Przesłanki i konsekwencje procesu modernizacji polskiego rolnictwa

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr 709. Akademii Ekonomicznej w Krakowie. 2006. Kazimierz Zieliński Katedra Polityki Ekonomicznej i Programowania Rozwoju. Przesłanki i konsekwencje procesu modernizacji polskiego rolnictwa 1. Wprowadzenie Przeobrażenia, które dokonują się w Polsce począwszy od 1990 r., powodują, że podmioty gospodarujące konfrontowane są z dużym natężeniem zmian warunków prowadzenia działalności gospodarczej. Powiązania z rynkiem międzynarodowym, zmiany własnościowe, wprowadzanie nowych produktów i metod organizacji pracy, nowe technologie wytwarzania, permanentne zmiany wielu elementów polityki społeczno-gospodarczej to najważniejsze czynniki wpływające na relacje między rolnictwem, a sektorami nierolniczymi oraz na sytuację w środowisku wiejskim. Zasadniczym celem opracowania jest analiza przesłanek i skutków procesów modernizacyjnych, które dokonują się w polskim rolnictwie. Przedmiotem szczegółowych rozważań są rynkowe determinanty i uwarunkowania przekształceń strukturalnych, zmiany pozycji rolnictwa w strukturze polskiej gospodarki, a także konsekwencje przeobrażeń modernizacyjnych dla ludności rolniczej i obszarów wiejskich. 2. Determinanty i przebieg procesu modernizacji rolnictwa Z punktu widzenia sposobu zaspokajania potrzeb gospodarstwa rolnego i domowego, znaczenia poszczególnych czynników w wytwarzaniu żywności, a także natężenia powiązań z otoczeniem rynkowym można wyodrębnić dwa podstawowe typy gospodarstw, a mianowicie: tradycyjne oraz nowoczesne. Współcześnie wymienione typy gospodarstw występują zazwyczaj łącznie, a przewaga jednego z nich może stanowić przesłankę do periodyzacji rozwoju gospodarki rolniczej i wyodrębnienia rolnictwa tradycyjnego oraz nowoczesnego..

(2) Kazimierz Zieliński. 72. Tradycyjne gospodarstwa rolne opierają swoją działalność na lokalnych, niezbyt zróżnicowanych zasobach czynników wytwórczych, a więc nie wykorzystują bądź też wykorzystują w znikomym stopniu zasoby i wiedzę zmaterializowaną w nowoczesnych technologiach. Funkcjonują one w swoistej równowadze ekonomicznej, która została ukształtowana w trakcie długotrwałego gospodarowania, w racjonalny sposób wykorzystując będący w ich dyspozycji ubogi zestaw czynników wytwórczych. W kategoriach ekonomicznych oznacza to, że marginalne przychody są niemal dokładnie równe marginalnym kosztom. Tradycyjne gospodarstwa nie są zatem w stanie we własnym zakresie unowocześnić się z uwagi na bardzo niskie możliwości akumulacji. Opinię tę potwierdza niska efektywność państwowego systemu wspierania kredytów rolnych w krajach rozwijających się, czego przejawem jest: – brak powiązań między wolumenem produkcji a wielkością podaży kredytów, – przeznaczanie dużej części subsydiowanych kredytów na pozarolnicze, nieprodukcyjne cele – zamienność kredytów, – błędna alokacja zasobów, co sprzyja deformacji rynków finansowych w gospodarce, – brak istotnych różnic w techniczno-ekonomicznej efektywności produkcji między uczestnikami programów kredytowych a rolnikami nie korzystającymi z kredytów. W Polsce badania preferencyjnego kredytowania indywidualnych gospodarstw rolnych doprowadziły do zbliżonych wniosków. Wykazano bowiem, że: – główną barierą korzystania z kredytów jest niska rentowność gospodarstw rolnych, – na dużą skalę występuje zjawisko zamienności kredytów. D.W. Adams, Agriculture Credit in Latin America, A Critical Review of External Funding Policy, „American Journal of Agricultural Economics” 1971, vol. 53, nr 2. . Ibidem.. F. Kamajon, C.B. Baker, Effect on Liquidity Managament by Small Farm Borrowers, „American Journal of Agricultural Economics” 1980, vol. 62, nr 4. . T.G. Taylor, H.E. Drummand, A.T. Gomez, Agricultural Credit Problems and Production Efficiency. An Analysis of Traditional Farming in Southern Minas Genesis, „American Journal of Agricultural Economics” 1986, vol. 68, nr 1.. J.F.M. Swinnen, R.G. Hammish, Agricultural Credit Problems and Policies during the Transition to a Market Economy in Central and Eastern Europe, „Food Policy” 1999, nr 1, s. 21–47, R. Kata, D. Zając, Zewnętrzne i wewnętrzne ograniczenia kredytowe w rolnictwie rozdrobnionym [w:] Agrobiznes 2004. Sytuacja agrobiznesu w Polsce po przystąpieniu do Unii Europejskiej, t. 1, red. S. Urban, Wydawnictwo AE we Wrocławiu, Wrocław 2004.. W. Józwiak, Ocena efektów kredytowania preferencyjnego w gospodarstwach osób fizycznych, „Zagdnienia Ekonomiki Rolnej” 1999, nr 4–5, s. 23–24. .

(3) Przesłanki i konsekwencje procesu modernizacji polskiego rolnictwa. 73. Zasadniczą przyczyną niskiej skuteczności preferencyjnego kredytowania gospodarstw tradycyjnych nie jest jednak źle prowadzona działalność instytucji odpowiedzialnych za wdrażanie programów kredytowych, ani niewystarczająca skłonność rolników do reakcji dostosowawczych, ale brak możliwości zwiększania dochodów. Ponieważ producenci nie mają możliwości wypracowania dodatkowych dochodów w drodze poprawy alokacji wykorzystywanych dotychczas zasobów, impulsy modernizacyjne polegające na wnoszeniu elementów postępu muszą pochodzić spoza rolnictwa. Gospodarstwa tradycyjne muszą zostać wytrącone ze stanu długotrwałej swoistej równowagi, w której funkcjonowały od pokoleń. Z praktycznego punktu widzenia oznacza to, że muszą być dostępne zasoby czynników wytwórczych, które bez żadnych wątpliwości przyniosą producentom korzyści ekonomiczne. Niezwykle ważnym elementem procesu modernizacji są również możliwości zdobywania wiedzy i umiejętności związanych ze stosowaniem nowych, wysoce produktywnych czynników wytwórczych. Niemal wszystkie wysoko produktywne czynniki wytwórcze, które mogą przyczynić się do powiększania dochodów pochodzą spoza gospodarstw rolnych. Jest to oczywiste w wypadku nawozów sztucznych, maszyn i urządzeń do produkcji rolniczej, genetycznie udoskonalanych odmian roślin i ras zwierząt. Możliwości wprowadzania do procesu produkcji rolniczej nowych materialnych zasobów czynników wytwórczych wynikają z postępu w badaniach podstawowych, który dokonał się w ostatnich dziesięcioleciach. Źródłem nowych rolniczych czynników wytwórczych są zatem osiągnięcia: biologii, chemii, fizyki i mechaniki. Gospodarstwa rolne oraz zdecydowana większość podmiotów związanych z sektorem rolniczym powinny funkcjonować w otoczeniu rynkowym. Prosta presja na modernizację gospodarstw albo na zmianę struktury ich produkcji nie jest efektywnym działaniem. Dobitnie wykazało to m.in. funkcjonowanie polskiego rolnictwa w okresie gospodarki centralnie sterowanej. Innymi słowy, dochody z produkcji rolniczej muszą być porównywane i przeciwstawiane kosztom. W sytuacji, gdy rolnicy nie mają wpływu na cenę sprzedawanych produktów, zasadniczym czynnikiem warunkującym modernizację gospodarstw jest cena nowych, wysoko produktywnych czynników wytwórczych. W nowoczesnym rolnictwie, nierolnicze materialne nakłady czynników wytwórczych są na ogół bardziej dostępne aniżeli w tradycyjnych formach prowadzenia działalności wytwórczej, ponieważ relacje cen produktów sprzedawanych do cen produktów i usług zakupywanych są korzystniejsze dla producentów. W tradycyjnym rolnictwie siła nabywcza dochodów jest niższa, a więc ma miejsce przewartościowanie nakładów czynników wytwórczych, jeżeli za podstawę porównań przyjąć relacje cen charakterystyczne dla nowoczesnych form gospodarowania. Przebieg procesu modernizacji rolnictwa uzależniony jest również od możliwości otrzymania informacji o różnych sposobach wykorzystania nowych, wysoce zyskownych czynników, a także od umiejętności ich praktycznego sto-.

(4) 74. Kazimierz Zieliński. sowania. Postęp wiedzy nie upraszcza procesów wytwórczych i nie powoduje, że prowadzenie gospodarstwa staje się czynnością rutynową. Chociaż zmniejszają się niezbędne nakłady pracy fizycznej, to jednak wzrastają wymagania w zakresie kwalifikacji. W długim okresie nabywanie nowych umiejętności przez ludność rolniczą jest jednym z najważniejszych, wysoce zyskownych czynników wytwórczych. Źródłem informacji o nowych sposobach gospodarowania mogą być doświadczenia innych podmiotów, system doradztwa rolniczego, środki masowego przekazu, kursy zawodowe itd. Największe znaczenie ma jednak system kształcenia, czyli możliwość zdobywania wiedzy i umiejętności przez dłuższy czas. Inwestowanie w szkolnictwo należy zaliczyć do najbardziej efektywnych metod zdobywania nowych kwalifikacji. Znaczenie procesu doskonalenia kwalifikacji i umiejętności w cyklu prac modernizacyjnych jest tylko jedną stroną analizowanego zagadnienia. Drugą stronę stanowią koszty wdrożenia osiągnięć wiedzy, które zależą m.in. od złożoności nowego procesu produkcyjnego. Koszty są jedną z najbardziej istotnych determinant, które decydują o tempie adaptacji nowych nakładów rolniczych. Jeżeli wdrożenie dostępnych, nowych, wysoce zyskownych czynników wytwórczych wymaga dokonania jedynie kilku prostych zmian w działalności gospodarstw, to koszty uzyskania informacji i wdrażania nowych technologii są stosunkowo niskie. W takich warunkach procesy modernizacyjne niezwłocznie przynoszą pożądane wyniki. Przykładem są hybrydowe odmiany zbóż, które w latach 70. zostały szybko wdrożone do produkcji, mimo ówczesnych niskich cen zbóż na rynkach światowych. Współcześnie gospodarowanie w rolnictwie staje się coraz bardziej złożone i kompleksowe. Nowe nakłady przynoszą pożądane rezultaty dopiero po wprowadzeniu różnorodnych, wielokierunkowych zmian, co wymaga ciągłego zdobywania i adaptacji wielu informacji oraz stałego podnoszenia kwalifikacji. Proces modernizacji jest zatem efektem współdziałania podmiotów gospodarujących w rolnictwie, instytucji szkoleniowych oraz przedsiębiorstw dostarczających nowe nakłady. Zastosowanie na szeroką skalę nowych, wysoce produktywnych czynników wytwórczych powoduje, że potencjał produkcyjny rolnictwa zasadniczo się zwiększa. Szybkiemu wzrostowi możliwości produkcyjnych nie towarzyszy wzrost popytu na surowce pochodzenia rolniczego. Działalność produkcyjna w rolnictwie nie jest w takich warunkach łatwym sposobem gospodarowania i osiągania zadowalających dochodów. Efekty produkcyjne nie przekładają się bowiem bezpośrednio na poziom życia ludności utrzymującej się z pracy w rolnictwie. Wysoka produktywność czynników wytwórczych implikuje konieczność ciągłego dostosowywania się do niezwykle trudnych realiów ekonomicznych. Sytuacja ta powoduje, że rolnicy ciągle znajdują się pod wpływem swoistego stresu ekonomicznego..

(5) Przesłanki i konsekwencje procesu modernizacji polskiego rolnictwa. 75. Nadwyżka podaży surowców rolniczych powoduje, że znaczna część zasobów czynników wytwórczych zostaje niemal wyłączona z mechanizmu przepływów międzysektorowych. Wynika to z braku możliwości alternatywnych, nierolniczych zastosowań. Do tej grupy czynników należy przede wszystkim zaliczyć: większość areału ziemi użytkowanej rolniczo, bardziej zaawansowaną wiekowo część ludności rolniczej oraz wiele zasobów kapitałowych, np. maszyny rolnicze, urządzenia trwale związane z ziemią. W takich warunkach w układzie rolnictwo – sektory nierolnicze właściwie nie zachodzi proces wyrównywania się krańcowych wynagrodzeń czynników produkcji, a więc rolnicy pozbawieni są korzyści alokacyjnych. Nie jest zatem spełniony lub też spełniony jest tylko w ograniczonym stopniu jeden z zasadniczych warunków wzrostu efektywności struktur gospodarczych w skali makroekonomicznej. W procesie wytwarzania żywności rolnictwo w coraz większym stopniu staje się działem surowcowym, a więc coraz bardziej oddala się od nabywcy końcowego. Podobnie jak inne działy surowcowe podlega ono deprecjacji w strukturze przepływów międzysektorowych, gdyż coraz większą część wytwarzanej produkcji stanowią dobra pośrednie. Podmioty funkcjonujące w końcowych fazach przetwarzania surowców w produkty finalne posiadają zdecydowanie większy wpływ na cenę sprzedawanych dóbr i usług, a więc są one w korzystniejszej sytuacji aniżeli producenci surowców. Ponadto scharakteryzowane powyżej relacje pomiędzy popytem a podażą surowców pochodzenia rolniczego powodują, że w długim okresie – mimo krótkookresowych wahań – można zaobserwować spadkową tendencję cen produktów rolniczych. Czynniki te, a także wzrost stopnia przetworzenia żywności powodują, że udział sfer obrotu i przetwórstwa w cenach artykułów żywnościowych systematycznie zwiększa się. Przykładowo, udział rolników w cenach detalicznych rynkowego koszyka produktów rolno-spożywczych w Stanach Zjednoczonych w 1950 r. wynosił 47%, a w 1985 r. tylko 31%. Oprócz omówionych powyżej przesłanek sytuację w rolnictwie polskim kształtują specyficzne czynniki związane z transformacją systemową. Rozpad zinstytucjonalizowanych powiązań poziomych i pionowych, który w ramach gospodarki żywnościowej dokonał się na początku lat 90., sprzyjał powstawaniu i rozwojowi jednostek prywatnych działających w sferze obrotu artykułami pochodzenia rolniczego. W rezultacie rolnicy stracili gwarancję zbytu, uzyskując w zamian prawo wyboru odbiorców wytwarzanych artykułów. Chociaż w początkowych stadiach procesu transformacji prawo wyboru partnera rynkowego miało prawdopodobnie większe znaczenie, to jednak w miarę upływu czasu stawało się coraz bardziej iluzoryczne. Wynikało to ze słabej pozycji rolników jako uczestników stosunków rynkowych. Rynek surowców rolniczych został opanowany przez pośredników, W.G. Tomek, K.L. Robinson, Kreowanie cen artykułów rolnych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001, s. 15. .

(6) Kazimierz Zieliński. 76. którzy mając możliwości dyktowania warunków rolnikom wykorzystują specyficzne uwarunkowania produkcji rolniczej, a mianowicie: wolny obrót kapitału, zależność od warunków klimatycznych, ograniczone możliwości przechowywania większości produkowanych artykułów oraz nikłą obecność na rynku pojedynczych gospodarstw. Nie jest zatem zaskoczeniem, że pewność zbytu produktów rolnych w połowie lat 90. zajmowała zdecydowanie wyższą pozycję w hierarchii celów gospodarowania rolników indywidualnych, aniżeli w latach 80. Wykazują to wyniki badań E. Majewskiego i W. Ziętary. Omówione powyżej uwarunkowania rozwoju rolnictwa powodują, że część wartości dodanej tworzonej w gospodarstwach rolnych realizowana jest w pozarolniczych podmiotach gospodarczych. Na skutek funkcjonowania mechanizmu obniżającego względny poziom cen artykułów rolnych w Polsce około 25% wytwarzanej w rolnictwie wartości dodanej przejmowane jest przez pozarolnicze sektory gospodarki10. Znajduje to wyraz w kształtowaniu się relacji między rolnictwem a sektorami nierolniczymi. 3. Usytuowanie rolnictwa w strukturze gospodarki – kierunki zmian Podstawowym źródłem materiałów liczbowych nt. znaczenia rolnictwa w strukturze gospodarki są rachunki narodowe, które opracowuje Główny Urząd Statystyczny. Odpowiednie dane prezentowane są w dwóch przekrojach, a mianowicie sekcji i działów EKD oraz sektorów instytucjonalnych. Spośród podmiotów zaliczanych do tej drugiej grupy podstawowe znaczenie dla prowadzonych rozważań posiada podsektor gospodarstw domowych, w skład którego wchodzą pracodawcy i pracujący na własny rachunek oraz osoby fizyczne. Na rys. 1 przedstawiono kształtowanie się produkcji globalnej, produktu krajowego brutto oraz nadwyżki operacyjnej brutto tworzonych w rolnictwie. Wartości liczbowe tych zmiennych wyrażono jako odsetek analogicznych kategorii ekonomicznych tworzonych w sektorach nierolniczych. Dane liczbowe w układzie sekcji i działów EKD jednoznacznie wskazują, że w Polsce zmniejsza się udział rolnictwa w tworzeniu produkcji globalnej, produktu T. Nietupski, Możliwości zmian struktury obszarowej i powiększania dochodów rolników na Dolnym Śląsku [w:] Agrobiznes w krajach Europy Środkowej w aspekcie integracji z Unią Europejską, Wydwanictwo AE we Wrocławiu, Wrocław 1998, s. 59. . W. Ziętara, Cele gospodarowania rolników indywidualnych, „Wieś Współczesna” 1986, nr 7, s. 31–38, oraz E. Majewski, W. Ziętara, System celów w rolniczych gospodarstwach, „Zagadnienia Ekonomiki Rolnej” 1997, nr 6, s. 30–42. . J. Wilkin, Polskie rolnictwo w procesie transformacji – metody, tendencje i efekty przemian, „Problemy Integracji Rolnictwa” 2000, nr 4, s. 16. 10.

(7) Przesłanki i konsekwencje procesu modernizacji polskiego rolnictwa. 77. krajowego brutto oraz nadwyżki operacyjnej brutto. Wytworzona w rolnictwie produkcja globalna w 1992 r. stanowiła 9,3% produkcji sektorów nierolniczych, zaś w 2002 r. – 4,4%. Taki sam wskaźnik w wypadku produktu krajowego brutto kształtował się na poziomie 7,1% oraz 2,8%, a w wypadku nadwyżki operacyjnej brutto 13,0% oraz 4,8% odpowiednio dla podanych dat badań. 14,0 12,0. %. 10,0 8,0 6,0 4,0 2,0 0,0. 1992 1995 produkcja globalna. 1998. 2001 2002 produkt krajowy brutto. nadwyżka operacyjna. Rys. 1. Produkcja globalna, produkt krajowy brutto, nadwyżka operacyjna w rolnictwie (w % odpowiednich kategorii tworzonych w sektorach nierolniczych) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS.. Miejsce rolnictwa w strukturze polskiej gospodarki kwantyfikują także relacje między kategoriami ekonomicznymi wyznaczonymi dla podsektorów instytucjonalnych (rys. 2). W 1992 r. nadwyżka operacyjna brutto wytworzona w instytucjonalnym podsektorze gospodarstw indywidualnych w rolnictwie stanowiła 25,5% w takiej samej kategorii w podsektorze pracodawców i pracujących na własny rachunek poza rolnictwem w 2002 r. – jedynie 6,9%. Odpowiednio dla wymienionych wyżej dat badań takie same relacje w wypadku dochodów pierwotnych brutto wynosiły 28,3% i 12,0%, zaś w wypadku dochodów do dyspozycji brutto 23,1% i 13,3%. Kierunki zmian w układzie podmiotów instytucjonalnych potwierdzają spostrzeżenia sformułowane na podstawie analizy odpowiednich relacji w układzie EKD. Scharakteryzowane dane świadczą o zmniejszającej się zdolności polskiego rolnictwa do tworzenia wartości dodanej oraz poprawy warunków materialnych ludności wiejskiej. Chociaż rolnictwo tworzyło stosunkowo niewielki i zmniejszający się odsetek kategorii mierzących aktywność gospodarczą, to jego udział w zasobach czynników wytwórczych był znaczący. W 1992 r. angażowało ono 24,8% pracujących w gospodarce narodowej, a w 2002 r. nawet 25,8%. Areał ziemi użytkowej rolniczo stanowił odpowiednio 59,8% oraz 58,9% powierzchni kraju..

(8) Kazimierz Zieliński. 78. 30,0 25,0. %. 20,0 15,0 10,0 5,0 0,0. 1992 1995 1998 nadwyżka operacyjna brutto dochoody do dyspozycji brutto. 2001 2002 dochody pierwotne brutto. Rys. 2. Nadwyżka operacyjna brutto, dochody pierwotne brutto, dochody do dyspozycji brutto w rolnictwie (w % odpowiednich kategorii tworzonych w sektorach nierolniczych) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS.. Zmniejszanie się udziału rolnictwa w potencjale wytwórczym gospodarki jest powszechnym zjawiskiem w krajach przechodzących głębokie przeobrażenia strukturalne. Nie można jednak precyzyjnie określić, jaki powinien być udział rolnictwa w strukturze gospodarczej, a więc czy w danych warunkach lepsza jest struktura z niewielkim czy też znaczącym udziałem rolnictwa. Relacja między rolnictwem a sektorami nierolniczymi powinna być tak ukształtowana, aby cała gospodarka osiągnęła optimum ekonomiczne. W praktyce proces osiągania przez gospodarkę optimum prawdopodobnie zachodzi, chociaż ma on charakter iteracyjny i jest wypadkową różnorodnych dążeń podmiotów gospodarujących. Przeobrażenia relacji między rolnictwem a sektorami nierolniczymi powinny prowadzić do zwiększenia efektywności nowo tworzonych struktur, a więc proces przeobrażeń powinien sprzyjać wzrostowi sprawności i efektywności działania nie tylko rolnictwa, ale również całej gospodarki. Procesowi przemian w strukturze gospodarczej powinno towarzyszyć zwiększenie zdolności rolnictwa do tworzenia wartości dodanej i poprawy sytuacji materialnej ludności rolniczej. Rolnictwo może mieć silną pozycję ekonomiczną nie ze względu na udział w potencjale wytwórczym gospodarki, ale z uwagi na sprawność i efektywność działania. Kształtowanie się podstawowych kategorii ekonomicznych charakteryzujących sprawność rolnictwa przedstawiono na rys. 3. W okresie transformacji systemowej miał miejsce drastyczny relatywny spadek wydajności pracy w rolnictwie. Jeżeli w 1992 r. produktywność pracy stanowiła 26,7% poziomu tej kategorii osiąganej w sektorach nierolniczych, to w 2002 r. już tylko 8,1%. O niekorzystnych tenden-.

(9) Przesłanki i konsekwencje procesu modernizacji polskiego rolnictwa. 79. cjach w zakresie wydajności pracy świadczy fakt, że w latach 1985–1987 przewaga sektorów nierolniczych nad rolnictwem była trzykrotna11. Tymczasem w krajach wysoko rozwiniętych produktywność pracy w rolnictwie rośnie szybciej aniżeli w sektorach nierolniczych. Przykładowo w rolnictwie Stanów Zjednoczonych w latach 1968–1981 średnioroczne tempo wzrostu wydajności pracy wynosiło 6,3%, podczas gdy w przemyśle 2,8%12. 60,0 50,0. %. 40,0 30,0 20,0 10,0 0,0. 1992. 1995. 1998. wydajność pracy. produktywność środków trwałych. 2001. 2002. techniczne uzbrojenie pracy. Rys. 3. Wydajność pracy, techniczne uzbrojenie pracy, produktywność środków trwałych w rolnictwie (w % odpowiednich kategorii tworzonych w sektorach nierolniczych) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS.. W okresie 1992–2002 nastąpił znaczący relatywny spadek technicznego uzbrojenia pracy w rolnictwie polskim. O ile w 1992 r. kategoria ta stanowiła 53,0% jej poziomu osiągniętego w sektorach nierolniczych, to w 2002 r. tylko 22,2%. W tym samym okresie produktywność rolniczych środków trwałych nie podlegała aż tak dużym wahaniom. Zarówno w 1992 r. jak i w 2002 r. stanowiła ona niespełna 40% produktywności osiąganej w sektorach nierolniczych. Reasumując, można wyrazić opinię, że w okresie transformacji miał miejsce nie tylko spadek udziału rolnictwa w potencjale wytwórczym gospodarki, ale również gwałtowne, relatywne obniżanie sprawności i efektywności jego działania.. 11. A. Woś, Konkurencyjność wewnętrzna rolnictwa, IERiGŻ, Warszawa 2001, s. 13.. F. Tomczak, Od rolnictwa do agrobiznesu. Transformacja gospodarki rolno-żywnościowej Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej, SGH, Warszawa 2004, s. 31. 12.

(10) Kazimierz Zieliński. 80. 4. Konsekwencje zmian relacji rolnictwo – sektory nierolnicze Proces modernizacji rolnictwa, podobnie jak każdej sfery działalności gospodarczej powoduje, że uczestniczące w nim podmioty osiągają wiele korzyści oraz ponoszą straty, które wynikają ze wzrostu produktywności czynników wytwórczych. Ekonomiczną konsekwencją gry rynkowej przejawiającej się w zmianach popytu i podaży jest to, że zarówno korzyści, jak i straty muszą być absorbowane przez zasoby czynników wytwórczych, w tym zwłaszcza przez czynnik pracy. Pogorszenie kondycji ekonomicznej rolnictwa jako całości, co charakteryzują przeprowadzone powyżej rozważania, potwierdzają wyniki wielu innych badań13. Można nawet sądzić, że rolnictwo znalazło się w poważnym kryzysie ekonomicznym. Oprócz omówionych tendencji świadczą o tym także: trwale niższa produkcja rolnicza, niemal w całym okresie transformacji ujemne saldo obrotów zagranicznych artykułami rolno-spożywczymi, odłogowanie około 2 mln ha użytków rolnych, a także mniejsza aktywność inwestycyjna rolników. Z punktu widzenia polityki społeczno-ekonomicznej istotne jest nie tylko występowanie korzyści i strat, ale również ich rozkład. Chodzi zatem o określenie, czy rozkładają się one równomiernie, czy też kumulując się w wysoce zróżnicowany sposób wpływają na czynnik pracy oraz posiadaczy pozostałych czynników produkcji. Istotną rolę odgrywa odpowiedź na pytanie czy ich rozkład da się przewidzieć, czy też rozkładają się one przypadkowo, zaś ich przebiegu i natężenia oddziaływania nie można prognozować z zadowalającym stopniem precyzji. Nie bez znaczenia jest także tempo dokonujących się przemian, a więc czy korzyści i straty przejawiają się wolno i stopniowo, czy też występują nagle i ze stosunkowo dużym natężeniem. Wydaje się jednak, że najbardziej istotne jest to, czy pojawiające się korzyści i straty są czynnikami, które powodują, że siła robocza oraz posiadacze innych czynników wytwórczych są w stanie dokonać i dokonają niezbędnych dostosowań do nowych realiów ekonomicznych. Generalnie rzecz ujmując, korzyści z procesu modernizacji rolnictwa są w miarę równomiernie rozłożone wśród konsumentów, natomiast wśród producentów ich rozkład jest odmienny. Gospodarstwa domowe korzystają z efektów postępu poprzez konsumpcję, chociaż wiele z nich traci, występując w roli producentów. Spadek realnych kosztów produkcji artykułów żywnościowych, będący rezultatem modernizacji rolnictwa, przynosi korzyści wszystkim konsumentom, Np. B. Klepacki, Sytuacja ekonomiczna gospodarstw chłopskich w okresie transformacji, „Zagadnienia Ekonomiki Rolnej” 1997, nr 2–3, s. 40–45; J. Siekierski, Procesy transformacji systemowej w rolnictwie i gospodarce żywnościowej w Polsce, ZP-H Styrex, Kraków 1996 s. 96–97; K. Zieliński, Elastyczność podaży produktów rolniczych w Polsce, Wydawnictwo AE w Krakowie, Kraków 2002, s. 91–92. 13.

(11) Przesłanki i konsekwencje procesu modernizacji polskiego rolnictwa. 81. włączając w to gospodarstwa domowe rolników traktowane jako podmioty konsumpcji. Równocześnie wiele podmiotów gospodarujących traci znacznie więcej, występując w roli producentów, niż są one w stanie zyskać jako konsumenci. Korzyści i straty producentów rolnych wynikające z postępu ekonomicznego nie są losowo rozłożone. Procesowi relatywnego zmniejszania się sprawności i efektywności działania polskiego rolnictwa towarzyszy coraz większe zróżnicowanie sytuacji ekonomicznej gospodarstw rolnych. Z jednej strony ma miejsce wzrost ekonomicznego znaczenia stosunkowo nielicznej grupy podmiotów gospodarujących w rolnictwie, z drugiej zaś większość gospodarstw podlega marginalizacji. Rozwarstwienie sytuacji ekonomicznej przejawia się wielokierunkowo. Świadczą o tym m.in. następujące fakty: – w 2002 r. jedynie 72% gospodarstw rolnych sprzedawało wytwarzane produkty na rynek, ich liczebność w stosunku do 1996 r. zmniejszyła się o 9,6 pkt. procentowego14; – w 2000 r. udział świadczeń społecznych w budżetach gospodarstw domowych rolników wynosił 22,9%, w 1989 r. 8,2%, zaś w 1973 r. jedynie 4,1%; – po kilkudziesięcioletniej przerwie nastąpiła restytucja zjawiska najmu pracowników przez rolników indywidualnych. Zjawisko to rozszerza się, zaś pracowników najemnych zatrudniają głównie gospodarstwa silniejsze ekonomicznie, w których dominuje dochód z działalności rolniczej15; – w latach 1988–1992 68% gospodarstw zaliczonych do grupy rozwojowych realizowało inwestycje, a w pozostałych gospodarstwach odsetek ten wynosił 45%. W latach 1996–2000 analogiczne wskaźniki ukształtowały się odpowiednio na poziomie 68% i 24%. Wartość środków przeznaczonych na sfinansowanie odbudowy i modernizacji potencjału wytwórczego w przeliczeniu na 1 gospodarstwo w grupie rozwojowych w okresie 1988–1992 była o 92% wyższa niż wśród pozostałych gospodarstw, zaś w latach 1996–2000 różnica wynosiła już 167%16; – według przewidywań w ramach UE tylko 500–800 tys. gospodarstw znajdzie swoje miejsce w międzynarodowym podziale pracy17. O nierównomiernym rozkładzie korzyści i strat wynikających z modernizacji gospodarki świadczą przykłady wielu krajów, na terenie których występują obszary problemowe. Modernizacja rolnictwa, podobnie jak innych sektorów gospodarki, W. Józwiak, Polskie gospodarstwa rolne w latach 1996–2002 – analizy i średnioterminowe prognozy, „Wieś i Rolnictwo” 2004, nr 2, s. 199–200. 14. B. Klepacki, Najemna siła robocza a organizacja i wyniki ekonomiczne gospodarstw indywidualnych, „Wieś i Rolnictwo” 2002, nr 4, s. 7–15. 15. 16 B. Karwat-Woźniak, Inwestycje w gospodarstwach rozwojowych (według ankiety IERiGŻ), „Zagadnienia Ekonomiki Rolnej” 2003, nr 1 s. 80–81. 17. W. Józwiak, op. cit., s. 199..

(12) Kazimierz Zieliński. 82. powoduje, że lokalna społeczność może znajdować się w długotrwałej depresji gospodarczej. Z powodu dużego wzrostu możliwości produkcyjnych rolnictwa, niewielkiego tempa wzrostu popytu na artykuły żywnościowe, a także małej mobilności czynników wytwórczych sytuacja taka ma miejsce w Polsce; w szczególnym stopniu dotyczy to terenów położonych we wschodniej części kraju18. Niepewne i nieprzewidywalne warunki gospodarowania nie są jedynymi przyczynami strat ponoszonych przez producentów rolnych. Ludność rolnicza ponosi straty nie z tego powodu, że nie można ich przewidzieć, ale z faktu, że jest ona uczestnikiem procesu, który niezwykle trudno jest opuścić. W takiej sytuacji znajduje się przede wszystkim bardziej zaawansowana wiekowo część ludności rolniczej. Gdyby ta grupa ludzi opuściła rolnictwo istnieje duże prawdopodobieństwo, że wówczas rynkowa wartość ich wiedzy i umiejętności byłaby nawet niższa aniżeli zredukowane dochody, które mogą oni osiągnąć w swoich gospodarstwach rolnych. Z punktu widzenia ludności w starszym wieku ponoszenie nakładów na zdobycie nowych kwalifikacji może nie być opłacalne, ponieważ nie pozostało im wiele lat aktywności zawodowej. Niezależnie od tego część ludności nie potrafi postępować w taki sposób, aby uniknąć strat wynikających z postępu ekonomicznego. Przykładem może być postawa polegająca na przeczekiwaniu występujących trudności wynikająca z przekonania, że problemy wsi i rolnictwa mogą zostać rozwiązane poprzez decyzje władz państwowych; nie są one zatem wynikiem działania czynników obiektywnych. Na obszarach wiejskich, oprócz przeludnienia rolnictwa indywidualnego określanego mianem „bezrobocia utajonego” w okresie transformacji pojawiło się bezrobocie jawne wynikające z przekształceń strukturalnych w nierolniczych sektorach gospodarki, co ograniczyło możliwości zarobkowania poza gospodarstwem rolnym. Rolnictwo indywidualne pełniło bowiem rolę bufora absorbującego skutki zwiększającego się bezrobocia wynikającego z przeobrażeń strukturalnych w gospodarce narodowej, w tym również likwidacji państwowych gospodarstw rolnych. W rezultacie w latach 90. statystyka wykazywała wzrost liczby pracujących w rolnictwie indywidualnym. Nie pozostawało to bez wpływu na przedstawione uprzednio tendencje zmian w kształtowaniu się relacji między rolnictwem a sektorami nierolniczymi, zwłaszcza w zakresie wydajności i technicznego uzbrojenia pracy. Przekształcenia strukturalne, które dokonały się w latach 90. w sektorach nierolniczych, a także dualny rozwój rolnictwa spowodowały, że na obszarach wiejskich stosunkowo duża część ludności została pozbawiona możliwości zarobkowania. Wynikająca z powyższych przesłanek sytuacja gospodarcza jest odmienna od uwarunkowań, w których miała miejsce modernizacja rolnictwa J. Bański, Stan i perspektywy rolnictwa na obszarach problemowych w Polsce, IGiPZ PAN, Warszawa 2001. 18.

(13) Przesłanki i konsekwencje procesu modernizacji polskiego rolnictwa. 83. w krajach wysoko rozwiniętych. Coraz mniejsze zapotrzebowanie na rolniczą siłę roboczą, w krajach tych kompensowane było przez powstawanie nowych miejsc pracy w sektorach nierolniczych, a zwłaszcza w przemyśle. Tymczasem w Polsce wzrost gospodarczy ma w dużej mierze charakter bezzatrudnieniowy. Transformacja gospodarcza spowodowała zatem, że na obszarach wiejskich nastąpił znaczny wzrost zasobów siły roboczej, która w zasadzie nie uczestniczy w obiegu gospodarczym, a więc podlega marginalizacji. W Polsce przed 1990 r. dla co najmniej dwóch trzecich ogólnej liczby rodzin rolniczych głównym źródłem dochodu była praca poza własnym gospodarstwem19. Z uwagi na mniejsze możliwości pozarolniczego zarobkowania w okresie transformacji zwiększył się udział świadczeń socjalnych w dochodach. W 1999 r. w budżetach gospodarstw domowych rolników udział ten wynosił 22,9% (w 1989 r. 8,2%), podczas gdy w gospodarstwach pracowniczych 11,3%. Inne dane liczbowe także wskazują, że w latach 90. polityka państwa wobec sfery rolnictwa miała głównie charakter socjalny. Około 70% kierowanych do rolnictwa środków budżetowych przeznaczone było na dotacje do ubezpieczeń rolniczych i funduszu emerytalno-rentowego. Udział dotacji do systemu KRUS przekraczał 90% jego wydatków20. Pozarolnicza aktywizacja zawodowa ludności zamieszkałej na obszarach wiejskich należy zatem do najważniejszych zadań polityki społeczno-gospodarczej we współczesnej Polsce. The Circumstances and Consequences of Modernising Polish agriculture In this article, the author concentrates on the structural transformations taking place in rural areas. The process of modernising agriculture, which results from market logic and systemic transformation, implies a deep transformation in the rural environment. This is manifested, among others, in the changing relations between the agricultural and nonagricultural sectors, diversity in the economic situation of farms, and stratification in the material status of rural inhabitants.. 19. I. Topińska, Dochody gospodarstw domowych, GUS, Warszawa 1988, s. 22–40.. A. Rosner, Dylematy reformy systemu emerytur rolniczych, „Wieś i Rolnictwo” 2004, nr 3, s. 190. 20.

(14)