Łaniec, Stanisław
"Warmia wobec powstania
styczniowego", Janusz Jasiński,
"Roczniki Humanistyczne. Historia"
T. XX, 1972, z. 2 : [recenzja]
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 1-2, 176-178
І 7 б R E C E N Z J E I O M Ó W IE N I A
o p o lsk im ro d o w o d z ie T y m o te u sz a G izew iu sza je s t szczeg ó ln ie cenny, w o b ec c ią ż ą cego d o tą d n a te j p o s ta c i p ię tn a n iem ieck o ści.
G u sta w G izew iu sz — to n a jb a rd z ie j u lu b io n a p rz e z A u to rk ę p o s ta ć m a z u rsk a . S z e rm ie rz o w i p o lsk o ści M az u ró w p o św ięc a E m ilia S u k e rto w a -B ie d ra w in a d w a szk ice o p u b lik o w a n e w o m a w ia n y m to m ie. P ie rw s z y z a rty k u łó w T r a d y c je p o ls k ie G u s ta
w a G iz e w iu s za p rz e d s ta w ia m ło d o ść p ó źn iejszeg o o s tró d z k ie g o p a s to r a i jeg o k o n
ta k ty z p o lsk o ścią. A u to rk a p r o s tu je tu w ie le n ieścisło ści w b io g ra fii G izew iu sza, o p u b lik o w a n e j w 1854 r. p rz e z K a z im ie rz a S zulca. D ru g i z a r ty k u łó w P r z y c z y n k i do
o sta tn ic h la t ży c ia G u sta w a G iz e w iu s za p rz y n o s i pięć lis tó w w ią żą c y c h się ze s c h y ł
k o w y m i la ta m i ży cia „p o lsk ieg o k azn o d z ie i z O stró d y ”. L isty te (w ty m d w a G u sta w a G izew iu sza) s ta n o w ią cen n y m a te r ia ł źró d ło w y , w z b o g ac a ją cy d o ty c h c za so w y s ta n w ied zy o G. G iz ew iu sz u i je g o z a in te re s o w a n ia c h , szczególnie p o lsk o ścią.
E m ilia S u k e rto w a -B ie d r a w in a ja k o p ie rw s z a z b a d ac z y p o d ję ła te m a ty k ę W io s ny L u d ó w n a M a z u ra c h . W „ P rz e g lą d z ie Z a c h o d n im ” i „ K o m u n ik a ta c h M a z u rs k o - - W a rm iń s k ic h ” o p u b lik o w a ła n a te n te m a t d w a a r ty k u ły : R e w o lu c ja 1848 r o k u n a M a
zu ra c h w ś w ie tle szc zy c ie ń sk ie g o „ K r e is -B la ltu ” i P r z y c z y n e k do k o ń co w e g o o k re su W io s n y L u d ó w n a M a zu ra ch , k tó r e słu sz n ie p rz e d ru k o w a n o w o m a w ia n y m to m ie. W p ra c a c h ty c h n a k re ś liła A u to rk a p rz e b ie g W iosny L u d ó w n a M a z u ra c h n a p o d s ta
w ie ro c z n ik ó w o fic ja ln y c h o rg a n ó w s ta r o s tw szczy cień sk ieg o i n id zick ieg o . W b a d a n ia c h p o lsk ic h i n ie m ie ck ich s to su n k o w o w ie le u w a g i p o św ięco n o filip o - n o m , ro s y js k im sta ro o b rz ę d o w c o m , m ie s z k a ją c y m od trz y d z ie s ty c h l a t X IX w ie k u w p o w iecie m rą g o w s k im . P o m im o to o p u b lik o w a n y w 1961 r., a w o m a w ia n y m to m ie p rz e d ru k o w a n y a r ty k u ł E m ilii S u k e rto w e j-B ie d ra w in y , F ilip o n i n a z ie m i m a
z u r s k i e j s ta n o w i in te re s u ją c y (choć w ś w ie tle d z isiejsz y ch b a d a ń n ie p o zb aw io n y
u ste re k ) m a te ria ł, o ś w ie tla ją c y h is to rię , o sa d n ic tw o i o b y c za je m a z u rs k ic h s ta r o o b rzęd o w có w .
D w a k o ń co w e a rty k u ły to m u : M a te r ia ły do d z ie jó w w a lk i h itle r o w c ó w z r u c h e m
p o ls k im n a M a zu ra c h i W a r m ii w la ta c h 1933— 1939 i M e to d y w a lk i h itle ro w c ó w z p o lsko śc ią n a M a zu ra c h i W a r m ii p is a n e s ą n a p o d s ta w ie o k ó ln ik ó w B u n d D e u t sc h e r O sten , g e sta p o , N S D A P i N S L B o ra z lis t a k ty w n y c h u rz ę d n ik ó w h itle ro w
sk ich . D o ty c zą one p rz e śla d o w a ń ż y w io łu p o lsk ie g o i tę p ie n ia m o w y p o ls k ie j w b y ły c h P r u s a c h W sch o d n ich . C zęść ty c h m a te ria łó w A u to rk a p u b lik u je w o ry g in a ln y m b rz m ie n iu .
D ru g i to m K a r t z d z ie jó w M a z u r p o p rz e d z a zw ięz ła P r z e d m o w a S ta n is ła w a H e r b s ta p r e z e n tu ją c a s y lw e tk ę A u to rk i, a z a m y k a P o s ło w ie J a n u s z a J a s iń s k ie g o , o m a w ia ją c e i u z a s a d n ia ją c e w y b ó r zam ieszczo n y ch tu a rty k u łó w . T om z a w ie ra ta k ż e szk ic b io g ra fic z n y i c h a r a k te r y s ty k ę tw ó rc z o śc i n a u k o w e j A u to rk i w ję z y k a c h a n g ie lsk im i n ie m ie c k im o ra z in d e k s n a z w is k łą c zn y d la d w u to m ó w K a r t z d z ie jó w
M a zu r.
T a d e u s z S w a t
J a n u s z J a s i ń s k i , W a r m ia w o b ec p o w sta n ia s ty c z n io w e g o , R o cz n ik i H u m a n isty c zn e . H is to ria , L u b lin 1972, t. X X , z. 2, K u ltu r a d u c h o w a P o ls k i p r z e d r o z
b io ro w e j. W a lk i o n iep o d leg ło ść, ss. 227—242.
W s e rii h is to ry c z n e j „ R o czn ik ó w H u m a n isty c z n y c h ” w y d a w a n y c h p rz e z T o w a rz y stw o N a u k o w e K a to lic k ie g o U n iw e rs y te tu L u b e ls k ie g o p rz y g o to w a n o to m s p e c ja l ny p o św ięco n y w y b itn e m u h is to ry k o w i A n d rz e jo w i W o jtk o w sk ie m u z o k a z ji 80 ro c z nicy je g o u ro d z in . W to m ie ty m o p u b lik o w a n o 20 ro z p r a w p rz y ja c ió ł i u czn ió w P ro fe so ra . Z u w a g i n a re g io n a ln y p ro f il „ K o m u n ik a tó w M a z u rs k o -W a rm iń s k ic h ”, c h ciałb y m się b liż e j z a ją ć a rty k u łe m J a n u s z a J a s iń s k ie g o , u c zn ia p ro fe s o ra A. W o jt- k ow skiego.
W k ró tk im szk ic u J a n u s z J a s iń s k i p o s ta w ił za cel: w y ja ś n ie n ie p ro b le m u s to s u n k u P o la k ó w n a W a rm ii do in s u re k c ji n a ro d o w e j z l a t 1863— 1864. W ro z w in ię c iu p o d sta w o w e j tezy w y k o rz y s ta ł b o g a ty m a te ria ł a rc h iw a ln y z zesp o łu p ru s k ie j K ró le w sk ie j Iz b y S ą d o w e j (K a m m e r g e ric h t) a rc h iw u m m e rs e b u rsk ie g o N R D 1. Ź ró d ła
K E C E N Z J E Г O M Ó W IE N I A 1 7 7
a rc h iw a ln e w M e rse b u rg u od sze re g u l a t u d o s tę p n ia n e są p o lsk im b a d ac z o m . U k a z u ją c e się w ię k sz e i m n ie jsz e o p ra c o w a n ia , p o św ięc o n e h is to rii z a b o ru p ru s k ie g o w o k re s ie w a lk n aro d o w o w y zw o le ń c z y ch i re w o lu c y jn y c h X IX w ie k u , św iad c z ą je d n a k , że n ie w szy scy h is to ry c y s ię g a ją do ty c h b o g a ty c h z b io ró w . N a to m ia s t p e łn ą g a rścią k o rz y s ta z n ic h J a n u s z J a s iń s k i.
O ro li P r u s W sc h o d n ic h w p o w s ta n iu sty c z n io w y m p is a ła ju ż B a r b a r a G ro n io - w s k a 2. C e n n a p r a c a te j a u to r k i u k a z a ła się k ilk a n a ś c ie l a t te m u . O d te g o czasu w y d a n o ju ż k ilk a e d y c ji źró d ło w y c h i o p ra c o w a ń p o św ięc o n y c h p o w sta n iu s ty c z n io w e m u , k tó re p rz y c z y n iły się częściow o do u z u p e łn ie n ia p r o b le m a ty k i u d z ia łu re g io n u w a rm iń s k o -m a z u rs k ie g o w r u c h u n a ro d o w o w y z w o le ń c z y m w la ta c h 1863— 1864. {Z ygm unt L ietz , H e n ry k S k o k , Z d z isła w G ro t, p o n a d to w y d a w n ic tw o źró d ło w e Z a b ó r p r u s k i w p o w sta n iu s ty c z n io w y m i a u to r re c en z o w a n eg o a r t y k u ł u ) 3.
P o w ró ć m y je d n a k do a r ty k u łu J a n u s z a J a s iń s k ie g o . W e w s tę p n e j części sy g n a liz u je on p rz e ja w y n a r a s ta n ia ru c h u n a ro d o w e g o P o la k ó w n a W a rm ii w o k re s ie m a n ife s ta c ji p a trio ty c z n y c h w K ró le s tw ie i n a L itw ie . W z ra s ta ła w ó w czas ró w n ie ż c zu jn o ść w ła d z p ru s k ic h , a in fo rm a c je lo k a ln y c h w ła d z p ru s k ic h o d u ż y m o ż y w ie n iu p o lsk ie g o r u c h u p a trio ty c z n e g o n a W a rm ii, zw łasz cz a n a p o c z ą tk u 1861 r., n ie ra z b y ły p rz e sa d n e . D la p rz y k ła d u a u to r p rz y ta c z a o g ło szen ie o lszty ń sk ie g o la n d r a ta w lu ty m 1861 r., k tó r y p isze o p o lsk ie j a g ita c ji i d z ia ła ln o ś c i z o rg a n iz o w a n e j „ p a r t i i ” . N ie p rz e s ą d z a ją c p o c zą tk ó w p o ls k ie j a g ita c ji, ra c z e j n ie z o rg a n iz o w a n e j i ż y w io ło w e j, a u to r ro z p ra w y stw ie rd z a , że n a te m a t śla d ó w d z ia ła ln o śc i p o ls k ie j „ p a r t i i ” n a W a rm ii b ra k je s t źró d eł. D o d a jm y , że z d o ty c h c za s w y d a n y c h p ra c n a u k o w y ch , p o św ięc o n y c h o k re s o w i m a n if e s ta c ji p a trio ty c z n y c h i o rg a n iz a c ji k o n s p ira c ji n a ro d o w e j w p rz e d e d n iu p o w sta n ia sty cz n io w e g o w iad o m o , że w la ta c h 1859— i860 i w p ie rw s z e j p o ło w ie 1861 n ie is tn ia ły jeszcze ż a d n e z o rg a n iz o w a n e n a zie m iac h p o lsk ic h s tro n n ic tw a p o lity c z n e. B ył to o k re s tw o rz e n ia się k ó ł i k ó łe k p o lity c z n y ch o ra z d z ia ła ln o śc i p o lity c z n e j e m ig ra c ji p o lsk ie j. D o p ie ro m a n ife s ta c je p a trio ty c z n e i re p r e s je c a r a tu p rz y śp iesz y ły p ro c e s k r y s ta liz a c ji i u tw o rz e n ie d w ó ch s tro n n ic tw p o lity c z n y ch , B ia ły ch i C ze rw o n y c h , je s ie n ią 1861 r. P o w y ż sz e d o w o d y c zerp iem y i z n a jn o w sz e j ro z p ra w y S te fa n a K ie n ie w ic z a — d o s k o n a łe j s y n te z y d z ie jó w p o w s ta n ia s ty c z n io w e g o 4. S tw ie rd z e n ie d alszeg o w z ro stu r u c h u n a ro d o w e g o n a W a rm ii 0 c h a r a k t e r z e a n ty p ru s k im i a n ty c a r s k im w 1862 r. p o d w p ły w e m z o rg a n iz o w a n e j a g ita c ji p o lsk ie j i c z y te ln ic tw a p r a s y p o ls k ie j z a b o ru p ru s k ie g o , j a k „ N a d w iś la n in ” , „ P rz y ja c ie l L u d u ”, j e s t b e zsp rz e cz n e i a u to r re c en z o w a n eg o a r ty k u łu d o sk o n a le to a rg u m e n tu je . R u ch n a ro d o w y n a W a r m ii o s ią g n ą ł sw ó j szczy t k u lm in a c y jn y w 1863 r. A u to r w sp o só b rz e te ln y p rz e d s ta w ia fa k ty d u żego z a in te r e s o w a n ia W a rm ia k ó w p rz e b ie giem p o w s ta n ia z b ro jn e g o n a z ie m iac h p o lsk ic h z a b o ru ro sy jsk ieg o . W a rm ia c y b a cz n ie i c z u jn ie śled z ili p rz e b ie g w a lk z b ro jn y c h , p ro w a d z ili o ży w io n e d y s k u s je p o li ty c z n e n a d te m a ty k ą p o w stań c z ą, o d n o sili się z w ie lk im s z a c u n k ie m do p o w sta ń c ó w 1 p o sz u k iw a li sp o so b ó w u d z ie la n ia im po m o cy . K o n c e p c je pom ocy p rz e ro d z iły się n ie b a w e m w czyn. P o la c y n a W a rm ii m ie li d u ży w k ła d w o rg a n iz a c ję z a k u p u , p rz e w o zu i p rz e m y tu b ro n i i a m u n ic ji do K ró le s tw a P o lsk ie g o . W a k c ji d o s ta w u c z e s tn i czyli chłopi, m ie szc z an ie , k sięż a , n a u cz y c ie le, le k a rz e o ra z n iżsi u rz ę d n ic y . A u to r 2 B. G r o n i o w s k a , R ola P r u s W sc h o d n ic h w p o w s ta n iu s ty c z n io w y m , K o m u n ik a ty M a z u rs k o -W a rm iń s k ie , 1960, n r 1, ss. 3— 45.
3 Z. L i e t z , P r z y c z y n e k do p o b y tu p o w sta ń c ó w n a W a r m ii, K o m u n ik a ty M a z u rs k o -W a rm iń sk ie , 1963, n r 1, ss. 97— 101; H . S k o k , P o la cy z z a b o ru p r u sk ie g o na
z e s ła n iu po 1863 r. w ś w ie tle a r c h iw u m m o s k ie w s k ie g o , ib id e m , 1963, n r 1, ss. 48—
— 60; Z. G r o t , R o k 1863 w z a b o rze p r u s k im . U d zia ł s p o łe c z e ń s tw a p o lsk ie g o w p o
w sta n iu s ty c z n io w y m , P o z n a ń 1963 (tu o P r u s a c h W sc h o d n ic h g łó w n ie w o p a rc iu
o B. G r o n i o w s k ą , op. cit.); J . J a s i ń s k i , W o jc ie c h K ę t r z y ń s k i w p o w sta n iu
s ty c z n io w y m , ib id e m , 1967, n r 1— 2, ss. 85— 120; Z a b ó r p r u s k i w p o w s ta n iu s ty c z n io w y m . M a te r ia ły i d o k u m e n ty , W ro c ła w —W a r sz a w a —K ra k ó w 1968, R ed a k to rz y : S. K i e n i e w i c z , W. K o r o l u к, D o d r u k u p rz y g o to w a li: F . G e n t z e n. Z. G r o t , F. P a p r o c k i ; J. J a s i ń s k i , P o w ia t p is k i a p o ls k ie p o w sta n ia 1794— — 1864, w : P isz. Z d z ie jó w m ia sta i p o w ia tu , O lszty n 1970, ss. 96—98.
4 S. K i e n i e w i c z , P o w s ta n ie s ty c z n io w e , W a r sz a w a 1972, ss. 206—224. 12. K o m u n i k a t y
1 7 8 R E C E N Z J E I O M Ó W IE N I A
w y m ie n ia w ie lu , p rz e w a ż n ie n ie z n a n y c h d o ty c h c za so w e j lite r a tu r z e h is to ry c z n e j p a trio tó w p o lsk ic h z W a rm ii, z aa n g a ż o w a n y c h w a k c ji d o s ta w b ro n i i a m u n ic ji. P o d a je g łó w n e sz la k i p rzew o zu , zw łaszcza n a s z la k u d ró g ląd o w y ch .
Szczegółow o i w y c z e rp u ją c o o p isa ł J a n u s z J a s iń s k i p o b y t p o w sta ń c ó w n a k w a te ra c h z im ą 1863/64 r. P a rty z a n tó w p o lsk ic h ro z lo k o w a n o n a k w a te r a c h w o k o licz nych w siac h w o k ó ł O lszty n a , B a rc z e w a i B isk u p c a . N ie k tó rz y z n ich zn aleź li n a w e t p rz y tu łe k w m ia s ta c h . W o rg a n iz a c ji k w a te r i o p ie k i w y ró ż n iło się w ie lu W a rm ia ków . In s p ira to re m i o rg a n iz a to re m w y p o c z y n k u i opiek i n a d p o w sta ń c a m i b y ł k u p ie c A u g u st S o k o ło w sk i ze S k a jb o t — a g e n t R zą d u N a ro d o w eg o . C h ro n ili i o p ie k o w ali się p o w sta ń c a m i so łty s W a le n ty B a rw iń sk i, w ła śc ic ie l g o spody M ich a ł G e rla c h , n a u czyciel F ra n c is z e k G a lin o w sk i, k o w a l W a le n ty W yp y ch , g o sp o d arz S c h le sig er, w y ro b n ic a U rszu la K u k liń s k a , g o sp o d arz A n d rz e j S ik o rsk i i w ielu in n y c h . D zięk i e n e r g ii i z a ra d n o ś c i A u g u sta S o k o ło w sk ieg o u z b ro jo n o , czasow o p rz e b y w a ją c y c h p o w stań c ó w , w k a ra b in y i p is to le ty , o d le w an o d la n ic h k u le z ołow iu, ro b io n o p ro c h o w - nice, p ik i i lan ce. O d le w an ie m k u l o ło w ia n y c h i w y ro b e m b ro n i b ia łe j z a jm o w a li się m ie jsco w i ślu sa rz e i k o w a le ja k Z a trie b , W a le n ty M ak o w sk i, F r a n c is z e k C z e rw iń ski, G ó rew icz i in n i. P o n a d to część rz e m ie śln ic z e g o w y ro b u b ro n i p rzew o żo n o z W a r m ii p rz e z B isk u p iec i P is z n a te re n y K ró le s tw a w A u g u sto w s k ie i P ło ck ie.
W ró ż n y c h f o rm a c h te j p o m o c y W a rm ia c y n ie b y li izo lo w an i, is tn ia ła ró w n ie ż w s p ó łp ra c a W a rm ia k ó w i M az u ró w w w ie lu a k c ja c h pom ocy p o ls k im siło m p o w stań c z y m . Z g o d n ie z u s ta le n ia m i a u to r a n a jb a rd z ie j w y ró ż n ił się w te j w sp ó łp ra c y p o w ia t szczycieński.
P o la c y n a W a rm ii z a o p a try w a li p o w sta ń c ó w w odzież, b u ty , e k w ip u n e k w o js ko w y i żyw ność. O p ró cz zn an e g o ju ż a g e n ta R zą d u N a ro d o w eg o , Sok o ło w sk ieg o , w y ró ż n ili się w te j fo rm ie św ia d c z e ń r y m a rz A n to n i S a w ic k i, p ie k a rz A n to n i D ost, szew c J a n J a k u b o w s k i, k ra w ie c F ra n c is z e k N o w o w iejsk i (ojciec F e lik sa ), a ta k ż e w ie lu in n y c h rze m ie śln ik ó w . W ra c a ją c y z p o b y tu zim o w e g o n a W a rm ii o d d z ia ł p o w sta ń c z y b y ł d o sk o n a le w y p o sa ż o n y w e k w ip u n e k w o je n n y i żyw ność. O d d z iał w y ru sz y ł n a te re n w a lk i w k w ie tn iu 1864 r. A le a u to r n ie z a jm u je się jeg o d a lsz y m i lo sam i.
R e k a p itu lu ją c , n a le ży p o d k re ślić , że k ró tk i a r ty k u ł J. J a s iń s k ie g o s ta n o w i now y d o ro b e k n a u k o w y w z a k re s ie p ro b le m u u d z ia łu lu d n o ści W a r m ii w ró ż n y c h fo rm a c h św iad c z eń n a rzecz p o w s ta n ia sty czn io w eg o . P rz e d s ta w ie n i z o sta li zw łaszcza lu d zie, k tó rz y w z asad zie b e z in te re s o w n ie i b o h a te rsk o w łą cz y li się do w a lk i n a ro d o w o w y zw o leń czej n a rz e cz p rz y szłe j i n ie p o d le g łe j P o lsk i, k tó r a m ia ła s ta ć się w sp ó ln ą m a c ie rz ą P o la k ó w ze w sz y stk ic h zab o ró w . N a p o w y ższy te m a t p rz e cież często d y s k u to w a li po lscy ż o łn ie rz e z W a rm ia k a m i.
S ta n is ła w Ł a n ie c
Ł u c ja B o r o d z i e j , P r u s k a p o lity k a o ś w ia to w a n a z ie m ia c h p o ls k ic h w o k r e
sie K u ltu r k a m p fu , W a rsz a w a 1972, P a ń s tw o w e W y d a w n ic tw o N a u k o w e , ss. 263. O m a w ia n a p u b lik a c ja s ta n o w i m o n o g ra fic z n e o p ra c o w a n ia p ro b le m a ty k i sz k o l n e j d o ty c z ąc e j ziem p o lsk ic h z ab o ru p ru s k ie g o w o k re sie K u ltu r k a m p fu . K sią ż k a s k ła d a się z w stę p u , czterec h ro z d z ia łó w m a ją c y c h u k ła d ch ro n o lo g iczn y i z ak o ń c z e n ia. P o s ia d a ró w n ie ż w y k a z ź ró d e ł i o p ra c o w ań , a ta k ż e k ró tk ie stre sz c z e n ie w ję zy k u ro s y js k im i n ie m ie ck im . O p a rta je s t n a m a te ria ła c h a rc h iw a ln y c h w y tw o rz o n y ch p rz e z p ru s k ie w ła d z e c e n tra ln e , j a k i te re n o w e. A u to rk a w y k o rz y s ta ła ró w n ież o b sze rn ą lite r a t u r ę p o ls k ą i n ie m ie c k ą o m ó w io n ą w e w stę p ie p ra c y .
P r o b le m a ty k a w a lk i k u ltu r o w e j b y ła i je s t w a ż n y m in te re s u ją c y m z a g a d n ie n ie m w d z ie ja c h n a ro d u p o lsk ieg o i jeg o z m a g a n ia c h z g e rm a n iz a c y jn ą d z ia ła ln o śc ią p r u s k iego z ab o rcy . B ard zo w a ż n ą d zied zin ę te j w a lk i sta n o w iły p ro b le m y z w iąz a n e ze szk o ln ictw e m z w łaszcza p io n u e le m e n ta rn e g o , co u z a s a d n ia w p rz e d m o w ie do k s ią ż k i T a d e u sz C ie śla k w p ro w a d z a ją c ró w n o c z eśn ie w z a g a d n ie n ia h is to r ii p ru s k ie j części ziem p o lsk ic h w X IX w ie k u . Z K u ltu r k a m p fe m w ią że się s to p n io w y w z ro st p r z e ś la d o w a ń lu d n o ści p o lsk ie j p rz e z rz ą d p ru s k i a ż do la t 1879— 1888, czyli o k re s u u s ta w w y ją tk o w y c h . Z teg o też w z g lęd u całk o w icie u z a s a d n io n e je s t o p ra c o w a n ie s y tu a c ji w s zk o ln ictw ie p o lsk im po d z a b o re m p ru s k im w ty m szczególnie tru d n y m d la P o la k ó w o k re sie.
