Studia z Dziejów Pogranicza Kujawsko - W ielkopolskiego, T. 3, 2012
Jacek Woźny U К W, Bydgoszcz
O C H R O N A Z A BY T K Ó W A R C H EO LO G IC Z N Y CH NA POGRANI CZU K U J A W S K O -W IE L K O P O L S K IM
Podstawy ochrony i opieki nad zabytkam i archeologicznym i na pogra niczu kujaw sko - wielkopolskim w ynikają z określonych aktów prawnych, jednak odnoszą się rów nocześnie do specyfiki w ielokulturow ego dziedzic
twa pradziejow ego i w czesnohistorycznego oraz zaangażow ania lokalnych w ładz i społeczności w realizow aniu procedur prawnych, ratujących w y bitne obiekty archeologiczne dla przyszłych pokoleń. Jest to w sumie pro ces skom plikow any i długotrwały, nie zawsze nadążający za dynam icznym rozw ojem gospodarczym i urbanistycznym pogranicza kujaw sko - w iel kopolskiego. Jego źródła sięgają do złożonej historii ochrony zabytków w czasach now ożytnych na ziem iach polskich. Początki tych działań w skazu ją na wiek XIX, kiedy to zaczęto tw orzyć zręby nowoczesnej adm inistracji publicznej, podporządkowanej polityce państw zaborczych. Szkody pono szone przez kulturę polską wpłynęły na rozwój zaangażow ania jednostek i różnych grem iów społecznych, które traktowały tą działalność jako ochro nę polskości. Szczególnie wiele zaw dzięczam y w ielkopolskim ziem ianom , jak A lbin hr. W ęsierski czy Edward hr. R aczyński1.
Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę, kierunki ochrony zabytków zostały po raz pierw szy określone w dekrecie Rady Regencyjnej z 1918 r. o opiece nad zabytkam i sztuki i kultury. O chrona sprawow ana była przez M inistra W yznań Religijnych i Oświaty. W 1922 r. nastąpił podział adm i nistracyjny państw a na osiem okręgów konserw atorskich2. Pogranicze ku jaw sko - w ielkopolskie znalazło się na styku trzech jednostek: I okręgu
w arszaw skiego (m.in. pow. w łocławski i aleksandrow ski), II okręgu kie leckiego (m.in. pow. koniński) oraz III okręgu poznańsko - pom orskiego (m.in. pow. gnieźnieński, strzelneński, inowrocławski). N adzór nad nimi
1 J. F o g e 1, Pompeja polska. Z dziejów archeologii wielkopolskiej X IX wieku: dzia łalność Albina hr. Węsierskiego i Zbigniewa hr. Węsierskiego - Kwileckiego, Poznań
1991.
pełnili wybitni m iędzywojenni archeolodzy: Stefan K rukowski w okręgu kieleckim , Zygm unt Zakrzewski w okręgu poznańsko - pom orskim i Ro man Jakim ow icz w okręgu w arszaw skim 3. Zarysow any podział adm ini stracyjny ochrony zabytków wskazuje, że obszarem pogranicza kujawsko - w ielkopolskiego interesowali się zarówno reprezentanci ośrodka poznań
skiego (J. Kostrzewski), w arszaw skiego (K. Jażdżewski), ja k też później łódzkiego, naw iązującego do tradycji II okręgu konserw atorskiego4. Roz porządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z m ocą ustawy z 1928 r. o opiece nad zabytkam i definiowało ściślej pojęcie zabytku. Zm ienione zostało ono następnie ustaw ą z 1933 r. o opiece nad m uzeami publicznym i. Przedm ioty otrzym yw ały status zabytków na skutek orzeczenia w ładzy konserw ator skiej, stw ierdzającego w artość zabytkow ą danego obiektu, ponadto kon serw ator w swoim orzeczeniu w yznaczał granicę zabytku nieruchom ego5.
O grom ne zniszczenia dziedzictw a kulturowego Polski w czasie II w oj ny światowej spowodow ały szczególną potrzebę odbudow y sprawnego system u ochrony zabytków. W 1944 r. pow ołano ju ż G łów ny Urząd K on serwatorski. U staw a o ochronie dóbr kultury i o muzeach z 1962 r. obję ła swoją regulacją w szystkie dobra kultury, włącznie ze znajdującym i się w muzeach. Aktualnie obow iązuje ustaw a o ochronie zabytków i opiece nad zabytkam i uchw alona przez Sejm RP 23 lipca 2003 r. W prow adzono w niej nowe narzędzia prawnej ochrony zabytków: utworzenie parku kul turow ego, uznanie za pom nik historii, obok tradycyjnego w pisu do rejestru i uw zględnienia w m iejscow ym planie zagospodarow ania przestrzennego6. Ustawa je st pow iązana z innymi aktami prawnym i, w sumie dopiero tw o rzącymi kontekst prawidłowej ochrony i opieki nad zabytkam i archeolo gicznym i na pograniczu kujawsko - wielkopolskim . Do najw ażniejszych z nich na poziom ie m iędzynarodow ym należy Europejska konw encja o ochronie dziedzictw a archeologicznego, sporządzona w La Valetta na Malcie 16 stycznia 1992 r., uw zględniana po ratyfikacji w polskim konser w atorstw ie archeologicznym 7. Na poziom ie krajow ym aspekty ochrony za
3 B. S t o 1 p i a k, Rozwój prahistorii polskiej w okresie 20-lecia międzywojennego, Poznań 1984.
4 http://izbica-kujawska.com/turystyka/badania.php 5 K. Z e i d 1 e r (red.), op. cit., s. 88-90.
6 Ibidem, s. 89.
7 K. Z e i d l e r , M. T r z c i ń s k i , Wykład prawa dla archeologów, Warszawa 2009, s. 134-140.
bytków tow arzysza ustawom dotyczącym : gospodarki nieruchom ościam i8, ochrony gruntów rolnych i leśnych9, praw a geodezyjnego10, planowania i zagospodarow ania przestrzennego", praw a budow lanego12, pow staw ania róg i autostrad13, ochrony środow iska i przyrody14, prawa geologicznego i górniczego15, a także w szczególnych w ypadkach zagadnień zdobywania i przechow yw ania broni i am unicji16, pochodzących ze znalezisk ziem nych.
Złożoność problem atyki ochrony zabytków archeologicznych polega dodatkow o na podporządkow aniu działań regionalnych wobec program ów ustalanych na wyższych szczeblach adm inistracji państw ow ej, zgodnie z w ym ogam i ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkam i z dnia 23 lipca 2003 r. W iodącą rolę w tym względzie ma Krajowy program ochro ny zabytków i opieki nad zabytkam i, którego tezy sform ułow ane zostały w połowie 2004 r. przy w spółudziale G eneralnego Konserw atora Zabyt ków oraz ów czesnego M inistra Kultury W aldemara Dąbrowskiego. W yzna czono w nim główne kierunki działań w zakresie zabytków archeologicz nych: dokończenie inwentaryzacji w ram ach program u AZP, utworzenie i prow adzenie krajowej ewidencji w system ie cyfrow ym , opracowanie i w drożenie program u ratow nictw a archeologicznego oraz realizację zasady odpowiedzialności odszkodowawczej za naruszenie archeologicznej prze strzeni reliktowej. N akazano wyznaczać kategorie i stopnie zagrożeń, okre ślać strefy o szczególnym zagrożeniu dla zabytków archeologicznych wraz z ich m onitoringiem . Za nadrzędny cel uznano pełną weryfikację krajow e go potencjału dziedzictw a archeologicznego17. Ustawa o ochronie zabyt ków przewidziała rów nocześnie tw orzenie program ów ochrony zabytków w ojew ódzkich, pow iatow ych i gm innych na szczeblach sam orządowych. Programy takie, po uzyskaniu opinii wydawanych przez W ojewódzkiego Konserw atora Zabytków, przyjm ow ane są odpow iednio przez Sejmik Wo
8 tekst jednolity: Dz. U. z 2004 r. Nr 261, poz. 2603 z późn. zm. 9 tekst jednolity: Dz. U. z 2004 r. Nr 121, poz. 1266 z późn. zm. 10 tekst jednolity: Dz. U. z 2005 r. Nr 240, poz. 2027 z późn. zm. " Dz. U. z 2003 r. Nr 80, poz. 717 z późn. zm.
12 Ustawa z dn. 7 lipca 1994 r.
13 Dz. U. z 2004 r. Nr 256, poz. 2571 z późn. zm.
14 Dz. U. z 2008 r. Nr 25, poz. 150 oraz Dz. U. Nr 92, poz. 880 z późn. zm. 15 Dz. U. z 2005 r. Nr 228, poz. 1947 z późn. zm.
16 Dz. U. z 2004 r. Nr 52, z późn. zm. 17 WWW.kobidz.pl
jew ództw a, Rady Pow iatów lub Rady Gmin. O bow iązują w okresie 4-let- nim, przy czym co 2 lata Zarząd W ojewództwa, Powiatu i w ójt przygoto w ują sprawozdanie, przekazyw ane odpow iednio Sejmikowi W ojewództwa, Radzie Pow iatu lub Radzie Gminy, a następnie G eneralnem u K onserw a torowi Zabytków oraz w łaściw em u W ojewódzkiem u K onserw atorow i Z a bytków w celu w ykorzystania przy opracowyw aniu, aktualizacji i realizacji krajow ego program u ochrony zabytków i opieki nad zabytkam i18.
Natężenie działań adm inistracyjnych w ynika bezpośrednio z lokalnego bogactw a zabytków archeologicznych. W przypadku pogranicza kujawsko - w ielkopolskiego, zw łaszcza jeg o południowej części, spotykam y w yjąt kow ą obfitość różnorodnych stanowisk. Zostały one rozpoznane przede w szystkim dzięki akcji A rcheologicznego Zdjęcia Polski, rzadziej poprzez badania sondażow e i w ykopaliskow e o charakterze planow ym lub ratow niczym. Znaczna część inform acji o pradziejach tego regionu m a charakter archiwalny, w ynika z kwerend m uzealnych i niepublikowanej dokum enta cji konserwatorskiej. Przy ocenie skali dostępnych źródeł, pom ocne są dane porównawcze. Z całego terenu w ojew ództw a kujawsko - pom orskiego po chodzi około 46 000 stanow isk archeologicznych19, natom iast np. w samej gm inie W ierzbinek udokum entow ano ich aż blisko 100020, podczas gdy w gm inie Som polno nieco ponad 30021.
N ajw ażniejsze syntezy naukow e wszystkich odkryć z pogranicza ku jaw sko - w ielkopolskiego opublikowali badacze poznańscy A. Cofta-Bro-
niew ska oraz A. K ośko22, ostatnio natom iast zespół pracow ników PAN pod redakcją M. K obusiew icza23. W ynika z nich, że pierw sze ślady w ędrow nych plem ion łow ieckich, zachow ane na w ydm ach pradoliny w arszaw sko - berlińskiej, pochodzą z XII tysiąclecia p.n.e.24. W polodow cow ym okresie 18 Program opieki nad zabytkami województwa kujawsko -pom orskiego, Bydgoszcz 2008.
19 Ibidem, s. 51.
20 Gminny program opieki nad zabytkami na lata 2008 - 2011 dla gminy Wierzbinek, Wierzbinek 2008, s. 24.
21 Program opieki nad zabytkami dla gminy Sompolno, Sompolno 2009, s. 30. 22 A. C o f t a - B r o n i e w s k a , A. K o ś k o , Historia pierw otna społeczeństw Kujaw, Warszawa - Poznań 1982; A. C o f t a - B r o n i e w s k a , A. K o ś k o , Ku ja w y w pradziejach i starożytności, Inowrocław - Poznań 2002.
23 M . K o b u s i e w i c z (red.), Pradzieje Wielkopolski od epoki kamienia do śre dniowiecza, Poznań 2008.
w czesnego holocenu na pograniczu kujawsko - w ielkopolskim pojawiły się bardziej ustabilizow ane siedziby m yśliw sko - rybackich społeczności mezolitycznych nad rzekami i akwenam i Pojezierza G nieźnieńskiego25. Ich relikty uw zględniane są w regionalnych program ach opieki nad zabytkam i, np. na terenie gminy Som polno początki osadnictw a pochodzą z VIII - VI tysiąclecia p.n.e., udokum entow ane obozow iskam i kultur m ezolitycznych w okolicach m iejscowości W ierzbie, Biele czy Bełny26. Żyzne czam ozie- my kujaw skie od połowy VI tysiąclecia p.n.e. zajęte zostały przez rolnicze grupy ludów przybyw ających znad Dunaju na ziem ie polskie. Największe koncentracje ich osadnictw a rozpoznano wokół Radziejowa Kujawskiego, A leksandrow a Kujawskiego, Brześcia K ujawskiego, na zapleczu jezio r Go- pła i Pakoskiego a także w zdłuż biegu rzek Zgłowiączki i Tążyny27. W IV tysiącleciu p.n.e. uform ow ała się na Kujawach autochtoniczna kultura pu charów lejkowatych. Powstała ona pod wpływ em kontaktów społeczeństw m ezolitycznych z napływ ow ą ludnością kultury ceramiki wstęgowej rytej oraz późniejszym i falami plem ion naddunajskich28.
Z kulturą pucharów lejkowatych zw iązane są najcenniejsze składniki dziedzictw a archeologicznego południowej części pogranicza kujawsko - wielkopolskiego. Należą do nich bezkom orow e grobowce m egalitycz ne29. Ich w iek określono dokładnie na podstaw ie datowań radiowęglowych. W przypadku m egalitów z Sarnowa to 4 350 lat p.n.e., grobow ce w Zberzy- nie pow stały 3 380 lat p.n.e., natom iast wiek m egalitów z Kierzkowa w y nosi 2 900 lat p.n.e.30. Pod w zględem konstrukcyjnym , są to zazwyczaj usy pane z ziemi i gliny kurhany w kształcie trójkątnym , zaw ierające w swoim wnętrzu lub w okół obrysu dodatkow e kam ienne elem enty architektoniczne. Do najbardziej znanych m egalitów kujawsko - w ielkopolskich zaliczają ski, Poznań 1999.
25 L. D o m a ń s к a, Kaukasko - nadczarnomorskie wzorce kulturowe w rozwoju późno mezolitycznych społeczeństw Niży strefy pogranicza Europy Wschodniej i Środ kowej, Inowrocław 1990.
26 Program opieki nad zabytkami dla gminy Sompolno, s. 31.
27 A. C o f t a - B r o n i e w s k a , A. K o ś k o , Kujawy w pradziejach i starożyt ności, s. 1 6 - 2 9 .
28 A. C o f t a - B r o n i e w s k a , A. K o ś k o , Historia pierwotna społeczeństw Kujaw, s. 46 - 70.
29 W. С h m i e 1 e w s к i, Zagadnienie grobowców kujawskich w świetle ostatnich badań. Łódź 1952.
30 Z. К r z a k, Megality Europy, Warszawa 1994, s. 446.
się grobow ce z Sarnowa, Gaju, W ietrzychow ic i Zberzyna31. Dane archi w alne w skazują na to, że wcześniej w ystępow ało na Kujawach znacznie więcej podobnych obiektów, zniszczonych przez działalność gospodarczą człowieka. Znano je m.in. z terenu W ierzbinka32, Som polna33 i innych gmin pogranicza kujaw sko - w ielkopolskiego. Tradycje m egalityczne przetrw a ły w kulturze am for kulistych, lecz pod koniec neolitu zostały zastąpione innymi budowlami grobow ym i - kolistym i kurhanam i ziem nym i kultury ceram iki sznurowej, znanym i np. z Ciechrza i B ożejew ic34.
W yjątkowo dużo stanow isk archeologicznych pochodzi na południu Kujaw z epoki brązu, zw łaszcza w zw iązku z tradycjam i kultury łużyckiej. Nie posiadają one niestety w yróżniających form krajobrazowych, co zde cydow anie utrudnia ich ochronę. W gm inie W ierzbinek wym ienić m ożna cm entarzyska ciałopalne popielnicow e, które zarejestrow ano w m iejsco w ościach Zaryń i Boguszyce35. Podobne cm entarzysko udokum entow ano w m iejscow ości Piaski gm. Som polno36. Są one częściow o zniszczone w w yniku głębokiej orki i innych prac rolniczych, w ym agają też dalszych badań. N iektóre spośród nekropoli ciałopalnych z epoki brązu uzyska ły w pis do rejestru zabytków, ja k np. cm entarzysko kultury łużyckiej w Chociszewie, gm. Izbica K ujaw ska37. N ie pozostaw iły po sobie czytelnych śladów w krajobrazie także kultury archeologiczne zam ieszkujące pograni cze kujawsko - w ielkopolskie pod koniec starożytności. W iadom o jednak o intensywnym osadnictw ie kultury przew orskiej, na podstaw ie stanow iska z gminy W ierzbinek i sąsiednich obszarów (np. Zaryń, M ąkolno, Racięci- ce, W ymysłowo i inne). N ależy zaznaczyć, że od Kalisza i K onina wzdłuż Noteci i Jez. Gopło, prow adziła głów na trasa starożytnego „szlaku bursz tynow ego”38.
31 A. C o f t a - B r o n i e w s k a , A. K o ś k o , Kujawy w pradziejach i starożyt ności, s. 33 - 35.
32 W. С h m i e 1 e w s к i, op. cit., s. 50.
33 Program opieki nad nabytkami dla gm iny Sompolno, s. 31.
34 J. C z e b r e s z u k , Schyłek neolitu i początki epoki brązu w strefie południowo - zachodniobałtyckiej, Poznań 2001.
35 Gminny program opieki nad zabytkami na lata 2008 - 20II dla gminy Wierzbinek, s. 25. 36 Program opieki nad zabytkami dla gminy Sompolno, s. 31.
37 Powiatowy program opieki nad zabytkami powiatu włocławskiego na lata 2010 - 2013, Włocławek 2009. s. 29.
38 A. C o f t a - B r o n i e w s k a , A. K o ś k o , Kujawy w pradziejach i starożyt ności, s. 119.
Dopiero w historycznych okresach w czesnego i późnego średniowiecza odnotow ano na pograniczu kujawsko - wielkopolskim kolejne po m egali- tach stanowiska archeologiczne o czytelnych form ach terenow ych. Są to klasyczne grodziska (np. M chówek, gm. Izbica Kujawska; Sułkowo, Turo- wo i Zgłowiączka, gm. Lubraniec)39, gródki stożkowate (np. M odzerowo, gm. Lubraniec40; Lubstówek, gm. Som polno41) i dwory obronne (np. Tomi- sławice i Boguszyce, gm. W ierzbinek)42. Bogactwo historyczne pograni cza kujaw sko - w ielkopolskiego uzupełniają obiekty z zakresu archeologii wojennej. Są to żelbetow e schrony bojowe z 1939 r. w m iejscowości Nowa Ruda, gm. W ierzbinek43.
O chrona i opieka nad zabytkam i archeologicznym i jest nieodzowna, poniew aż ich dziedzictw o m a podstaw ow e znaczenie dla w iedzy o dzie jach ludzkości44, ale także w spółtw orzy horyzonty pamięci i tożsamości
w spólnot lokalnych na pograniczu kujawsko - w ielkopolskim 45. Według Z. K obylińskiego ogólnie w yodrębnić m ożna zagrożenia o charakterze ze wnętrznym , niezależne od środow iska archeologicznego, oraz zagrożenia w ewnętrzne, zw iązane z w adliw ą ochroną oraz brakiem społecznej edukacji na tem at pradziejów. Zew nętrzne zagrożenia dziedzictw a archeologicznego w ynikają z rozw oju cyw ilizacyjnego, który przynosi coraz to nowe proble my, takie ja k w ielkie inw estycje liniowe w rodzaju budow y tranzytow ych gazociągów czy też sieci autostrad i dróg szybkiego ruchu. Małe m iasta przeżyw ają boom budowlany, natom iast tereny intensywnych upraw rol nych niw elow ane są głęboką orką, niszczącą pozostałości stanowisk arche ologicznych o w łasnych formach krajobrazow ych46. Na przykładzie gm iny W ierzbinek potw ierdzić m ożna słuszność obaw naukowców. Szczególnym rodzajem lokalnego zagrożenia dla zabytków archeologicznych są w tym 39 Powiatowy program opieki nad zabytkami powiatu włocławskiego, s. 3 0 - 3 5 . 40 Ibidem, s. 30.
41 Program opieki nad zabytkami dla gm iny Sompolno, s. 32.
42 Gminny program opieki nad zabytkami na łata 2008 - 2011 dla gminy Wierzbinek, s. 23.
43 Ibidem, s. 20.
44 Europejska Konwencja o Ochronie Dziedzictwa Archeologicznego z 1992 r. (http://www.muzarp. poznan.pl).
45 A. C o f t a - B r o n i e w s k a , A. K o ś k o , Kujawy w pradziejach i starożyt ności, s. 171 - 172.
46 A. P r i n к e (red.), Aktualne zagrożenia dziedzictwa archeologicznego, Poznań 1997.
w ypadku inw estycje szerokopłaszczyznow e, takie jak kopalnie, odkrywki i żwirownie. W śród nich w ystępują perspektyw iczne złoża w ęgla brunatne go: „M orzyczyn”, „Tom isławice” oraz „M ąkoszyn” , których pełna eksplo atacja zostanie rozpoczęta do 2015 roku. Z kolei głęboka orka występuje na blisko 2/3 ogólnej pow ierzchni gm iny W ierzbinek. Pozostałe zagrożenia o różnym zasięgu i charakterze w ynikają z planow anych około 50 inw e stycji drogowych, kom unalnych, energetycznych i innych, realizow anych do 2015 roku w okolicach W ierzbinka. W celu ochrony stanowisk arche ologicznych oraz pradziejow ych, średniow iecznych i now ożytnych naw ar stwień kulturowych niezbędne je st uzgadnianie oraz w ypełnianie przez in w estorów w ym ogów konserwatorskich zawartych w opiniach i decyzjach W ielkopolskiego W ojewódzkiego Konserw atora Zabytków 47. O prócz tych zagrożeń, w ystępują też wewnętrzne problem y o charakterze środow isko wym i społecznym: brak wypracowanej i realizowanej jednolitej polityki konserw atorstw a archeologicznego, niedostatek społecznego zrozum ienia potrzeby ochrony zabytków pradziejow ych czy też brak regulacji praw nych um ożliw iających skuteczną ochronę dziedzictw a archeologicznego. Dodatkowym niebezpieczeństwem je st rozwój am atorskiego zbieractw a zabytków archeologicznych, często przy w ykorzystaniu niedozw olonych metod eksploracji w ykryw aczam i m etali48. Ten rodzaj zjaw isk zauw ażono rów nież na pograniczu kujawsko - wielkopolskim . W program ie ochrony zabytków gm iny W ierzbinek podkreślony został fakt, że do w yjątkow ego rodzaju zagrożeń należy działalność nielegalnych poszukiwaczy. Zagrażają oni przede Wszystkim cm entarzyskom oraz stanow iskom o własnej formie krajobrazowej, jak grodziska czy fortyfikacje ziem ne lub pozostałości żel betow ych um ocnień z okresu II w ojny światow ej49.
W ielorakość zagrożeń dziedzictw a archeologicznego na obszarach szczególnie bogato nasyconych stanowiskam i pradziejowym i i średnio wiecznymi spow odow ała konieczność poszerzenia klasycznych form ochrony, jak Rejestr Zabytków czy M iejscow e Plany Zagospodarow ania Przestrzennego. Najlepszym tego przykładem na pograniczu kujaw sko - w ielkopolskim są skupienia grobow ców m egalitycznych kultury pucharów
47 Gminny program opieki nad zabytkami na lata 2008 - 2011 dla gminy Wierzbinek, op. cit.
48 A. P r i n к e (red.), op. cit.
49 Gminny program opieki nad zabytkami na lata 2008 - 2011 dla gm iny Wierzbinek, s. 36.
lejkowatych w miejscow ościach: Sarnowo, gm. Lubraniec oraz W ietrzy chow ice i Gaj, gm. Izbic Kujawska. Podobne obiekty nie zachow ały się niestety do naszych czasów w W ierzbinku, choć zbadano je w 1880 roku50. Cm entarzysko 9 m egalitów w Sarnowie rozpoznane zostało także w poło wie XIX wieku, jednak system atyczne w ykopaliska przeprow adziła w jego obrębie dopiero L. G abałów na w latach 60-tych XX w ieku51. W W ietrzy chowicach znajduje się 5 megalitów, które zbadał i zrekonstruow ał przed II w ojną światow ą Konrad Jażdżew ski52. Grobow iec w Gaju zbadany został z zrekonstruow any w latach 50-tych XX wieku przez zespół M uzeum A r cheologicznego i Etnograficznego w Łodzi pod kierunkiem W. C hm ielew skiego53. Wokół wszystkich odbudow anych grobow ców m egalitycznych utw orzono początkow o rezerw aty i skanseny archeologiczne. Ta form a opieki odbiega jednak od obecnych kanonów prawnych, poniew aż rezerw at archeologiczny nie został zdefiniow any w obowiązującej Ustawie o ochro nie zabytków z 2003 r. Brakuje także aktu w ykonaw czego, dzięki któremu m ogłyby być ustanaw iane form alnie rezerw aty archeologiczne. W innych krajach europejskich tego rodzaju rezerw aty podlegają ochronie na podsta wie m altańskiej konwencji o ochronie dziedzictw a archeologicznego54. Się gając do aktualnych przepisów postanow iono utworzyć w okół „kujaw skich piram id” w W ietrzychowicach park kulturowy, w celu ochrony krajobra zu kulturow ego oraz zachow ania wyróżniających się terenów z zabytkam i nieruchom ym i, charakterystycznym i dla miejscowej tradycji budowlanej i osadniczej55.
Park Kulturowy W ietrzychowice pow stał 18 lipca 2006 roku na mocy U chw ały nr X X V /146/06 Rady Gm iny i Miasta Izbica Kujawska, jako pierw szy na terenie w ojew ództw a kujaw sko - pom orskiego. Jego podsta wow ym zasobem je st grupa 5 megalitów, w pisanych w 1968 r. do rejestru zabytków decyzją W ojewódzkiego Konserw atora Zabytków w Poznaniu oraz uw zględnionych w późniejszym rejestrze zabytków archeologicznych w ojew ództw a kujaw sko - pom orskiego pod num erem C/69. Do Parku za licza się także odrębnie zlokalizow any m egalit we wsi Gaj, w pisany do
50 W. C h m i e l e w s k i , op. cit., s. 50.
51 http://www.odznaka.kuj-pom.bydgoszcz.pttk.p1/opisy/2/samowo.htm 52 http://www.odznaka.kuj-pom.bydgoszcz.pttk.p1/opisy/2/wictrzy.htm 53 http://www.odznaka.kuj-pom.bydgoszcz.pttk.p1/opisy/2/gaj.htm 54 http://pl.wikipedia.org/wiki/Rezerwat_archeologiczny
55 K. Z с i d 1 e r (red.), op. cit., s. 248.
rejestru zabytków w dniu 30 czerw ca 1987 roku. O prócz tego, rozpoczę to prace nad utw orzeniem kolejnego, Sarnowskiego Parku K ulturowego z najw iększym zespołem grobow ców m egalitycznych. Działania pow yż sze były zgodne z aktualnym i zaleceniam i Ustawy z 2003 r., w ynikały z zaangażow ania w ładz lokalnych w porozum ieniu z w ojew ódzkim i orga nami ochrony i dokum entacji zabytków 56. Poza w ykorzystaniem klasycz nych form praw nych, grobow ce w W ietrzychowicach, Sarnowie i Gaju m ają stać się etapem Europejskiego Szlaku M egalitów 57.
Inną możliwość opieki nad dziedzictwem archeologicznym pogranicza kujawsko - wielkopolskiego stwarza połączenie wysokich walorów przyrod niczych i kulturowych w obrębie parku krajobrazowego, takiego jak „Nadgo plański Park Tysiąclecia”, utworzonego 10 grudnia 1992 roku na powierzchni około 100 km 2 Do jego najważniejszych archeologicznych obiektów należy zaliczyć gród plemienia Goplan z Mietlicy, datowany na IX - XI w iek58. Za chowały się z niego wyniosłe wały ziemne od strony jeziora. Kompleksowe badania archeologiczne Bożeny i Wojciecha Dzieduszyckich pozwoliły od tworzyć kulturę m aterialną i zarysować tło ekspansji Piastów w regionie nad goplańskim 59. Dzieje tego szlaku wodnego oraz towarzyszących mu zabyt ków archeologicznych z średniowiecza i nowożytności są prawdopodobnie najlepszą podstawą przyszłej opieki i popularyzacji zabytków na pograniczu kujawsko - wielkopolskim, czego dowodzi gminny program Wierzbinka, scalający tradycje starożytnej żeglugi śródlądowej z dziedzictwem technicz nym polskich umocnień wojennych z 1939 roku. Być może, oprócz zagospo darowania turystycznego, korzystne dla zachowania dziedzictwa archeolo gicznego i krajobrazu historycznego będzie utworzenie parku kulturowego z rekonstrukcją grodziska w Żółwińcu - Przewłoce i odnowionymi schrona mi Armii „Poznań”, nawiązującego do komunikacyjnych i obronnych funkcji przesmyku, połączonego obecnie kanałem Warta - Gopło60.
56 Plan ochrony Parku Kulturowego Wietrzychowice, Bydgoszcz - Izbica Kujawska 2001 (mpis).
57 A. M a l i n o w s k a - S y p e k , R. S y p e k , D. S u k n i e w i c z , Przewod nik archeologiczny po Polsce, Warszawa 2010, s. 126.
58 P. Z a 1 e w s к i (red.), Parki narodowe i krajobrazowe w Polsce, Warszawa 2008.
59 A. M a l i n o w s k a - S y p e k , R. S y p e k , D. S u k n i e w i c z , op. cit., s. 105.
Ochrona zabytków archeologicznych na pograniczu
wg: A. M alinowska-Sypek, R. Sypek, D. Sukniewicz, Przewodnik archeologiczny po Polsce, Warszawa 2010.
wg: A. M alinowska-Sypek, R. Sypek, D. Sukniewicz, Przewodnik archeologiczny po Polsce, Warszawa 2010.
Ochrona zabytków archeologicznych na pograniczu .
wg: A. M alinowska-Sypek, R. Sypek, D. Sukniewicz, Przewodnik archeologiczny po Polsce, Warszawa 2010.
wg: A. M alinowska-Sypek, R. Sypek, D. Sukniewicz, Przewodnik archeologiczny po Polsce, Warszawa 2010.
Ochrona zabytków archeologicznych na pograniczu
wg: A. M alinowska-Sypek, R. Sypek, D. Sukniewicz, Przewodnik archeologiczny po Polsce, Warszawa 2010
