ealizacja pierw szego e ta p u inw estycji trw a ła dw a lata (od 2002 do 2003 roku). N ajp ierw o tw arto A trium ze sklepam i, re sta u ra c ja m i i p o w ierzc h n ią b iu ro w ą. W 2004 ro k u p o w stał D ziedziniec Sztuki, w k tóreg o sk ład w c h o d z ą bud y n k i G alerii, Willi, Wieży i Słodow ni, p rzez n aczo n e na w ystaw y sztuki i w yd arzenia ku lturaln e. W 2007 roku ukończono p r a ­ ce b u d o w lan e i oddano do użytku d ru g ie skrzydło - Pasaż. W tedy też Dziedziniec Sztuki został zadaszony (Stary B ro w ar kalendarium ).

S tary B ro w a r je st in sty tu cją d o b rze ro zp o zn a w aln ą w Polsce i d o ­ c e n ia n ą n a a ren ie m iędzynarodow ej. W 2005 ro ku otrzym ał tytuł n aj­ lepszego c e n tru m h an dlow ego n a św iecie w k ateg o rii cen tró w ś re d ­ niej w ielk o ści p rz y z n a w a n y p rz e z M ięd zy n aro d o w ą R adę C en tró w H an d lo w y ch 5. W 2006 ro k u ja k o je d e n z d w u d ziestu b u d yn k ó w p o ­ w stałych po 1989 ro k u S ta ry B ro w a r zo stał zap re zen to w an y n a w y­ staw ie „Polska. Ikony a rc h ite k tu ry ”, zorg an izo w an ej p rzez C en tru m S ztuki W spółczesnej Z am ek U jazdow ski w W arszaw ie.

Po ro z b u d o w ie cały ko m p leks liczy 122 000 m e tró w k w a d ra to ­ w ych, m a sześć kondygnacji, a oprócz sklepów i p u n k tó w usługow ych n a jego te re n ie m ieści się kino, w ieża zegarow a, g aleria i p rz e strz e ń dla w y d arzeń k u ltu raln y ch - projekcji film ow ych, k o n certó w i w ystę­ p ó w te a tra ln y c h . P ro g ra m k u ltu ra ln y realizu je A rt S tatio n s F ouda- tion, której am b icją je st „stw orzenie w S tary m B ro w arze pulsującego a rty sty czn y m życiem ce n tru m , sk u p iająceg o w okół sieb ie m łodych plastyków , k u ra to ró w i krytyków sztuki, u m o żliw iając je d n o cześn ie k o n fro n ta c ję p u b liczn o śc i z p ra c a m i w ielu p o k o le ń tw ó rc ó w ” (Art S tations Foundation). Pow ierzchnia w ystaw iennicza liczy p o n ad 2 000 m e tró w k w a d rato w y ch . M ieści się w now o w zn iesio n y m b u d y n k u o nazw ie G aleria S tary B row ar, w Słodow ni - historycznej części B ro ­

5 J u r y k o n k u r s u z w r ó c iło u w a g ę n a „ n ie k o n w e n c jo n a ln ą a r c h i t e k t u r ę , ja k o ś ć w y k o n a n ia , u d a n e p o łą c z e n ie h a n d l u i d z ia ła ln o ś c i k u ltu r a ln e j o r a z p ie ty z m , z ja k im p o tr a k to w a n o p r z e b u ­ d o w a n y z a b y te k ” (G ła z 2 0 0 5 ).

w a ru H uggera, i w Suszni - p iętnastom etrow ym kom inie. P rzestrzenie te znajdują się na D ziedzińcu Sztuki, który łączy część sklepow ą i przy­ legający p a rk im. H. D ąbrow skiego. K w estią o tw a rtą p o zostaje p la n o ­ w a n a p rzez Kulczyk b u d o w a w ra m a c h S tareg o B ro w a ru p ry w a tn e ­ go m u z e u m sztu k i w spółczesnej dla p o m ieszczen ia w łasnej kolekcji sztuki.

Sztuka w S tary m B ro w arze funkcjonuje nie tylko w p rzestrzen iach galeryjny ch, lecz ta k ż e w ró żn y ch fo rm a c h zo stała w p ro w a d z o n a w p rzestrz eń kom ercyjną6. Poznański m ariaż kom ercji i kultury, p o m i­ ja ją c k o n tro w ersje w okół tw ó rcó w i in w esto ró w o raz p o stęp o w an ie sąd o w e w sp raw ie sp rzed aży g ru n tu , je st ocen ian y jak o b ard zo u d a ­ ny. W Polsce m a p io n iersk i c h a ra k te r i stan o w i niedościgniony w zó r dla innych cen tró w handlow ych.

O tw arcie S tare g o B ro w a ru sp o w o d o w ało z a b u rz e n ie u k ła d u sił w m ieście. O żywiła się b ezp o śred n ia okolica kom pleksu, a p rzez lata uczęszczana oś w sch ó d -zach ó d u stąp iła kierunkow i północ-południe, który łączy go ze S tary m Rynkiem (Głaz 2008: 38).

Manufaktura w Łodzi - podejście kompleksowe

W 2006 ro k u w Łodzi o tw arto najw iększe w E u ro p ie Ś rodkow ej c e n tru m k u ltu raln o -ro zry w k o w o -h a n d lo w e o nazw ie M an u fak tu ra. Funkcja kom ercyjna była siłą sp raw czą p o w stan ia c e n tru m i cały czas san k cjo n u je jego ren to w n o ść, a k u ltu ra (raczej p o p u la rn a ) zn ajd u je się n a d ru g im p la n ie . Z w ień c ze n ie m inw esty cji było o tw a rc ie dla zw iedzających w listopadzie 2008 ro k u filii M uzeum Sztuki.

H is to ria M an u fa k tu ry ro z p o c z ę ła się w 1999 ro k u , kiedy firm a Apsys Polska stała się w łaścicielem te re n u i n ieru ch o m o ści daw nego Tow arzystw a Akcyjnego W yrobów B aw ełn ian y ch I. K. Poznańskiego i ro zp o c z ęła p r a c e p rzy g o to w aw cze do re w ita liz a c ji h isto ry czn y ch budynków . Poprzem ysłow a arc h ite k tu ra ceglana zlokalizow ana n a te ­ renie o pow ierzchni 270 000 m etrów kw adratow ych pochodzi z drugiej połow y XIX w ieku. Izrael S alm anow icz Poznański, tw ó rca „baw ełnia­ nego im p e riu m ”, w 1872 ro k u zbu d o w ał i u ru c h o m ił ta m p ie rw sz ą

6 W A trim n s to i r z e ź b a I g o r a M ito r a ja Światło księżyca, z n a j d u j ą s ię t a m p o m a lo w a n e p r z e z L e o n a T a ra s e w ic z a k o lu m n y o r a z o b ie k t P io tr a K u rk i Konflikt między dobrem a złem... W P a s a ż u u s ta ­ w io n o r z e ź b ę Penyo-henyo-myomyomyo ja p o ń s k ie g o a r t y s t y M r. K o z o u z u i i n s t a l a c ję C itta Gentile (Przyjazne miasto) A le s s a n d r o M e n d in ie g o ( p r a c a p o z o s ta ła p o je g o m o n o g r a fic z n e j w y s ta w ie z o r ­ g a n iz o w a n e j p r z e z S t a r y B r o w a r i M u z e u m N a r o d o w e w 2 0 0 4 r o k u ). N a D z ie d z iń c u S z tu k i z n a jd u je się r z e ź b a Kufel z a p r o je k to w a n a p r z e z W o jc ie c h a K u ja w s k ie g o - m ie r z ą c y p ię ć m e tr ó w n a jw ię k s z y k u fe l n a św ie c ie .

tk a ln ię (M an u fak tu ra k a le n d a riu m ). W n a stę p n y c h la ta c h k u p o w ał kolejne p a rc e le i realizow ał kolejne inwestycje: ro zb u d o w a tkalni, b u ­ d o w a cztero k o n d y g n acy jn y ch d om ó w ro b o tn iczy ch , „ n ic ia rn i”, g a ­ zowni, w arsztató w napraw czych, odlew ni żelaza, farb ia rn i tkanin, re ­ m izy strażackiej, d ru karni-w ykończalni, m agazynu niskiego bawełny, tk aln i wysokiej, m agazynu wysokiego, rezydencji pałacow ej. Był w łaś­ cicielem drugiego co do w ielkości p rzed sięb io rstw a w m ieście, któ re po jego śm ierci w 1900 roku przeszło w ręce syna. W okresie m iędzy­ w o jen n y m w w yniku zam k n ięcia ry nku rad zieckiego dla p ro d u k tó w w łó k ie n n iczy c h , a n a s tę p n ie św iato w eg o k ry zy su g o sp o d arczeg o , p rzed sięb io rstw o zadłużyło się w b a n k a c h w łoskich i szw ajcarskich. Po drugiej w o jn ie św iatow ej zostało zn acjo n alizo w an e jak o Z akłady P rzem ysłu B aw ełnianego im. Ju lia n a M archlew skiego, od 1970 roku nosiło n azw ę „Poltex”. Od la t 80. n astęp o w ał sto p nio w y sp ad ek z a ­ tru d n ie n ia i p ro d u k cji, aż w k o ń cu w 1991 ro k u zło żono w n io sek upadłościow y.

M a n u fak tu ra to m iasto w m ieście. Poniew aż Łódź n ie m a ry nku w tradycyjnym ro zu m ien iu tego słow a (życie sk u p ia się w okół długiej n a p o n a d cztery kilom etry ulicy Piotrkow skiej), M an u fak tu ra p rzeję­ ła fu nkcje o rg a n iz u ją c e życie w m ieście. Z n ajd u je się ta m c e n tru m h an dlow e, k aw iarn ie, puby, re sta u ra cje, dyskoteka, k ręgielnia, kino, m u zeu m m iejsca o raz p rz e strz e ń p u b liczn a z fo n tan n ą, ław kam i, la ­ ta rn ia m i. Jest to jedyny p la c m iejski w Łodzi p rzezn aczo n y w yłącznie dla pieszych. W tej p rz estrz en i publicznej, ja k n a rynku, k o n cen tru je się życie - ludzie p rzech o dzą, sp ęd zają ta m w olny czas, k o n tem p lu ją sztukę (Jagodzińska 2008). W plebiscycie n a najatrak cy jniejsze m iej­ sce Łodzi, ogłoszonym p rzez „G azetę W yborczą” w 2007 roku, M an u ­ fa k tu ra zajęła d ru g ie m iejsce, a w k o n k u rsie n a N ajład n iejsze p la ce i rynki z 2006 roku zorgan izo w an y m p rzez „D ziennik Łódzki” Rynek M anufaktury został n ag ro d zo n y w k ateg o rii now o w ykreow anej p rz e ­ strzen i p u b liczn ej.

N ajw iększą w a rto śc ią M anufaktury w p o ró w n a n iu z innym i obiek­ ta m i handlow o-usługow ym i p ow stającym i w p rz e strz e n ia c h poprze- m ysłow ych (np. w Rybniku w daw nej słodow ni) je st um ieszczenie na jej te re n ie filii M uzeum S ztuki - jed y n eg o polskiego m u z eu m sztuki współczesnej z kolekcją m iędzynarodow ego form atu, które od początku istn ien ia (pow stało w la tach 30. XX w ieku) bo ry k a się z p ro b lem am i lokalow ym i. W 2005 ro k u fran cu sk i in w esto r p rz e k a z a ł m u zeu m na w łasność budynek m ałej tk aln i w celu u tw o rzen ia w n im pow ierzch n i w ystaw ienniczej d la rozsad zającej m agazyny kolekcji. Jak zauw ażył dzien nik arz „Gazety W yborczej”:

Tradycyjne c e n tra h an d lo w e n ie m a ją ju ż przyszłości. N a o tw a rc ie kolejnych su p e rm a rk e tó w p rz y c h o d zi c o ra z m niej ludzi, w szystkie s ą p rz e c ie ż do siebie bliźniaczo podobne. F rancuski inwestor, który ściąga k u ltu rę do M an u fak tu ry nie ro b i tego z czystej filantropii. S zuka sposobu n a przyciągnięcie klientów i znalazł doskonały (M ichałow icz 2004).

S ąsiedztw o k o m ercji i k u ltu ry w ysokiej, sacrum i profanum, b u d zi nie zaw sze uzasad n io n e kontrow ersje. Jaro sław Suchan, dyrektor m u ­ zeum , n a łam ach p rasy o d p ierał zarzuty:

Nie jest czyi i iś niezw ykłym lokow anie takich placów ek w cen trach handlow ych. Je ste m p rzeciw n y alien a cji sztu k i i u m ie szczan iu jej w o d d alo n y ch en k law ach , najlepiej za ogrodzeniem . W Łodzi m yśli się o M anufakturze jako o c e n tru m m ia ­ sta, k tó re sp ełn ia w iele ról. S p e łn ia h an d lo w ą, n iech sp ełn ia i k u ltu ra ln ą . N ieza­ leżność sztuki realizu je się nie w lokalizacji, lecz w polityce p ro w a d z e n ia tak ich instytucji. W ystarczy po p ro stu nie uleg ać w pływ om k o m ercji (Z gierska 2007)7.

Kulturalna cytadela w Milenijnym Centrum Budapesztu

Pierw sze lata XXI w ieku upłynęły w B udapeszcie p o d znakiem w iel­ kich inw estycji k u lturalnych, k tó re zakończyły się o tw arciem w 2005 roku zbudow anej od zera dzielnicy kultury. Tw orzą ją cztery instytucje u sy tu o w an e w d w ó ch m o n u m e n taln y ch bu d y nk ach : LUMU L udw ig M uzeum - M uzeum S ztuki W spółczesnej, S ala K o n certo w a im. Beli B artoka, Teatr Festiw alow y i Teatr N arodow y. Pierw sze trzy m ieszczą się w postm odernistycznym budynku Pałacu Sztuk, a o statnia w sam o ­ dzielnym historyzującym budynku.

Pałac Sztuk pow stał dzięki tzw. p artn e rstw u publiczno-pryw atnem u m iędzy M in isterstw em N arodow ego D ziedzictw a K ulturow ego a Tri- -G ran it D evelopm ent C orporation. Kom pleks określono m ian em „kul­ tu raln ej cytadeli” w M illennium City C enter - nowej dzielnicy B u d a­ p e sz tu (P alace of Arts). Z godnie ze sło w am i dew elo p era, M ilenijne C entru m usytuow ano na ostatniej dużej działce n ad brzegiem D unaju w B udapeszcie. B iegnie tędy je d n a z głów nych dróg dojazdow ych do ce n tru m m iasta oraz kończy swój bieg linia tram w a jo w a (M illennium City Center). Dzielnica M illennium City Center zajm uje w sum ie 10 hek­ tarów , n a k tó ry ch znalazły się (część w ciąż w budow ie): luksusow e ap artam en to w c e, b iu ra, c e n tru m konferencyjne, hotele, kasyno, cen ­ tru m w ystaw ow e, spa. Pałac S ztuk i Teatr N arodow y są częścią tej n o ­

7 G d z ie in d z ie j m ó w ił: „To j e s t w s p ó łc z e s n y m ie js k i ry n e k . J e d n ą z je g o fu n k c ji je s t h a n d e l, d r u g ą k u ltu r a . N ie łu d z ę się , ż e w ię c e j o s ó b p rz y jd z ie d o m u z e u m n iż n a z a k u p y , a le n a p e w n o b ę d z ie ic h w ię c e j n iż d z is ia j” (M u z e u m w sk le p ie ).

w oczesnej dzielnicy - z ajm u ją d ziałk ę b e z p o śre d n io n a d b rz e g ie m D unaju, p rzy m oście Lagym anyosi.

Pałac Sztuk zaprojektow any p rzez Zoboki, D em eter a n d Associates zajm u je 70 000 m etró w k w ad rato w y ch . L udw ig M uzeum m ieści się w z ach o d n im skrzydle, dysponuje trz e m a p ię tra m i n a w ystaw ę stałą i ekspozycje czasow e o raz p o n a d 3 000 m e tró w k w ad rato w y ch p o ­ w ierzch n i w y staw ien n iczej8. S ala k o n certo w a o w y m iarach gotyckiej katedry, której au d y to riu m p o siad a 1 699 m iejsc siedzących, zajm uje c e n tra ln ą część budynku. Teatr festiw alow y w e w schodniej części m a 452 m iejsc. We w spólnym holu znajduje się k aw iarn ia i księgarnia.

T e a tr N a ro d o w y p o w s ta ł w c z e śn ie j. Jeg o b u d o w ę ro z p o c z ę to w 2000 ro k u w edług p ro jek tu M arii Siklósa i u kończono w re k o rd o ­ w ym tem p ie - po p ię tn a stu m iesiącach 9. Łącznie ze sc e n ą n a w olnym p o w ietrz u zajm uje p o w ierzc h n ię 20 844 m etró w k w ad rato w y ch . Od stro n y fasad y z głów nym w ejście m p rzy p o m in a statek zan u rz o n y w w o d ach D unaju (dobudow ano dziób statk u o party o sztuczny zbiornik w odny), otacza go o g ród i p a rk rzeźb.

P arcele P ałacu S ztuk i Teatru N arodow ego sąsiad u ją ze sobą. Przy­ lega do nich sp o rych ro zm iaró w p ark in g , który rozdziela te re n zielo­ ny z zig g u ratem (m ieszczącym g alerię sztuki) i p rzejściem n ad to ram i kolejow ym i n a d b rze g iem rzeki, z k tóreg o ro zp o ście ra się w ido k n a zaby tk o w ą B udę. Teren nie je st ogrodzony. N a w spólnej p rz e strz e n i rozm ieszczono alejki i ławki. P ro b lem z ujedn oliceniem i lepszym z a ­ g o sp o d aro w an ie m p rz e strz e n i publicznej m iędzy ob o m a b u d y n k am i p o lega n a tym , że te re n m a aż trz e c h w łaścicieli: IX D zielnicę B u d a ­ p esztu , P ałac S ztu k i T eatr N arodow y. Z d an iem K risztin y S zipócs, głów nego k u ra to ra Ludw ig M uzeum ,

p rz e strz e ń ta p o w in n a funkcjonow ać jako ag o ra dla tych instytucji, ale n ieste­ ty głów na fasad a Teatru N arodow ego znajduje się po przeciw nej stronie, o dw róco­ n a ty łem do placu. Poniew aż te a tr nie p o sia d a p odziem nego g arażu, p rz e strz e ń za b u d y n k iem tra k to w a n a je st jak o zaplecze (W ywiad z K risztin ą Szipócs).

8 I n s ty tu c ja p o w s ta ła w 1989 ro k u , b i o r ą c p o c z ą te k z k o le k c ji o b r a z ó w p o d a r o w a n e j p r z e z n ie m ie c k ic h k o le k c jo n e r ó w I r e n e i P e te r a L u d w ig r z ą d o w i w ę g ie r s k ie m u (w c z e ś n ie j p r z e k a z a ­ li o n i c z ę ś ć sw o je j k o le k c ji m u z e u m w W ie d n iu ). O d 1995 r o k u p r z e z d z ie s ię ć l a t m u z e u m d z ia ­ ła ło w B u d y n k u A G a le r ii N a r o d o w e j, m ie s z c z ą c e j s ię w b y ły m p a ł a c u k ró le w s k im w B u d z ie .

9 T e a tr p o w s ta ł w 1837 r o k u ja k o W ę g ie rsk i T e a tr P e sz tu i p r z e d p r z e n ie s ie n ie m d o C e n tru m M ile n ijn e g o d z ia ła ł w c z te r e c h r ó ż n y c h m ie js c a c h : d o 1908 r o k u w n o w o w y b u d o w a n y m b u d y n ­ k u p r z y u lic y R a k ó c z i (b u d y n e k z b u r z o n o z p o w o d u z a g r o ż e n ia p o ż a ro w e g o ), d o 1964 r o k u p r z y p l a c u B ła h a L u jz a w z a a d a p to w a n y m b u d y n k u o p e r e tk i (w y s a d z o n o g o p o d b u d o w ę m e tr a ) , d o 19 6 6 r o k u w z a a d a p to w a n y m b u d y n k u k i n a i t e a t r u p r z y u lic y N a a g y m e z ó i w r e s z c ie d o 2 0 0 0 r o k u w p r z e b u d o w a n y m b u d y n k u p r z y p l a c u H a v e s i S a n d o r. N a p ó ł t o r a ro k u , d o o t w a r c i a n o ­ w e j sie d zib y , t e a t r z a w ie s ił d z ia ła ln o ś ć ( H u n g a r ia n N a tio n a l T h e a tre - H is to r ic a l O v erv iew ).

Metelkova Mesto, czyli kulturalne miasto w Lublanie

Wokół ulicy M etelkovej w c e n tru m L ubiany od p ię tn a stu lat działa A utonom iczna S trefa Kultury. Jest to m iejsce dla altern aty w n y ch a r ­ tystów i muzyków, zn ajd u ją się ta m altern aty w n e kluby, galerie, p r a ­ cow nie, arty sty czn y ho tel i M uzeum E tnog raficzn e. S ta ra n ie m M o­ d e rn a G alerija (G alerii S ztuki N ow oczesnej) trw a ad a p ta c ja jednego z bu dynków zajm o w an y ch niegdyś p rzez w ojsko n a M uzeum S ztuki W spółczesnej. P rzy ulicy rów noległej zaś - b ezp o śred n io n ap rze ciw hostelu, p ra c o w n i artystów i b ud y n k u p rzek ształcaneg o w now e m u ­ zeu m - stoi bu dynek M inisterstw a Kultury.

D zielnica m a c h a ra k te r nieform alny, otw arty, zn ajd u je się w cen ­ tru m m iasta i od d aw n a stan o w i jego in te g ra ln ą część. Jej byt je d n ak od sam ego p o czątk u je st niepewny. Do 1991 ro k u p rzy ulicy M etelko- vej stały b a ra k i byłej a rm ii jugosłow iańskiej. W zniesiono je w la tach 1882-1911 n a zlecenie arm ii austro-w ęgierskiej - w su m ie je st ich sie­ dem n a p o w ierzch n i 12 500 m etró w k w adratow ych. Pomysł u tw o rze­ nia przy Metelkovej ce n tru m kultury zrodził się w 1990 roku. Powstała w tedy tzw. Sieć Metelkovej zrzeszająca dw ieście organizacji m ających pom ysł n a kreaty w n e w ykorzystanie byłych w ojskow ych zabudow ań. Po w ycofaniu się w ojsk ze Słow enii R ada M iasta zgodziła się p rz e k a ­ zać kom pleks org an izacjo m zajm ującym się sztu k ą niezależną, je d n ak w rzeczyw istości, po cichu, zap ad ła decyzja o p rzek ształcen iu tego te ­ ren u w cen tru m biznesow e. W 1993 roku m iasto podjęło decyzję o wy­ b u rzen iu stary ch budynków . Sieć M etelkovej o d p o w ied ziała zajęciem całego te re n u i po w o łan iem tzw. M iasta M etelkova (M etelkova Mesto) - niezależnego c e n tru m kultury. S tw orzo n o ta m p rz e strz e n ie m iesz­ kalne, zaczęto o rg an izow ać koncerty, w ystaw y i odczyty. M iasto nie- m ogło się pozbyć dzikich lokatorów , dlatego odłączyło p rą d i w odę, a opornym wytoczyło procesy. W 1994 roku zm ieniły się w ładze, które w ycofały zarzuty nielegalnego zajęcia baraków . Rozpoczęto realizację P lanu Rozw oju M etelkovej. W p ra c a c h b ra li u d ział tak że m ieszkańcy m iasta. B u d y n k o m p rzy w ró co n o życie, arty ści z ró żn y ch k rajó w o t­ w ierali ta m sw oje p raco w n ie, a byłe w ięzienie przek ształco no w Hos- tel Celica z po kojam i u d ek o ro w an y m i p rzez arty stó w (G rżinić 2001; D rop A S ąu at...; AKC M etelkova m esto). M imo ciągłych ta r ć z w ła ­ d zam i10, altern aty w n a społeczność M etelkovej cały czas funkcjonuje.

10 W 1997 r o k u b u r m is t r z L u b ia n y n a k a z a ł z n is z c z e n ie z n a jd u ją c e j się w d z ie ln ic y tzw . S ta- re j szkoły. Ś ro d o w is k o a r ty s ty c z n e s z y b k o p o d ję ło d e c y z ję o j e j o d b u d o w ie . W y k o ń c z e n ie m z a ­ ję ł a s ię n ie m ie c k a g r u p a a r ty s ty c z n a A xt u n d K elle, k tó re j u d a ło się z e b r a ć ś r o d k i f in a n s o w e n a t e n cel. W 2 0 0 2 r o k u u z n a n o k o n s tr u k c ję o d b u d o w a n e j M a łe j s z k o ły z a n ie z g o d n ą z p r z e p is a m i

Swoje m iejsce w dzielnicy znalazła też M oderna G alerija - najw ięk­ sza g a le ria sztu k i w S ło w en ii z ro z b u d o w a n ą ko lek cją sztu k i n o w o ­ czesnej i w spółczesnej, k tó ra p rzez lata s ta ra ła się o pozyskanie nowej p rzestrz en i dla swojej kolekcji. W 1995 ro k u p o d p isan o p o ro zu m ien ie z M inisterstw em K ultury w sp raw ie użytkow ania b u d ynku przy Metel- kovej 22. W 2000 roku w nowej, jeszcze niew yrem ontow anej p rz e strz e ­ ni odbyła się w ystaw a p ra c z kolekcji G alerii A rteast Collection 2000+ oraz rozpoczęła się dyskusja n a te m a t koncepcji stw o rzenia M uzeum S ztuki W spółczesnej. W 2004 roku pow ołano do życia instytucję M o­ d ern a G alerija (M uzeum Sztuki W spółczesnej), sk ład ającą się z dw óch jed n o stek organizacyjnych i p ro gram ow ych. P race ad ap tacy jn e w ciąż trw a ją i nie w iadom o, w ja k im kształcie instytucja b ędzie d z ia ła ć 11.

Wspólny mianownik

K ażde m iasto m a inny pom ysł n a dzielnice kultury - w zależności od śro d k ó w finansow ych, w izji inw estorów , p o trze b m ieszk ań có w i d o ­ stępnej infrastruktury. Inny c h a ra k te r m a dzielnica k u ltu ry w stolicy, a inny w m ieście, k tóre nie m usi rep rezen to w ać narodow ej kultury w e w szystkich jej aspektach. Tw orzenie takiej dzielnicy zaw sze je st w iel­ kim przedsięw zięciem logistycznym i budow lanym , dlatego tow arzyszą m u błyski fleszy, debaty publiczne, nierzad k o k o n tro w ersje i afery.

B udow a M useum sQ uartier została sfinansow ana w 80% przez rząd Austrii, a w 20% p rzez m iasto W iedeń, je st w ięc inicjatyw ą p ań stw o w ą i m iejską. D zielnica stan o w i zam knięty kom pleks b u dynków sk u p io ­ nych w okół dziedzińca. Z ew nętrzn a fasada nie z d rad z a tego, co zn aj­ duje się w ew n ątrz - stan o w i p o rta l wejściowy. P rzestrzeń p u b liczn a (d zied zin iec) m a c h a ra k te r d em o k ra ty czn y - a tra k c y jn e po ło żen ie, otoczenie i oferta sp raw iają, że w iele osób przy ch o d zi tu po p ro stu po to, by sp ędzić swój w olny czas, bez konieczności korzy stan ia z oferty którejś z instytucji kultury. Dlatego m im o architektonicznie zam knięte­ go u k ład u dzielnica m a c h a ra k te r otwarty. Znajduje się w centralnym , ek sp on o w an ym p u n k cie m iasta, w o to czen iu histo ry czn y ch z a b u d o ­ w ań, a w raz z innym i b ud y n k am i m uzealnym i w sąsiedztw ie tw orzy

i w 2 0 0 6 r o k u I n s p e k t o r a t Ś r o d o w is k a - z a d r u g im p o d e jś c ie m i p r z y p o m o c y p o lic ji - z d o ła ł p o n o w n ie z n is z c z y ć s z k o łę (G rż in ić 2 0 0 1 ; D r o p A S q u a t...; A KC M e te lk o v a m e s to ). 11 W 2 0 0 6 r o k u M in is te r K u ltu r y z w o ła ł s p o tk a n ie , n a k tó r y m z a p r e z e n to w a n o d w ie r ó ż n e k o n c e p c je z a g o s p o d a r o w a n ia b u d y n k u p r z y M e te lk o v e j: u tw o r z e n ie M u z e u m S z tu k i W sp ó łc z e s­ n e j, z g ło s z o n e p r z e z d y r e k to r M o d e r n a G a le rija , o r a z s tw o r z e n ie w s p ó ln e j p r z e s t r z e n i e k s p o z y ­ cy jn e j d l a s z tu k i w s p ó łc z e s n e j, k tó re j p r o g r a m tw o r z y ło b y k ilk a g a le r ii w p o r o z u m ie n iu z M o ­ d e r n a G a le r ija (M o d e r n a G a le r ija - T h e H is to r y o f M e te lk o v a 22).

w iększy kulturalny areał. MQ od sam ego początku tow arzyszą szeroko zak ro jo n e akcje pro m o cy jn e i reklam ow e. Jest je d n ą z najsilniejszych m a re k k u ltu raln y ch w E uropie.

S tary B ro w ar je st inicjatyw ą w całości pry w atn ą, zarów no w sferze kom ercyjnej, ja k i kulturalnej. S tanow i zam kn iętą p rzestrzeń - w szyst­ ko odbyw a się w e w n ętrzu . Jest łatw o dostępny dzięki tem u, że zn aj­ duje się w cen tru m m iasta, tu ż p rzy p ark u , w niewielkiej odległości od stareg o m iasta. Jako m a rk a został sk uteczn ie w yp rom o w an y w całej Polsce. K ojarzy się z p re stiżem i w ysoką jakością, ale dzięki w y raźn ie k o m e rc y jn e m u c h a ra k te ro w i n ie istn ie je b a r ie r a p sy ch o lo g iczn a. Część p o św ięco n a d ziałaln o ści k u ltu raln ej je s t dużo m niejsza, a o t­ w arty n a obie części handlow e dziedziniec, w okół którego sku p iają się funkcje k u lturalne, sym bolicznie w ychodzi w p rzestrz eń kom ercyjną.

M a n u fa k tu ra je s t p rz e d się w z ię c ie m p ry w atn y m , ch o ć in sty tu cją zajm u jącą się k u ltu rą w ysoką k ieruje instytucja pań stw ow a. Jest w y­ raźn ie sk iero w an a do w ew n ątrz, ale fasady od stro n y ulic nie s ą jed y ­ nie tyłam i budynków . Do w nętrza, n a „rynek”, m ożna się dostać p rzez d e k o ra c y jn ą b ra m ę w k sz ta łc ie luku. G łów ne w ejście do m u z eu m z ra m p ą p ro w a d z ą c ą bezpo śred n io n a p ierw sze p iętro znajduje się od stro n y ulicy, a nie od d zied ziń ca. S tru k tu ra k o m p lek su sp raw ia, że tw o rzy on zam k n iętą p rzestrz e ń , cho ć je st do stęp n y p rzez c ałą dobę i p ro w ad zi do niego kilka w ejść.

B u d ap eszte ń sk a „cytadela k u ltu ry ” w dzielnicy pow stającej p o za ścisłym c e n tru m realizuje założenia now oczesnego m iasta. Jest inicja­ ty w ą p a ń s tw o w ą z re a liz o w a n ą w e w sp ó łp ra c y z s e k to re m p ry w a t­ nym. K ultura zn ajduje się w oto czen iu budynków o funkcjach m iesz­ kalnych, biurow ych i rozryw kow ych. Tworzy zam knięte m iasto w m ie­ ście m im o fizycznie otw arteg o c h a ra k te ru (nie m a ogrodzeń, b ram ). P sychologiczną b a r ie rą w d o stęp ie do niej je s t ekskluzyw ność - nie m a tu m iejsca n a w y d a rzen ia ludyczne. W szystkie in sty tu cje k u ltu ry re p re z e n tu ją k u ltu rę w ysok ą i zostały u m ieszczo n e w d w óch m o n u ­ m en taln y ch budynkach.

H isto ria lublańskiej dzielnicy ku ltu ry pokazu je aktyw izację m iesz­ kańców m iasta w ob ro nie kultury. W spólna w alka i odbudow a, uczest­ nictw o w życiu k u lturalnym dzielnicy, a także fakt, że je st to inicjatyw a oddolna, sp raw iają, iż je st to tw ó r żywy i trw ały. Ma c h a ra k te r zdecy­ d o w an ie o tw arty - każdy m oże przyjść i się dołączyć. S trefę k u ltu ry tw o rzy nie tylko je d n a u lica M etelkova, lecz tak że ulice do niej p rzy ­ legające. G ran ica m iędzy M iastem M etelkova a tk a n k ą m iejską L ub­ iany je st płynna.

K ażda z dzielnic k ultury je st inna: m a c h a ra k te r zam knięty lub o t­ w arty (pod w zględem architektury, urb an isty k i i w aspekcie psy cho lo ­

gicznym ), p o w stała z inicjatyw y państw ow ej, p ryw atnej lub oddolnej, je st n astaw io n a n a kom ercję, k u ltu rę p o p u la rn ą , k u ltu rę w ysoką lub altern a ty w n ą, i w reszcie p o w stała p rzez ad a p ta c ję bu dy n k ów h is to ­ rycznych lub została w y b ud ow an a od podstaw . Każdej z n ich (naw et najm niej sform alizow anej dzielnicy w Lublanie) tow arzyszyła o dg ó r­ na myśl o rg an izu jąca p ra c e b u d o w lan e i jej funkcjonow anie. Ponadto żad na z dzielnic nie jest jednorodna, każda składa się z szeregu elem en­ tó w pełn iących różn e funkcje: w ystaw iennicze (często kilka osobnych instytucji o zró żnicow anych profilach), rozryw kow e, handlow e, u słu ­ gowe. Mimo centralnej organizacji elem enty p ełn iące ró żn e funkcje są niezależnym i p o d m io ta m i12.

Przestrzeń czasu wolnego

P ow staw anie dzielnic ku ltu ry należy w iązać z p ro cesem zag o sp o ­ d aro w y w a n ia w o ln ych p rz e s trz e n i w m iastach . N iew iele p o zo stało ju ż działek w śró dm ieściach , a po trzeb y h an d lu i p rzem ysłu ro zry w ­ kow ego stale rosną. W spółczesne dzielnice k u ltu ry m a ją w iele w sp ó l­ nego z cen tram i handlow ym i i tem atycznym i p ark am i rozryw ki. Id eą p ierw szy ch cen tró w h an d lo w ych było zlo k alizo w an ie ich p o za m ia ­ ste m lub n a jeg o o b rzeż ach , p rz y głów ny ch tr a s a c h p rzelo to w y ch , w otoczeniu parkingów . Były one sk iero w an e do w ew n ątrz, stąd n ie­ w ielka d b ałość o zew n ętrzn e elew acje. Dzisiaj co raz częściej c e n tra h an dlo w e w k ra cza ją do centrów m iast, co w ym aga d o stosow ania ele­ w acji do istniejącej zabudowy, dbałości zarów no o w yraz zewnętrzny, ja k i w ew nętrzny. Te zm ian y d o strzeg ła m .in. K aja B ejn aro w icz, p i­ sząc: „W sferze arc h ite k tu ry c e n tra h an d lo w e p rzeszły z n ac zącą ew o ­ lucję od o d rażający ch b ara k ó w stojących p o śro d k u zab etonow anego p la c u p ark ing ow eg o do b ud ow li o in teresu jący ch fo rm ach i elem en ­ ta c h architektonicznych, p o d ejm u jąc p ró b ę ko resp o n d en cji z z a sta n ą tk a n k ą m iasta, czy n aw ią z a n ia do u zn an y c h w a rto śc i k u ltu ro w y ch ” (2007: 115)

Z tą tra d y c ją w iąże się bezpośrednio w spółczesny kom pleks m u ze­ alny, b ęd ąc y ta k n a p ra w d ę k o m p lek sem k u ltu raln o -ro zry w k o w y m . D ianę G h irard o w p ra c y Architektura po modernizmie w y ró żniła n a stę ­ pu ją ce k ateg o rie m uzeów : m u zeu m jak o san k tu ariu m , m u zeu m jako składnica i m u zeum jako handlow e cen tru m kulturow e. Ten trzeci typ,

12 R ó w n ie ż w P o z n a n iu i Ł o d z i k u l t u r a w y s o k a - k t ó r a n ie m a ta m c h a r a k t e r u d o m in u ją c e - g o - z n a jd u je s ię p o z a b e z p o ś r e d n im w p ły w e m w ła ś c ic ie li k o m p le k s ó w : w P o z n a n iu p r z e s t r z e ­ n i ą g a le r y jn ą z a r z ą d z a f u n d a c ja , a w Ł o d z i is tn ie ją c e o d l a t m u z e u m .

który w yłonił się około 1980 roku, zm ierza w stro n ę w idow iska. Jest on kw intesencją om aw ianej powyżej dzielnicy kultury, poniew aż m uze­ u m je st częścią sk ład o w ą każdego z w ym ienionych kom pleksów . M u­ zea, a tak że inn e św iątynie sztuki wysokiej - sale koncertow e, teatry, biblioteki - zaczęły sięgać po w zory z k ultu ry p o p u larn ej, by stw orzyć ofertę na m iarę potrzeb w spółczesnego odbiorcy (a raczej konsum enta). G h irard o pisze, że:

strateg ie m ark etin g o w e m uzeów z a tarły ró żn ice pom iędzy k o m e rc ją i sztu k ą p o p rz e z w p ro w a d z e n ie c o ra z b a rd z ie j ro z b u d o w a n y c h i ek sp o n o w a n y ch sk le­ pów w m u zeach o ra z now ych stra te g ii w ystaw ienniczych, k tó re w ią ż ą sztu k ę n a w ystaw ach ze sp rz e d a ż ą szerokiej gam y artykułów nie o g raniczających się ju ż do plakatów , pocztów ek i k atalogów [...]. C en tra h an d lo w e ró w n ież poszerzyły c h a ­ ra k te r sw oich pom ieszczeń, w łą cza jąc kina, sale k o n certo w e i w ystaw iennicze. [...] Z arów no dla m uzeów , ja k i dla ce n tró w h andlow ych działalność w io d ąca p o ­ leg a n a g en ero w an iu d o ch o d u p o p rzez sym ulację k o n su m p cji (1999: 88).

D zielnice k u ltu ry o feru ją p o d o b n y rodzaj p arty cy p acji społecznej co c e n tra h an d lo w e (dw ie op isan e dzieln ice to ro zb u d o w an e c e n tra handlow e, czyli han d low e c e n tra kulturow e). O tw arte do p ó źn a kuszą atrakcyjnym i w itrynam i, oferują p o d o b n ą infrastru k tu rę (gastronom ia, sklepy, ław ki, alejki, n astro jo w e ośw ietlenie, m uzyka). Jak zauw ażył M ateusz G yurkovich:

D la p rz e c ię tn eg o czło w iek a zespół m u zea ln y to p rz e d e w szy stk im m iejsce, w k tó ry m m a z a m ia r m iło spędzić czas wolny. Jeżeli m a o n n a co dzień z a p e w ­ n io n y szybki d o stę p do In te rn e tu i h ip e rm a rk e tu z kin em , b u tik a m i i c z ę śc ią sp o rto w o -rek reacy jn ą, oczekuje też szybkiego d o stęp u do m u z e u m i k u ltu ry r o ­ zum ianej w ielopłaszczyznow o (2004: 329).

N ajw y raźn iej w id a ć to w M u se u m sQ u a rtier, g d zie m o d n ie je s t przyjść, ale gdy się je s t w środ k u , n ie trz e b a w cale k o rzy stać z całej oferty - w ystarczy pow ierzchow ny, n iezaan g ażo w any udział. D zielni­ ce ku ltu ry to sw oiste m ultipleksy n astaw io n e n a o d b iorców o różnych p o trzeb ach . W sk rajn y m ujęciu m ożna je określić disn eylan dam i k u l­ tury, gdzie po p rzek ro cz en iu b ra m y czeka w iele atrak cji zam kniętych w zindyw idualizow anych bu d y n k ach i w ydzielonych p rzestrzen iach . Id e ą n a d rz ę d n ą je st rozryw ka: od ludycznej po w ysm akow aną.

Kolejne źródło inspiracji dla dzielnic kultury to XIX-wieczne zespo­ ły budynków m uzealnych, o któ ry ch G yurkovich pisze, że

w raz z tow arzyszącym i im elegancko u rząd zo n y m i p rze strz e n iam i publiczny­ m i tw orzyły w gęstej tk a n c e XIX -w iecznego m iasta, p o d o b n ie ja k in n e b udynki p u b licz n e: teatry, k o ścio ły czy o b iek ty a d m in istra c y jn e , „enklaw y e le g a n c ji”,

a tra k c y jn e m iejsca, w k tó ry ch w y p ad ało się p o k azać, d alek ie od u ciążliw y ch fu n k c ji m iejskich, czyli ro zw ijająceg o się p rzem y słu , targów , p rzeg ęszczo n y ch ulic m ieszkaniow ych, w ęzłów kom unikacyjnych (pow stających w ów czas d w o r­ ców ) (2007: 86).

A ktualnie w p a ń stw a c h E u ro p y Środkow o-W schodniej trw a b o o m tw o rz e n ia in sty tu cji k u ltu ry - teatró w , sal k o n certo w y ch , bibliotek, m uzeów, cen tró w historycznych - w śró d któ ry ch szczególne m iejsce zajm ują m uzea (a tak że c e n tra i galerie) sztuki w spółczesnej, których po p ro stu p rz e d tą d a tą w ty m reg io nie p rak ty czn ie nie b u d o w a n o 13. In sty tu c je k u ltu ra ln e w p isu je się w m iejskie n ieużytki (B udapeszt), obiekty p o stin d u stria ln e (Poznań, Łódź) czy też budynki h istoryczne lub historyzujące o funkcjach gospodarczych (Wiedeń, Lubiana), które tw o rz ą w społecznościach m iejskich n ow ą jakość. Podejm ując p ro b le­ m atykę „m iast w m ieście” i tzw. m iejsc odzyskanych, Jacek Gyurkovich p isał o odzyskiw aniu

m iejsc u traco n y ch , m iejsc z n ajd u jący ch się niegdyś n a obrzeżach , p o za g ra ­ n ic a m i m iast, k tó re ch o ć d aw no zostały w ch ło n ięte p rzez gw ałtow nie ro zlew ają­ c ą się m iejsk ą zab u d o w ę i obecnie u traciły sw e p ierw o tn e w a rto śc i funkcjonale, w ciąż sta n o w ią „czarne d z iu ry ” w przestrzennej, kulturow ej, funkcjonalnej i sp o ­ łecznej ciągłości m iejskiej tk a n k i (2004: 329).

K u ltu ra w y p ełn ia te m iejsca, ożywia, ale jed n o cześn ie całkow icie zm ien ia. W ykorzystuje jed y n ie atrak cy jn y w izu aln ie i sy m bolicznie szkielet, który p o d p o rząd k o w u je zu p ełnie innym funkcjom . Dzieje się to zgo dn ie z te o rią rew italizacji, k tó ra m ów i, że n ow a o rg an iz acja p rz e strz e n i w p ro w a d z o n a w p ro cesie rew italizacji „n adaje te re n o m m iejskim , których dotyczy, zupełnie in n ą ran g ę i zn aczen ie” (K aczm a­ rek 2001: 44).

D zielnice ku ltu ry p o d ą ż a ją za w spółczesnym i tre n d a m i i p o trz e b a ­ m i społecznym i: łą c z ą h isto rię z now oczesnością, k u ltu rę p o p u la rn ą z wysoką, w p ro w ad zają sym bolikę (która bez kontekstu je st pozb aw io ­ n a znaczenia). Ten n u rt disneylandyzacji, h ip erm ark ety zacji i spekta- ku laryzacji w szystkich przejaw ó w co dzienności je st obecny nie tylko w kulturze zachodniej. Z p o w odzeniem w kroczył też do Europy, jesz­ cze dw adzieścia lat te m u znajdującej się za żelazn ą kurtyną.

13 J e d y n y m p o z y ty w n y m w y ją tk ie m j e s t p o ls k ie M u z e u m S z tu k i w Ł o d z i, u t w o r z o n e w la - t a c h 30. XX w ie k u , k tó r e b y ło d r u g im m u z e u m s z tu k i w s p ó łc z e s n e j w E u r o p ie (p o m u z e u m w H a n o w e rz e ).

Bibliografia

A K C Metelkova mesto, w w w .m etelkova.org [2 w rześn ia 2008].

A rt S tatio n s F o u n d atio n , w w w .artstatio n sfo u n d atio n 5 0 5 0 .co ra/p l/p ro g ram _ w y - staw y [1 w rz e śn ia 2008].

B ejnarow icz, K aja (2007), Nowe centra handlowe w starej przestrzeni miejskiej Krako­

wa, [w:] M a ria n M alikow ski, S ław o m ir Solecki (red.), Przemiany przestrzenne w dużych miastach Polski i Europy Środkowo-Wschodniej, Kraków : Z akład W ydaw ­

niczy NOM OS, s. 111-117.

Drop a Squat: The Story of Metelkova Mesto, L jubljana life, w w w .ljubljana-life.coro/

ljubljana/m etelkova [2 w rz e śn ia 2008].

G h irard o , D iane (1999), Architektura po modernizmie, przeł. M aciej M otak, M a rta A. U rbańska, Toruń, W rocław : W ydaw nictw o VIA.

Głaz, Jak u b (11 g ru d n ia 2005), Stary Browar najlepszy na świecie, „G azeta W ybor­ c z a ”, h ttp://gospodarka.gazeta.p1/gospodarka/l,52981,3060886.htm l [1 w rześ­ n ia 2008].

Głaz, Jakub (2008), Browar jak miasto. Rewitalizacja terenu browaru Huggera w Pozna­

niu, „A rchitektura& B iznes”, 2, s. 32-39.

G rźinić, M a rin a (1 lutego 2001), „Metelkova” and Other Project in Ljubljana: Actions

in Zones of Indifference, w w w .artm arg in s.co m [2 w rześn ia 2008].

G yurkovich, Jacek (2004), Miejsca odzyskane. „Gazometry" wiedeńskie i inne przypadki, „Czasopism o Techniczne ”, 2-A, s. 237-246.

G yurkovich, M ateu sz (2004), Wielofunkcyjne zespoły muzealne u progu X X I wieku, „Czasopism o Techniczne ”, 2-A, s. 327-334.

G yurkovich, M ateusz (2007), Współczesne muzeum w strukturze miasta, K raków : Wy­ d aw nictw o Politechniki K rakow skiej im . T adeusza Kościuszki.

H isto ria MUMOK, w w w .m u m o k .at/ab o u t/h isto ry /?L = l [14 w rz e śn ia 2008].

Hungarian National Theatre - Historical Overview, w w w .nem zetiszinhaz.hu/szin-

h az .p h p ? id = 5 4 1 [8 w rz e śn ia 2008].

Jagodzińska, K atarzy n a (2008), re fe ra t „M uzeum w p rz e strz e n i m ia sta (w k o n ­ tek ście dyskusji n a d lo k a liz a c ją m u zeó w sztu k i w sp ó łcz esn ej)”, w ygłoszony n a ogólnopolskiej k o n feren cji M ia l 0 0 - 1 0 0 refleksji o mieście, zo rganizow anej p rzez In sty tu t S tu d ió w R egionalnych U niw ersytetu Jagiellońskiego w d n iach 5-6 k w ietn ia 2008 ro k u w L anckoronie.

K ac zm arek , S ylw ia (2001), Rewitalizacja terenów poprzemy słowy ch. Nowy wymiar

w rozwoju miast, Łódź: W ydaw nictw o U niw ersytetu Łódzkiego.

M a n u fa k tu ra k a len d a riu m , w w w .m an u fak tu ra.co m /P L /im p eriu m .asp [31 sie rp ­ n ia 2008].

M ichałow icz, Tom asz (19 sty czn ia 2004), Muzeum Sztuki z przyszłością, „G azeta W yborcza”.

M illennium City Center, http://m illennium city.cluster.big.hu/en/tem akor.cm t?ctid=2

[8

M oderna G alerija - The H istory of M etelkova 22, www.mg-lj.si [1 w rześn ia 2008].

MuseumsQuartier Wien: A Success Story Continues (S ep tem b er 2007), w w w .m qw .

at/3 80_7273.htm [9 w rz e śn ia 2008].

MuseumsQuartier Wien. Press Information (S ep tem b er 2008), W iedeń: M useum s­

Muzeum w sklepie, www.sztuka-architektuiy.pl/index.php?ID_PAGE=2457 [31 sierp­

n ia 2008].

P alace of Arts, w w w .m u p a.h u /ep iteszetileiras.jsp [4 w rz e śn ia 2008].

R ath, E rich (2001), From Image to Network. Urban Design Aspects of Vienna’s Museums-

Quartier, [w:] M atthias B oeckl (red.), MuseumsQuarier Wien, Wien: S pringer-

-Verlag, s. 46-51.

S ta ry B ro w a r k a le n d a riu m , w w w .sta ry b ro w a r.p l/te k sty /h isto ria [1 w rz e ś n ia 2008].

Zgierska, Alicja (11 lipca 2007), Czy sztuka może przenieść się do Manufaktury, „Gazeta P olska”.

W ywiad z K risz tin ą Szipócs, k iero w n ik iem D ziału Kolekcji i W ystaw o ra z głów ­ n y m k u ra to re m p rzeprow adzony przez K atarzynę Jagodzińską w dniu 23 listo­ p a d a 2007 ro k u w L udw ig M uzeu m w B udapeszcie.

+

K ata rzy n a Jag o d ziń sk a is a Ph.D. c a n d id ate in th e E u ro p e a n Studies In stitu te a t th e J a g ie llo n ia n U n iv ersity (K rakow ). S h e g ra d u a te d in A rt H isto ry a n d in J o u rn a lis m a n d C o m m u n u c a tio n S tu d ies. S h e h as an aly sed th e a rra n g e m e n ts a n d m ission of th e institutions responsible fo r th e p ro m o tio n of c o n tem p o rary a rt in C entral E u ro p e fo u n d e d after 1989. S h e p re se n te d th e resu lts of h e r re se a rc h a t in te rn a tio n a l con feren ces inLeicester, Oslo, M elbourne, B udapest, P am plona, V alencia an d V ienna. S he is th e a u th o r of a larg e n u m b e r of pub licatio n s, p a rtic ­ u larly on m u se u m m a n ag em en t a n d m o d e rn art. At p re se n t sh e also w orks an th e In te rn a tio n a l C u ltu ral C entre (K rakow ). E-m ail: knjagodzinska@ w p.pl

Abstract

M ost cities a re divided into d istric ts d ep en d in g o n th e ir fu n ctio n s. R ecently th e re have b e e n c re a te d clearly distin g u ish ed c u ltu ra l q u a rte rs - “isla n d s” - d e d ­ icated strictly to visual arts, c u ltu re o r p o p u la r e n tertain m en t. N ew c u ltu re q u a r­ te rs a re cities w ith in cities, th e y a re m o st o ften clo sed b e h in d th e w alls of th e b u ild in g s w h o se faç a d e s face th e c o u rty a rd s, w ith c o m m o n p u b lic sp a c e a n d a lo t of atte n tio n to a rc h ite c tu ra l detail. M u seu m sQ u artier in V ienna co m p risin g m u seu m s an d a rt galleries is th e be st exam ple of a cu ltu ra l d istrict in C entral E u ­ ro p e. In Poland th e re have recen tly b e e n fo u n d ed tw o m odel c e n tres e n co m p ass­ ing c o m m e rc e , c u ltu re a n d e n te r ta in m e n t: S ta ry B ro w a r (O ld B re w e ry ) in P o zn ań a n d M a n u fa k tu ra (M anufacture) in Łódź w h ich by com b in in g high an d p o p u la r c u ltu re a re try in g to ta k e ov er th e ro le of c u ltu ra l c e n tre of cities. One c a n also find c u ltu ra l d istricts of m o re o p en c h a ra c ter: a p lot in B u d ap e st w h e re th e P alace of Arts an d N atio n al T h eatre a re lo cated an d a d istric t of a n a lte rn a ­ tive c u ltu re along M etelkova stre e t in L jubljana. The a rticle discusses th e p h ilo s­ ophy b eh in d c u ltu ra l districts, th e w ays in w h ich th ey a re c o n stru cted , th e ir r e ­ la tio n to w a rd th e city an d it also lists th e fa cto rs th a t a ttra c t th e visitors to th e new districts.