Medycyna Wet. 2007, 63 (1) 47
Artyku³ przegl¹dowy Review
Inwazje paso¿ytnicze wród ludzi wystêpuj¹ czêsto, a ich najczêstsz¹ przyczyn¹ jest bezporedni kontakt ze zwierzêtami lub rodowiskiem. Najpowa¿niejsze parazytozy wystêpuj¹ na skutek zara¿enia pierwotnia-kami, a wród nich zarodcami zimnicy (Plasmodium sp.). Szacuje siê, ¿e od 300 do 500 milionów osób, oko³o 40% populacji wiata, choruje na tê chorobê. Innym gronym pierwotniakiem, bêd¹cym przyczyn¹ zachorowañ 10% populacji wszystkich ludzi jest Entamoeba histolytica. Zara¿enie to jest przyczyn¹ zgonów od 40 do 110 000 osób rocznie. Badania epi-demiologiczne wskazuj¹, ¿e oko³o 1,3 miliarda ludzi zara¿onych jest glist¹ ludzk¹. miertelnoæ w inwaz-jach przywrami z rodziny Schistosomatidae wynosi oko³o 250 000 osób rocznie.
Wnikniêcie paso¿yta do organizmu po prze³amaniu barier mechanicznych i chemicznych powoduje wy-st¹pienie lokalnego odczynu zapalnego. Uczestnicz¹ w nim czynniki nieswoistej obrony immunologicznej. Swoista, humoralna obrona immunologiczna ma szcze-gólne znaczenie w zara¿eniach paso¿ytami lokalizu-j¹cymi siê pozakomórkowo. Odpowied komórkowa jest niezbêdna w eliminacji paso¿ytów bytuj¹cych wewn¹trzkomórkowo. W wiêkszoci zara¿eñ, we wczesnej, ostrej fazie choroby uruchamiane s¹ mecha-nizmy fagocytozy i nieswoistej odpowiedzi immuno-logicznej zale¿nej od cytokin. W póniejszym okresie dominuj¹c¹ rolê pe³ni¹ reakcje cytotoksyczne.
Programowana mieræ komórki
Procesy programowanej mierci komórki (PSK) s¹ jedn¹ z form eliminacji zaka¿onych, zara¿onych, fizycznie lub chemicznie uszkodzonych komórek.
Usuwane t¹ drog¹ komórki mog¹ wykazywaæ prawid-³owe lub zaburzone funkcje. Zara¿one komórki mog¹ funkcjonowaæ prawid³owo, ale czynnik chorobotwór-czy czêsto inicjuje lub hamuje w nich procesy PSK. W procesach zapalno-martwiczych dochodzi do znisz-czenia nie tylko komórek zawieraj¹cych czynniki cho-robotwórcze, ale równie¿ uszkodzenia komórek s¹sia-duj¹cych (21). Towarzysz¹cy stan zapalny wp³ywa na uszkodzenie przestrzeni miêdzykomórkowej oraz po-budza komórki fagocytarne. W procesach PSK nie dochodzi do uszkodzeñ komórek s¹siaduj¹cych ani te¿ nie wystêpuje stan zapalny. PSK rozpoczyna siê po pobudzeniu przez czynnik chorobotwórczy:
swoistych receptorów, zwanych domenami mierci (takich jak Fas, TRAIL i inne), znajduj¹cych siê na b³onach komórkowych,
perforyn odpowiedzialnych za powstawanie tune-li w b³onie komórkowej, powoduj¹cych zaburzenia jonowe oraz umo¿liwiaj¹ce wnikanie cz¹stek aktywu-j¹cych (typu granzymy),
wewn¹trzkomórkowych, g³ównie mitochondrial-nych mechanizmów odpowiedzialmitochondrial-nych za syntezê ak-tywnych czynników, takich jak cytochrom C oraz uwol-nienie w procesach energetycznych komórki aktyw-nego tlenu.
Po inicjacji procesów PSK, bêd¹cych najczêciej skutkiem pobudzenia receptorów mierci, nastêpuje aktywacja mechanizmów cytoplazmatycznych, zale¿-na g³ównie od uruchomienia kaskadowych reakcji kas-paz, aktywacji bia³ek p53, cytochromu C. W koñco-wym etapie PSK, dochodzi do ukierunkowanej des-trukcji kwasów nukleinowych. Uszkodzenie kwasów nukleinowych zapocz¹tkowuje zmiany morfotyczne komórki i jej mieræ (2, 17).
Znaczenie apoptozy w parazytozach
TADEUSZ WOJCIECH £APIÑSKIWojewódzki Szpital Specjalistyczny im. K. D³uskiego, ul. ¯urawia 14, 15-540 Bia³ystok
£apiñski T. W.
Significance of apoptosis in parasitosis
Summary
Parasitosis occurs often in Poland. Number of those cases increase among others from reason of touristy departures to countries of endemic diseases such as malaria, amoebiasis, giardiasis. By many years were been careful, that symptoms of parasitic diseases are connected from damaging of etiologic factor onto cells directly. Investigation above role of programmed death of cells in parasitic diseases, showed importance of this occurrence in the course of disease. These observations are essential, because possibilities of extension of therapeutic workings create among patients with parasitosis.
Medycyna Wet. 2007, 63 (1) 48
Wp³yw inwazji paso¿ytniczych na apoptozê Choroby wywo³ywane przez pierwotniaki zale¿¹ w du¿ym stopniu od lokalizacji tych paso¿ytów we-wn¹trz komórki lub przestrzeni miêdzykomórkowej. Zró¿nicowana lokalizacja tych paso¿ytów wp³ywa na odmienne procesy obrony immunologicznej organiz-mu, a w konsekwencji na przebieg choroby.
Pe³zaki lokalizuj¹ siê w przestrzeniach miêdzy-komórkowych. Pierwotniaki te syntetyzuj¹ czynniki uszkadzaj¹ce wybrane komórki. Ponadto ich obecnoæ powoduje wyst¹pienie odczynów zapalnych, anga¿u-j¹cych liczne komórki fagocytarne. W zale¿noci od umiejscowienia oraz rodzaju pe³zaków procesy cho-robowe mog¹ znacznie ró¿niæ siê, pomimo podobieñ-stwa patogenów poszczególnych chorób. Zara¿enie E. histolytica jest odpowiedzialne za uszkodzenia je-lita grubego oraz w¹troby i p³uc. W zara¿eniu E. his-tolytica, Boettner i Petri (1) przedstawili dynamiczny rozwój uszkadzania komórek luzówki jelit oraz tkanki w¹trobowej. W pocz¹tkowym okresie dochodzi do przylegania paso¿ytów do komórek, nastêpnie cytoli-zy tych komórek i fagocytocytoli-zy. W okresie tym nastêpu-je pobudzenie receptorów mierci uruchamiaj¹cych mechanizm PSK. Procesy fagocytozy i PSK przebie-gaj¹ równolegle. W procesach fagocytozy trofozoitów E. histolytica neutrofile pe³ni¹ wa¿n¹ rolê. Badania Sima i wsp. (23) wykaza³y utrzymywanie siê zdolno-ci pobudzania PSK przez E. histolytica, po jej wch³o-niêciu do neutrofili. W komórkach tych pe³zaki akty-wuj¹ przemiany energetyczne, powoduj¹c wyzwole-nie syntetyzowanego aktywnego tlenu. Tlen jest czyn-nikiem pobudzaj¹cym efektorowe czynniki PSK. Licz-ba neutrofili ulega zmniejszeniu. Podobnie w Licz- bada-niach Nasirudeena i Tan (15) wykazano nasilenie PSK w neutrofilach przez pe³zaki i w efekcie hamowanie ich aktywnoci fagocytarnej. Poch³oniête przez neu-trofile Blastocystis hominis stymulowa³y mitochondria do syntezy czynników inicjuj¹cych PSK. Ci sami ba-dacze (16) stwierdzili nasilenie PSK w neutrofilach w czasie terapii parazytoz metronidazolem. Niektóre pe³zaki mog¹ stymulowaæ procesy PSK w komórkach buduj¹cych narz¹d. Zheng i wsp. (29) wskazuj¹ na uszkodzenia komórek epitelialnych rogówki w inwaz-jach pe³zakami Acanthamoeba sp. Uszkodzenie tych komórek wynika g³ównie z PSK, a nie procesów mart-wiczo-zapalnych.
Giardia lamblia jest kosmopolitycznym wiciowcem, odpowiedzialnym za zapalenia pêcherzyka i dróg ¿ó³-ciowych, jelita cienkiego, ¿o³¹dka, zatok obocznych nosa, zespó³ z³ego wch³aniania i wystêpowania ró¿-nopostaciowych odczynów alergicznych. Badania China i wsp. (4) wykaza³y, ¿e w przebiegu tej parazy-tozy uszkodzenie enterocytów i komórek wycie³aj¹-cych ciany dróg ¿ó³ciowych zale¿y w du¿ym stopniu od aktywacji w nich PSK. Objawy choroby s¹ efek-tem niszczenia komórek w procesach programowanej mierci, jak i odczynów zapalnych. Giardia pobudza
b³onowe receptory mierci, które uruchamiaj¹ kaska-dow¹ reakcjê kaspaz. Reakcje te zapocz¹tkowuje ak-tywacja kaspazy 3. Proces mo¿na zahamowaæ poda-j¹c inhibitor kaspazy 3.
W zara¿eniu wiciowcem, Trichomonas vaginalis, Sommer i wsp. (24) obserwowali giniêcie komórek epitelialnych w wyniku PSK. T. vaginalis pobudza syntezê proteazy cysteinowej bêd¹cej inicjatorem re-akcji PSK. W badaniach dowiadczalnych wykazano równie¿ hamowanie bia³ek Bcl-2 i Bcl-x przez T. va-ginalis. Bia³ka te s¹ supresyjnymi modulatorami PSK. T. vaginalis stymuluje nie tylko komórki epitelialne do PSK, ale równie¿ neutrofile. Dzia³anie takie znacz-nie ogranicza mo¿liwoci obrony ustroju w tym zara-¿eniu.
Leiszmanioza jest wywo³ywana przez wiciowce, a objawia siê uszkodzeniami narz¹dowymi, uogólnio-nymi lub zmianami miejscowymi, dotycz¹cymi skóry i b³on luzowych. Rezerwuarem Leishmania sp. s¹ zwierzêta dzikie i domowe, a przenosicielem paso¿y-ta s¹ moskity z rodzaju Phlebotomus. Zmiany skórne zwi¹zane z zara¿eniem, charakteryzuj¹ siê obecnoci¹ guzkowatych nacieków, powiêkszaj¹cych siê z tenden-cj¹ do przekszta³cania w owrzodzenia. Powstaj¹ce owrzodzenia cechuj¹ siê obecnoci¹ ogniskowej mart-wicy mokrej lub suchej, otoczonej twardym, zapalnym wyniesieniem. W zara¿eniu tym paso¿ytem, procesy PSK odgrywaj¹ wa¿n¹ rolê w wyst¹pieniu i utrzymy-waniu siê objawów chorobowych. Wydaje siê, ¿e zmia-ny skórne w tej chorobie zwi¹zane s¹ g³ównie z akty-wacj¹ programowanej mierci komórek epidermalnych (7). W zmienionej chorobowo tkance skórnej, a szcze-gólnie w powstaj¹cych owrzodzeniach, stwierdza siê wysokie stê¿enie bia³ek Fas i FasL. Wskazuje to na aktywacjê b³onowych receptorów PSK inicjuj¹cych dalsze etapy tego procesu w komórce. Ribeiro-Gomes i wsp. (20) wykazali nasilenie ekspresji FasL na fago-cytach przez pierwotniaki Leishmania sp. Pobudzenie ekspresji Fas i FasL na fagocytach wp³ywa na wza-jemne niszczenie komórek. W zara¿eniu Leishmania sp. bardzo czêsto dochodzi do aktywacji procesów PSK w makrofagach. Nie tylko w markofagach dochodzi do aktywacji PSK. Badania Lisi i wsp. (13) wykaza³y, ¿e L. infatu pobudza syntezê aktynomycyny, która inicjuje PSK w monocytach. D³ugotrwa³e zara¿enie Leishmania sp. powoduje hamowanie ekspresji bia-³ek paso¿yta na komórkach, co skutkuje zmniejsze-niem niszczenia tych komórek w odczynach zapalnych. Hamowanie procesów PSK Verma i Dey (28) obser-wowali w przebiegu zara¿enia L. donovani, pierwot-niaka odpowiedzialnego za narz¹dow¹ postaæ leisz-maniozy. Byæ mo¿e, to jest przyczyn¹ przewlekania siê procesu chorobowego. Dodanie do komórek zara-¿onych paso¿ytem alkil-fosfocholiny (miltefosine), sty-mulatora PSK, powoduje szybkie ich zniszczenie. Poszukuj¹c nowych mo¿liwoci terapeutycznych leiszmaniozy, Holzmuller i wsp. (11) stwierdzili, ¿e interferony oraz preparaty stymuluj¹ce wzrost
stê¿e-Medycyna Wet. 2007, 63 (1) 49
nia NO w komórkach zwiêkszaj¹ aktywnoæ PSK, wp³ywaj¹c na eliminacjê komórek zara¿onych. Pro-cesy PSK w zara¿eniach paso¿ytniczych s¹ niewystar-czaj¹co poznane. Prawdopodobnie na ich aktywnoæ wp³ywa rodzaj stymulowanych przez pierwotniaka komórek oraz okres choroby. Przyk³adem tak zró¿ni-cowanego wp³ywu pierwotniaków na procesy PSK jest wzmo¿ona PSK w komórkach serca, a w efekcie za-burzeñ kardiologicznych, jako dzia³ania wiciowca, Try-panosoma cruzi, czynnika etiologicznego choroby Chagasa (25).
Aktualnie zimnica spowodowana jest najczêciej zarodcami Plasmodium falciparum i P. vivax. Ni¿sza parazytemia w zara¿eniach P. falciparum w porówna-niu do zara¿eñ P. vivax nie koreluje z ciê¿koci¹ pro-cesu chorobowego. Wydaje siê, ¿e proces chorobowy jest w du¿ym stopniu uwarunkowany zró¿nicowanym wp³ywem tych zarodców na PSK. Badania Hemme-ra i wsp. (10) wskaza³y na du¿¹ aktywacjê procesów programowanej mierci w komórkach epitelialnych wskutek dzia³ania na nie zarodców P. falciparum. W rozwoju powik³añ chorobowych, prawdopodobn¹ przyczyn¹ jest niszczenie komórek orodkowego uk³a-du nerwowego (OUN), nerek, p³uc lub szpiku kostne-go wskutek tocz¹cych siê w nich PSK. Van de Sand i wsp. (27), w przeprowadzonych badaniach dowiad-czalnych wykazali odmienne od dotychczas opisywa-nego, hamuj¹ce dzia³anie P. berghei na procesy pro-gramowanej mierci komórek. Dopiero po podaniu TNF, dochodzi³o w tych komórkach do gwa³townie przebiegaj¹cej PSK.
Toksoplazmoza jest chorob¹ odzwierzêc¹ rozpo-wszechnion¹ na ca³ym wiecie. Parazytoza ta jest szczególnie niebezpieczna u ciê¿arnych i chorych z niedoborami immunologicznymi. Wród chorych z deficytem immunologicznym zara¿enie Toxoplasma gondii powoduje zmiany zapalne lub ogniskowe w OUN, p³ucach, w¹trobie. W nabytej postaci tej cho-roby, w fazie ostrej zara¿enia, w limfocytach T i in-nych komórkach fagocytarin-nych dochodzi do aktywa-cji PSK. mieræ tych komórek zmniejsza mo¿liwoci skutecznej obrony immunologicznej wynikaj¹cej z ak-tywnoci fagocytarnej (5).
Peng i wsp. (18) w badaniach nad glist¹ ludzk¹ wy-kazali, ¿e przes¹cz uzyskany z drugiej generacji larw Ascaris lumbricoides pobudza PSK w komórkach pê-cherzyków p³ucnych. Badania te podwa¿aj¹ dotych-czasow¹ definicjê powstawanie nacieków Löfflera w p³ucach chorych zara¿onych glistnic¹. Nacieki, uzna-wane za przejciowy stan zapalny wynikaj¹cy z wêd-rówki larw, mog¹ byæ zwi¹zane z reakcjami PSK, a nie odczynem zapalnym.
Badania przeprowadzone przez Jensona i wsp. (12) wykaza³y, ¿e mikrofilarie Brugia pahangi pobudzaj¹ PSK w limfocytach T CD4+. Proces ten jest uzale¿-niony od wzmo¿onej syntezy w tych komórkach IFN-g i NO. Eliminacja limfocytów wskutek PSK zmniejsza dzia³ania obronne skierowane przeciwko
filariom, wp³ywaj¹c na utrzymanie siê przewlek³ego stanu zapalnego. W badaniach dowiadczalnych Krishnamoorthy i wsp. (14) wykazali, ¿e mikrofilarie mog¹ pobudzaæ PSK w komórkach epitelialnych poprzez hamowanie syntezy modulatorów, takich jak Bcl-2.
Wu i wsp. (26) obserwowali wzrost aktywnoci PSK w miêniach poprzecznie pr¹¿kowanych w zara¿eniu Trichinella spiralis. Paso¿yt ten wp³ywa³ pocz¹tkowo na aktywacjê receptorów TNF-alfa, które pobudza³y aktywnoæ kaspazy 3 i 8. W toku badañ stwierdzano podwy¿szon¹ aktywnoæ procesów PSK w okresie otorbiania siê paso¿yta. Po zakoñczeniu tego procesu, aktywnoæ PSK wraca³a do stanu podstawowego. Wykazano, ¿e w zara¿eniu T. spiralis rolê w pobudze-niu PSK odgrywaj¹ Apaf-1, kaspaza 9 i kinaza sery-nowo/treoninowa (9, 19). Tasiemczyce mog¹ powo-dowaæ aktywacjê programowanej mierci w komór-kach jelitowych (6). Znacznie powa¿niejsze uszkodze-nia mo¿e powodowaæ w¹grzyca. Badauszkodze-nia nad cysti-cerkoz¹ dowiod³y istotnej roli PSK w patogenezie tej choroby. Paso¿yt wydziela substancjê stymuluj¹c¹ PSK w neutrofilach (3) i komórkach s¹siaduj¹cych z roz-wijaj¹cym siê paso¿ytem. Wydaje siê, ¿e w przebiegu tasiemczyc dochodzi do niszczenia elementów uk³a-du odpornociowego poprzez aktywowanie w nich programowanej mierci.
Paso¿yty pobudzaj¹ programowan¹ mieræ komó-rek gospodarza, ale równie¿ procesy PSK mog¹ uszka-dzaæ samego paso¿yta. Badania Flores-Pereza i wsp. (8) wykaza³y, ¿e promieniowanie gamma niszczy cys-ticerkoidy w miêsie wieprzowym na skutek aktywacji w nich PSK. Jest to doskona³y sposób zapobiegania rozprzestrzenianiu tej parazytozy z wykorzystanie zja-wiska PSK.
W ostrym okresie zara¿enia Schistosoma japonicum, podobnie jak w cysticerkozie obserwuje siê wzrost programowanej mierci neutrofili. Rumbley i wsp. (22) wskazuj¹ na istotne znaczenie PSK w patogenezie zmian chorobowych wywo³ywanych w zara¿eniu Schi-stosoma mansoni. Czynnikiem pobudzaj¹cym ten pro-ces s¹ fragmenty otoczki paso¿yta, które aktywuj¹ re-ceptory Fas, FasL oraz modulatory programowanej mierci Bcl-2, Bcl-xL, i Bax. Nieprawid³owoci w pro-cesach programowanej mierci w zara¿eniach Schisto-soma mansoni s¹ jedn¹ z g³ównych przyczyn powsta-wania nowotworów jelit i pêcherza moczowego.
Wp³yw parazytoz na procesy programowanej mier-ci komórek gospodarza to nowy kierunek badañ. Wy-daje siê, ¿e podjêcie tego tematu jest istotne zarówno w lepszym zrozumieniu patogenezy chorób paso¿yt-niczych, jak i wprowadzeniu nowych metod terapeu-tycznych.
Pimiennictwo
1.Boettner D. R., Petri W. A.: Entamoeba histolytica activates host cell caspa-ses during contact-dependent cell killing. Curr. Top. Microbiol. Immunol. 2005, 289, 175-184.
Medycyna Wet. 2007, 63 (1) 50
2.Boratyñski Z., Flieger S., Pedrycz A., Wieczorski M.: Apoptosis in rat hepa-tocytes histological, ultrastructural and immunohistochemical assessment. Medycyna Wet. 2005, 61, 1420-1424.
3.Chaible L. M., Alba-Loureiro T. C., Maia A. A., Pugine S. M., Valle C. R., Pithon-Curi T. C., Curi R., De Melo M. P.: Effect of Cysticercus cellulosae on neutrophil function and death. Vet. Parasitol. 2005, 127, 121-129. 4.Chin A. C., Teoh D. A., Scott K. G., Meddings J. B., Macnaughton W. K.,
Buret A. G.: Strain-dependent induction of enterocyte apoptosis by Giardia lamblia disrupts epithelial barrier function in a caspase-3-dependent man-ner. Infect. Immun. 2002, 70, 3673-3680.
5.D³ugoñska H.: Molecular modifications of host cells by Toxoplasma gondii. Pol. J. Microbiol. 2004, 53 (Suppl 1), 45-54.
6.Donskow K., Rzepecka J., Doligalska M.: Apoptoza w regulacji odpowiedzi immunologicznej u myszy zara¿onych Heligmosomoides polygyrus. Wiad. Parazytol. 2004, 50, 519-522.
7.Eidsmo L., Nylen S., Khamesipour A., Hedblad M. A., Chiodi F., Akuffo H.: The contribution of the Fas/FasL apoptotic pathway in ulcer formation during Leishmania major-induced cutaneous Leishmaniasis. Am. J. Pathol. 2005, 166, 1099-1108.
8.Flores-Perez I., Fragoso Gonzalez G., Sciutto E., de Aluja A. S.: Apoptosis induced by gamma irradiation of Taenia solium metacestodes. Parasitol. Res. 2003, 90, 203-208.
9.Goliñska Z. E.: Prevalence of new species of the genus Trichinella in animals and people. Medycyna Wet. 2003, 59, 568-570.
10.Hemmer C. J., Lehr H. A., Westphal K., Unverricht M., Kratzius M., Reisin-ger E. C.: Plasmodium falciparum Malaria: reduction of endothelial cell apop-tosis in vitro. Infect. Immun. 2005, 73, 1764-1770.
11.Holzmuller P., Cavaleyra M., Moreaux J., Kovacic R., Vincendeau P., Papierok G., Lemesre J. L.: Lymphocytes of dogs immunised with purified excreted-secreted antigens of Leishmania infantum co-incubated with Leishmania infected macrophages produce INF gamma resulting in nitric oxide-mediated amastigote apoptosis. Vet. Immunol. Immunopathol. 2005, 106, 247-257.
12.Jenson J. S., OConnor R., Osborne J., Devaney E.: Infection with Brugia microfilariae induces apaptosis of CD4(+) T lymphocytes: a mechanism of immune unresponsiveness in filariasis. Eur. J. Immunol. 2002, 32, 858-867. 13.Lisi S., Acquafredda A., Spinelli R., Schiavone M., Mitolo V., Brandoni-sio O., Panaro M.: Infection with Leishmania infantum inhibits actinomycin D-induced apoptosis of human monocytic cell line U-937. J. Eukaryot. Mi-crobiol. 2005, 52, 211-217.
14.Krishnamoorthy B., Renner W., Balakrishnan A.: Apoptosis induced by fila-rial parasitic sheath protein in Hep 2 cell lines blocked by ectopic expression of bcl 2. Cell Biol. Int. 1998, 22, 483-492.
15.Nasirudeen A. M., Tan K. S.: Programmed cell death in Blastocystis hominis occurs independently of caspase and mitochondrial pathways. Biochimie 2005, 87, 489-497.
16.Nasirudeen A. M., Hian Y. E., Singh M., Tan K. S.: Metronidazole induces programmed cell death in the protozoan parasite Blastocystis homonis. Micro-biology 2004, 150, 33-43.
17.Neuman M. G.: Apoptosis in disease of the liver. Crit. Rev. Clin. Lab. Sci. 2001, 38, 109-166.
18.Peng G. H., Yuan K., Zhou X. M., Peng W. D.: The second stage larvae of Ascaris lumbricoides. Zhongguo Ji Sheng Chong Xue Yu Ji Sheng Chong Bing Za Zhi 2004, 22, 209-212.
19.Piekarska J., Obmiñska-Mrukowicz B.: The influence of PHA-P on a level of apoptosis and necrosis in the course of the infection with Trichinella spiralis. Wiad. Parazytol. 2003, 49, 402-403.
20.Ribeiro-Gomes F. L., Moniz-de-Souza M. C., Borges V. M., Nunes M. P., Mantuano-Barradas M., DAvila H., Bozza P. T., Calich V. L., DosReis G. A.: Turnover of neutrophils mediated by Fas ligand drives Leishmania major infection. J. Infect. Dis. 2005, 192, 1127-1134.
21.Ru³ka J., Kocki J.: Apoptosis: programmed death of cells in viral infections. Medycyna Wet. 2004, 60, 902-905.
22.Rumbley C. A., Sugaya H., Zekavat S. A., Perrin P. J., Phillips S. M.: Elimi-nation of lymphocytes, but not eosinophils, by Fas-mediated apoptosis in murine schistosomiasis. Am. J. Trop. Med. Hyg. 2001, 65, 442-449. 23.Sim S., Yong T. S., Park S. J., Im K. I., Kong Y., Ryu J. S., Min D. Y., Shin M. H.:
NADPH oxidase-derived reactive oxygen species-mediated activation of ERK1/2 is required for apoptosis of human neutrophils induced by Enta-moeba histolytica. J. Immunol. 2005, 174, 4279-4288.
24.Sommer U., Costello C. E., Hayes G. R., Beach D. H., Gilbert R. O., Lu-cas J. J., Singh B. N.: Identification of Trichomonas vaginalis cysteine pro-teases that induce apoptosis in human vaginal epithelial cells. J. Biol. Chem. 2005, 280, 23853-23860.
25.Tostes S. Jr, Bertulucci Rocha-Rodrigues D., de Araujo Pereira G., Rodri-gues V. Jr: Myocardiocyte apoptosis in heart failure in chronic Chagas di-sease. Int. J. Cardiol. 2005, 99, 233-237.
26.Wu Z., Nagano I., Boonmars T., Takahashi Y.: Tumor necrosis factor recep-tor-mediated apoptosis in Trichinella spiralis-infected muscle cells. Parasito-logy 2005, 131, 373-381.
27.van de Sand C., Horstmann S., Schmidt A., Sturm A., Bolte S., Krueger A., Lutgehetmann M., Pollok J. M., Libert C., Heussler V. T.: The liver stage of Plasmodium berghei inhibits host cell apoptosis. Mol. Microbiol. 2005, 58, 731-742.
28.Verma N. K., Dey C. S.: Possible mechanism of miltefosine-mediated death of Leishmania donovani. Antimicrob. Agents Chemother. 2004, 48, 3010--3015.
29.Zheng X., Uno T., Goto T., Zhang W., Hill J. M., Ohashi Y.: Pathogenic Acan-thamoeba induces apoptosis of human corneal epithelial cells. Jpn. J. Oph-thalmol. 2004, 48, 23-29.
Adres autora: dr n med. Tadeusz Wojciech £apiñski, ul. ¯urawia 14, 15-540 Bia³ystok; e-mail: twlapinski@poczta.onet.pl
