Rynek dzieł sztuki w kontekście mikroekonomicznej teorii rynku
14
0
0
Pełen tekst
(2) 30. Joanna Białynicka-Birula. ważań pojawia się chęć uzyskania odpowiedzi na pytanie: czy wymieniane przez ekonomistów determinanty podaży i popytu będą adekwatne również w stosunku do rynku dzieł sztuki? Należy oczekiwać, że uwarunkowania podaży i popytu na dzieła sztuki mogą wykazywać pewne różnice w porównaniu z uwarunkowaniami podaży i popytu na inne dobra. Stwierdzenie to wynika przede wszystkim z charakteru dzieła sztuki, który kreuje specyfikę rynku. 2. Niestandardowy charakter dzieł sztuki jako czynnik kreujàcy specyfik´ rynku Specyfika rynku dzieł sztuki wynika z heterogenicznego charakteru przedmiotów wymiany. Dzieło sztuki niewątpliwie wyróżnia się na tle innych dóbr, będących przedmiotem wymiany rynkowej. Charakterystyczną cechą dzieła sztuki jest jego unikatowość. Każdy przedmiot określany tym mianem jest niepowtarzalny, jedyny w swoim rodzaju. Do istoty dzieła sztuki należy to, że jest przedmiotem unikalnym, występującym tylko w jednym egzemplarzu. W zasadzie każdy wytwór tego rodzaju posiada jednostkowe walory oraz indywidualny, tylko jemu właściwy charakter. Niemożliwe jest zatem podejmowanie jakichkolwiek prób standaryzacji, przeprowadzanych w odniesieniu do niektórych grup towarów (np. będących przedmiotem wymiany na giełdach towarowych). Unikatowość jako immanentna cecha dzieła sztuki implikuje niemożność jego reprodukowania, wartość oryginału nie może być przeniesiona i przypisana nawet doskonałej reprodukcji. Należy podkreślić, że znaczenie unikatowego charakteru każdego dzieła zostało uwypuklone w niektórych definicjach dzieła sztuki poprzez wprowadzenie klauzuli oryginalności, zgodnie z którą kopie czy reprodukcje, a nade wszystko falsyfikaty nigdy nie są w stanie zastąpić oryginału3. Unikatowy charakter dzieła sztuki z artystycznego i estetycznego punktu widzenia na gruncie ekonomii oznacza szczególnie wyraźny brak spełnienia założenia rynku doskonałego o homogeniczności towarów. Na rynku dzieł sztuki mamy bowiem do czynienia z wysokim stopniem heterogeniczności towarów, niespotykanym w odniesieniu do innych rynków branżowych. Biorąc pod uwagę poszczególne niepowtarzalne dzieła sztuki sprzedający może być traktowany jako monopolista, będący w wyłącznym posiadaniu określonego obiektu. Tym samym transakcje kupna-sprzedaży zawierane na rynku dzieł sztuki mają zindywidu3 Pojęcie „falsyfikat” obejmuje dwie zasadnicze kategorie: fałszerstwo i zafałszowanie. Fałszerstwo polega na świadomym stworzeniu obrazu mającego uchodzić za oryginalną pracę znanego artysty. Zafałszowanie polega na przerobieniu lub dopisaniu sygnatury do obrazu w celu przypisania jej innemu twórcy i tym samym podniesienia rangi pracy. Szerzej zob. P. Sarzyński, Przewodnik po rynku malarstwa, Iskry, Warszawa 1999, s. 83–89; zob. też: F. Arnau, Sztuka fałszerzy, fałszerze sztuki; trzydzieści wieków antykwarskich mistyfikacji, WAiF, Warszawa 1988..
(3) Rynek dzieł sztuki w kontekście…. 31. alizowany charakter, co więcej, poziom ceny (z wyjątkiem wyników notowań aukcyjnych) może pozostać znany tylko ich stronom. W toku rozważań warto zwrócić uwagę na inny aspekt wyróżniający dzieło sztuki na tle innych dóbr. Dzieło sztuki jest dobrem szczególnego rodzaju, a mianowicie jest dobrem kultury. W myśl Konwencji Paryskiej podpisanej w 1970 r. za dobra kultury uważane są „dobra, które ze względów religijnych lub świeckich uznawane są za mające znaczenie dla archeologii, literatury, sztuki lub nauki”4. Wśród kilkunastu pozycji występujących w wykazie dóbr kultury widnieją „dobra przedstawiające wartość artystyczną”, obejmujące m.in. obrazy, malowidła i rysunki; oryginalne dzieła sztuki posągowej i rzeźby, sztychy; ryciny i litografie itd. Dzieła sztuki jako dobra kultury stanowią dziedzictwo kulturowe narodu i z tego względu podlegają ustawowej ochronie ze strony państwa. Ochrona ta polega na podejmowaniu środków prawnych mających na celu przeciwdziałanie kradzieżom, nielegalnym wykopaliskom, przywozowi i wywozowi dzieł sztuki poza granice państwa 5. Na arenie międzynarodowej zagadnienie ochrony dóbr kultury było niejednokrotnie podejmowane na forum ONZ, w ramach prac UNESCO oraz konwencji dwu- i wielostronnych zawieranych między państwami6. Oprócz porozumień o charakterze międzynarodowym ochronie dóbr kultury są poświęcone wewnętrzne akty prawne poszczególnych krajów. W Polsce kwestia ochrony zabytków jest uregulowana w Ustawie o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z 2003 r., która zastąpiła obowiązującą wcześniej Ustawę o ochronie dóbr kultury z 1962 r.7 W nowej ustawie pojęcie „dobro 4 Konwencja dotycząca środków zmierzających do zakazu i zapobiegania nielegalnemu przywozowi, wywozowi i przenoszeniu własności dóbr kultury, Paryż 1970, Dz.U. 74.20.106. 5 Prawzorów środków zmierzających do zapobieżenia niebezpieczeństwu utraty cennych dóbr kultury można doszukać się w prawodawstwie papieskim z 1464 r., kiedy to Pius II zakazał wywozu dzieł sztuki z państwa kościelnego. Rozwój prawnego normowania opieki nad zabytkami i dziełami sztuki przypada jednakże dopiero na koniec XIX i początek XX w., wtedy wiele państw wprowadziło przepisy dotyczące zakazu wywozu dóbr kultury. Z czasem ochrona dzieł sztuki stała się normą prawa międzynarodowego zakazującą rabunku, a ponadto wprowadzającą obowiązek restytucji dóbr do krajów ich pochodzenia. Na temat ochrony i restytucji dóbr kultury zob. szerzej: W. Kowalski, Restytucja dzieł sztuki. Studium z dziedziny prawa międzynarodowego, Uniwersytet Śląski, Katowice 1993; Ochrona i konserwacja dóbr kultury w Polsce, red. A. Tomaszewski, Materiały Konferencji Naukowej Stowarzyszenia Konserwatorów Zabytków, Warszawa 1996. 6 Najbardziej istotne podpisane przez Polskę konwencje dotyczące ochrony dóbr kultury to: Konwencja Berneńska o ochronie dzieł literackich i artystycznych, Berno 1886, Berlin 1908, Rzym 1928, Dz.U. 35.84.515; Konwencja o ochronie dóbr kultury w razie konfliktu zbrojnego, Haga 1954, Dz.U. 57.46.212; Konwencja dotycząca środków zmierzających do zakazu i zapobiegania nielegalnemu przywozowi, wywozowi i przenoszeniu własności dóbr kultury, Paryż 1970, Dz.U. 74.20.106; Porozumienie o współpracy i pomocy wzajemnej w sprawie zatrzymywania i zwrotu dóbr kultury nielegalnie przewożonych przez granice państw, Plowdiw 1986, Dz.U. 88.38.296. 7 Ustawa o ochronie dóbr kultury z dnia 15 lutego 1962 r., Dz.U. 99.98.150; Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z dnia 23 lipca 2003 r., Dz.U. z dnia 17 września 2003 r..
(4) Joanna Białynicka-Birula. 32. kultury” zostało zastąpione pojęciem „zabytek”. Zgodnie z literą ustawy, ochronie i opiece podlegają zabytki ruchome bez względu na stan zachowania. Ustawa stanowi, że zabytki mogą być wywożone za granicę na stałe, jeżeli ich wywóz nie spowoduje uszczerbku dla dziedzictwa kulturowego. Prawna ochrona dzieł sztuki z jednej strony chroni bogactwo kulturowe narodu, z drugiej zaś wprowadza ograniczenia w przepływie dzieł sztuki między państwami. W konsekwencji prowadzi to do częściowego zamknięcia rynku krajowego, a tym samym do ograniczenia wielkości podaży na rynku krajowym. Wymiana dzieł sztuki, ze względu na fakt, że stanowią one część dziedzictwa kulturowego narodu, podlega pewnym ograniczeniom, nie tylko na forum międzynarodowym, ale również w ramach rynku krajowego. Egzemplifikację może stanowić prawo pierwokupu przysługujące muzeom. Zostało ono ustanowione w celu zapewnienia ochrony i szerokiego dostępu do cennych przedmiotów stanowiących bogactwo kulturowe narodu. Zgodnie z prawem pierwokupu państwo posiada pierwszeństwo zakupu przedmiotów wystawionych na sprzedaż publiczną za pośrednictwem muzeów narodowych. We Francji prawo pierwokupu (droit de préemption) obowiązuje od 1921 r. W Polsce na podstawie Ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami muzea rejestrowane posiadają prawo pierwokupu bezpośrednio na aukcji, po wylicytowanej cenie8. Prawo pierwokupu może w pewnym stopniu ograniczać wymianę dzieł sztuki, ale równocześnie pozwala na udostępnienie dzieła szerokiej publiczności muzeum, a także zapewnienie mu właściwej konserwacji przez ekspertów. Omówione wyżej aspekty podkreślają wyjątkowy charakter dzieł sztuki i ich szczególną pozycję na tle innych dóbr rynkowych. Podsumowując dotychczasowe rozważania należy zwrócić uwagę, że dzieło sztuki, mimo swego specyficznego charakteru, jest przedmiotem wymiany na rynku, co w konsekwencji umożliwia identyfikację takich kategorii ekonomicznych, jak podaż, popyt i cena9. 3. Uwarunkowania poda˝y na rynku dzieł sztuki Mając na względzie niepowtarzalny charakter każdego dzieła sztuki, w niniejszym artykule autorka rozważy wielkość podaży dzieł sztuki, którą należy traktować jako liczbę dzieł sztuki oferowaną do sprzedaży na rynku w określonym miejscu i czasie10. Wielkość podaży dzieł sztuki jest uzależniona od ogólnej 8. Ustawa o ochronie zabytków i opiece…, art. 132. Szerzej na temat elementów rynku zob. J. Białynicka-Birula, Morfologia rynku aukcyjnego… 10 W teorii ekonomii podaż jest traktowana jako relacja zachodząca miedzy ceną a ilością oferowanego dobra, natomiast wielkość podaży jako absolutna liczba dóbr. 9.
(5) Rynek dzieł sztuki w kontekście…. 33. liczby wytworzonych przez artystów i już istniejących dzieł. Jeśli chodzi o liczbę dzieł stworzonych przez określonego twórcę, należy stwierdzić, że jest ona stała w odniesieniu do twórców nieżyjących. Przyjmując założenie o stałej liczbie dzieł poszczególnych artystów, można wysunąć wniosek o stałej liczbie istniejących dzieł sztuki. Jednakże w przypadku artystów żyjących współcześnie należy brać pod uwagę możliwość powstania kolejnych prac, a tym samym wzrost wielkości podaży. Z ogólnej liczby dzieł sztuki, istniejących w danym momencie na określonym terytorium, część jest oferowana do sprzedaży na rynku, stanowiąc wielkość podaży. Istnienie określonej liczby dzieł w sposób naturalny może ograniczać podaż, co istotnie różni rynek dzieł sztuki od rynków innych dóbr, których produkcja może wzrastać. Jeśli chodzi o wielkość podaży dzieł sztuki na rynku, może być ona rozpatrywana w kilku aspektach. Po pierwsze w najwęższym ujęciu – jako liczba dzieł sztuki wykonana przez poszczególnych twórców i przeznaczona do sprzedaży na rynku w określonym czasie. W tym przypadku chodzi o wielkość podaży dzieł określonego artysty (np. liczbę prac malarskich J. Malczewskiego). Wymieniony aspekt jest istotny z punktu widzenia specyfiki rynku dzieł sztuki, analizowanego częstokroć z uwzględnieniem kryterium autorstwa dzieła. Po drugie, wielkość podaży może być traktowana jako liczba dzieł sztuki wykonanych przez artystów reprezentujących określony kierunek artystyczny i przeznaczona do sprzedaży na rynku w określonym czasie. Wreszcie po trzecie – w najszerszym znaczeniu – wielkość podaży można traktować jako ogólną liczbę dzieł sztuki oferowaną na rynku w określonym czasie. Zgodnie z teorią ekonomii, jednym z podstawowych czynników wpływających na podaż dóbr na rynku jest cena. Prawo podaży wskazuje na dodatnią zależność między zmianą ceny i zmianą wielkości podaży – wzrost ceny wywołuje w konsekwencji, ceteris paribus, wzrost podaży, i odwrotnie. Pojawia się zatem pytanie, czy identyczna zależność występuje na rynku dzieł sztuki. Ogólnie można stwierdzić, że wysoki poziom cen na rynku dzieł sztuki może spowodować wzrost zainteresowania tym rynkiem, a także wzrost podaży, przejawiający się pośrednio np. we wzroście liczby organizowanych sesji aukcyjnych11. Należy jednakże zaznaczyć, że wzrost podaży dzieł sztuki jest zawsze ograniczony liczbą istniejących dzieł, a w szczególności liczbą dzieł dostępnych w określonym czasie i na określonym geograficznie terytorium. Rozważając omawiane zagadnienie w kontekście 11 Sytuacja taka miała miejsce w Polsce w 1991 r. Stały wzrost cen dzieł sztuki skłaniał właścicieli dzieł do wystawiania ich na sprzedaż aukcyjną, co prowadziło do wzrostu podaży na rynku i wzrostu liczby organizowanych sesji aukcyjnych. Szerzej na temat sytuacji na rynku zob.: J. Białynicka-Birula (J. Babiarz), Aukcyjny rynek dzieł sztuki w Polsce w latach 1989–1997, Zeszyty Naukowe AE w Krakowie, nr 543, Kraków 2000..
(6) 34. Joanna Białynicka-Birula. podaży dzieł określonego artysty, należy oczekiwać, że wzrost poziomu cen skłoni właścicieli (czy samego twórcę) do podjęcia decyzji o ich sprzedaży. Wzrost cen może więc spowodować wzrost podaży dzieł na rynku, o ile takie dzieła istnieją. W wypadku braku dzieł danego artysty, które mogłyby być zaoferowane na rynku, podaż mimo wzrostu cen nie ulegnie zmianie. Podsumowując należy podkreślić, że wielkość podaży na rynku dzieł sztuki może wzrastać do pewnej granicy, którą stanowi liczba istniejących dzieł. Rozważając z kolei ogólny spadek cen dzieł sztuki na rynku, należy się spodziewać, że właściciele nie będą podejmować decyzji o sprzedaży, co wpłynie na zmniejszenie wielkości podaży12. W teorii ekonomii podaż dóbr może podlegać zmianom nie tylko pod wpływem zmian poziomu cen, ale także pod wpływem zmian wielu innych czynników13. Zasadne wydaje się więc poszukiwanie innych pozacenowych uwarunkowań podaży na rynku dzieł sztuki. Należy wskazać, że większość podawanych w literaturze ekonomicznej czynników warunkujących podaż dóbr nie będzie adekwatna w odniesieniu do rynku dzieł sztuki. Na podaż dzieł sztuki nie będą zatem wpływać koszty czynników produkcji, rozwój nowych technologii, warunki naturalne czy zjawisko sezonowości produkcji. Wydaje się, że brak zależności pomiędzy wymienionymi czynnikami a wielkością podaży dzieł sztuki nie wymaga uzasadnienia. Można natomiast stwierdzić, że podaż dzieł sztuki jest w pewnym stopniu uwarunkowana interwencjonizmem państwa. Ważnym instrumentem polityki interwencyjnej państwa, oddziałującym na wzrost lub spadek wielkości podaży dzieł sztuki, jest polityka celna. Regulacje prawne dotyczące możliwości przywozu i wywozu dzieł sztuki z kraju wywierają niewątpliwie wpływ na rozmiary eksportu i importu, a tym samym na wielkość oraz strukturę podaży na rynku krajowym. Wprowadzenie ceł na dzieła sztuki w znacznym stopniu może hamować proces ich „przepływu” między krajami. Instrument ten był stosowany już w XVI w. w Niderlandach, kiedy to w celu wyeliminowania importu dzieł i ograniczenia ich podaży na rynku wewnętrznym na handel dziełami sztuki zezwalano tylko oso12 Ogólny spadek cen dzieł sztuki, jaki miał miejsce na polskim rynku w 1992 r., wywołał spadek podaży dzieł na rynku. Jednocześnie spadła wówczas liczba organizowanych sesji aukcyjnych oraz liczba organizujących je instytucji (domów aukcyjnych). 13 W literaturze można znaleźć grupy czynników warunkujących wielkość podaży, które w zależności od autora różnią się nieznacznie od siebie. Na przykład do czynników pozacenowych wpływających na wielkość podaży Z. Dach zalicza: koszty produkcji, przewidywania producentów co do kształtowania się cen i popytu w przyszłości, interwencjonizm państwa, liczbę przedsiębiorstw w branży, warunki naturalne, czynniki losowe, sezonowość produkcji, rozmiary importu i eksportu. Zob. szerzej: Z. Dach, op. cit. Według R. Milewskiego wśród pozacenowych czynników warunkujących podaż znajdują się: koszty wytworzenia, rentowność produkcji dóbr substytucyjnych, czynniki naturalne, inne obiektywne czynniki. Szerzej zob.: R. Milewski, op. cit., PWN, Warszawa 1999..
(7) Rynek dzieł sztuki w kontekście…. 35. bom należącym do cechu malarzy14. Innym przykładem interwencyjnej polityki celnej może być wprowadzenie przez Stany Zjednoczone w 1881 r. cła na dzieła sztuki sprowadzane z Europy. W konsekwencji spowodowało to liczne bankructwa galerii w XIX-wiecznych stolicach handlu sztuką – Paryżu i Monachium. Należy podkreślić, że współcześnie większość państw stosuje narzędzia mające na celu ograniczenie eksportu dzieł sztuki (traktowanych jako dobra kultury narodowej) poza granice kraju15. Oprócz polityki celnej, na wielkość podaży dzieł sztuki na rynku wywiera wpływ polityka podatkowa państwa, obejmująca swym zakresem takie instrumenty, jak np. wprowadzenie możliwości regulowania podatków dziełami sztuki (Francja, Wielka Brytania, Stany Zjednoczone), określenie wysokości stawek podatkowych lub wprowadzanie zwolnień z podatku dochodowego, podatku VAT. Na wielkość podaży dzieł sztuki wpływa również polityka wydatków budżetowych, w szczególności wydatki dokonywane przez organizacje państwowe i instytucje artystyczne, stypendia fundowane na rzecz artystów. Na wielkość podaży dzieł sztuki na rynku mogą także wpłynąć oczekiwania co do kształtowania się poziomu cen w przyszłości. Przewidywanie wzrostu cen skłania właścicieli dzieł sztuki do wstrzymania się z decyzją o ich sprzedaży. Z kolei zakładanie spadku cen może doprowadzić do wystawienia dzieła na sprzedaż w danym okresie. Ponadto do czynników warunkujących wielkość podaży dzieł sztuki na rynku należy zaliczyć grupę czynników, które można by nazwać losowymi. Czynniki, o których mowa, mogą oddziaływać na spadek wielkości podaży (np. działania wojenne, zaginięcia, pożary, kradzieże i nielegalny wywóz za granicę) lub też jej wzrost (np. niespodziewane „odkrycia” dzieł nieznanych, dzieł uznanych za zaginione lub zniszczone). 4. Uwarunkowania popytu na rynku dzieł sztuki Po omówieniu kategorii podaży na rynku dzieł sztuki, przedmiotem rozważań stanie się popyt i jego uwarunkowania. U źródeł popytu leżą potrzeby człowieka ujawnione na rynku i mające pokrycie w odpowiednim funduszu nabywczym. Ujmując potrzeby jednostki jako kontinuum, od potrzeb podstawowych mających na celu zapewnienie homeostazy organizmu do potrzeb wyższego rzędu, należy stwierdzić, że zakup dzieła sztuki pozwala na zaspokojenie potrzeb pojawiają14. M. Golka, Rynek sztuki, Agencja Badawczo-Promocyjna Artia, Poznań 1991. Szerzej na temat instrumentów polityki celnej stosowanych w zakresie polityki celnej zob.: P.J. OʼKeefe, L.V. Prott, Handbook of National Regulations Concerning the Export of Cultural Property, UNESCO, Sydney 1988; P. Askerud, E. Clement, Preventing the Illicit Traffic in Cultural Pro-perty. A Recourse Handbook for the Implementation of the 1970 UNESCO Convention, UNESCO Division of Cultural Heritage, Paris 1997. 15.
(8) Joanna Białynicka-Birula. 36. cych się dopiero po realizacji potrzeb biologicznych, a więc należących do grupy potrzeb wyższego rzędu. Potrzeby kreujące popyt na rynku dzieł sztuki mają swój początek i mogą być zaspokojone w różnych wymiarach egzystencji człowieka opisywanych na gruncie psychologii, socjologii i estetyki16. Popyt efektywny na rynku dzieł sztuki nie tylko jest związany z pragnieniem posiadania danego dzieła przez nabywcę, ale też musi być poparty realną możliwością jego zakupu (funduszem nabywczym). Wielkość popytu na dzieła sztuki, podobnie jak wielkość podaży, może dotyczyć: dzieł stworzonych przez określonego artystę, dzieł przypisywanych do określonej szkoły artystycznej lub też dzieł sztuki w ogóle (liczby dzieł, którą nabywcy są skłonni kupić w danym okresie na określonym geograficznie terytorium). W teorii mikroekonomii popyt jest uznawany za funkcję wielu zmiennych, wśród których na pierwszym miejscu wymieniana jest cena. Zależność między ceną a popytem jest z reguły odwrotna, a mianowicie wzrost ceny powoduje, ceteris paribus, spadek popytu, zaś spadek ceny – wzrost popytu. Należy jednak zauważyć, że na rynku dzieł sztuki kategoria ceny odgrywa niejednokrotnie odmienną rolę niż na rynkach innych dóbr. Z reguły, zgodnie z prawem popytu, wzrost ceny dzieła sztuki powoduje spadek popytu. Zależność taką można zaobserwować w trakcie licytacji, kiedy to stopniowy wzrost poziomu ofert cenowych prowadzi do spadku liczby licytujących uczestników sesji aukcyjnej – aż do momentu pozostania jednego kupującego (wygrywającego). Działanie prawa popytu nie dotyczy jednakże wszystkich dzieł sztuki. T. Veblen w Teorii klasy próżniaczej sformułował tezę, w myśl której wysoki poziom ceny bądź jej wzrost w pewnych warunkach może stymulować wzrost wielkości popytu, co pozostaje w sprzeczności z klasycznym ujęciem zależności pomiędzy ceną i ilością. Wysoki poziom ceny dzieła sztuki, zgodnie z paradoksem Veblena, może stanowić bodziec zachęcający do dokonania zakupu. Sytuacja taka dotyczy z reguły dzieł artystów uznanych, z pewnych względów, za „cenionych” i „wartościowych”. W takim wypadku elastyczność cenowa popytu przyjmuje wartości dodatnie, wzrost ceny powoduje w konsekwencji wzrost popytu. Cena traktowana jest wówczas jako wyznacznik statusu materialnego, zewnętrzny znak bogactwa i prestiżu społecznego. Należy ponadto zaznaczyć, że w przypadku obniżenia poziomu ceny dobro stałoby się mniej pożądane przez konsumentów, a tym samym nastąpiłby spadek popytu. Według T. Veblena dzieła sztuki są uważane za piękne, ponieważ są drogie i bezużyteczne17.. 16. Szerzej na temat potrzeb leżących u źródła zakupu dzieł sztuki zob.: J. Białynicka-Birula, Morfologia rynku aukcyjnego… 17 T. Veblen, Teoria klasy próżniaczej, PWN, Biblioteka Socjologiczna, Warszawa 1971..
(9) Rynek dzieł sztuki w kontekście…. 37. Oprócz ceny w literaturze z zakresu ekonomii podaje się wiele pozacenowych determinant popytu18. Wśród nich można wymienić dochody społeczeństwa. Związek między zmianami dochodu a zmianami popytu jest z reguły jednokierunkowy, tzn. wzrost poziomu dochodu powoduje w konsekwencji wzrost popytu19. Poszukiwanie zależności między dochodami a wydatkami stanowiło przedmiot badań wielu ekonomistów20. Ocena związku między poziomem dochodów a popytem na dzieła sztuki musi uwzględniać ponadpodstawowy charakter tych dóbr. Popyt na dzieła sztuki może się pojawić dopiero przy pewnym stosunkowo wysokim poziomie dochodu, gwarantującym uprzednie zaspokojenie potrzeb o większym stopniu pilności. Fakt ten pozwala na zakwalifikowanie dzieła sztuki do dóbr luksusowych zgodnie z kryteriami sformułowanymi przez Allena i Bowleya oraz koncepcją Törnquista21. Na marginesie warto zwrócić uwagę, że krzywa Törnquista dla dóbr luksusowych, w odróżnieniu od innych rodzajów dóbr, nie posiada poziomu nasycenia. Wraz ze wzrostem dochodów, a tym samym wzrostem wielkości funduszu swobodnej decyzji, pojawiają się nie tylko zwiększone możliwości konsumpcyjne, ale również oszczędności i inwestycje. Warto zaznaczyć, że zakup dzieła sztuki może być traktowany nie tylko w kategoriach zaspokojenia określonych potrzeb estetycznych, psychicznych czy społecznych. Stanowi również inwestycję, kalkulowaną z ekonomicznego punktu widzenia i dokonywaną jedynie z myślą osiągnięcia zysku w przyszłości. Rozważając spekulacyjny motyw zakupu dzieła sztuki należy wskazać, że wielkość popytu na dzieła sztuki może być uwarunkowana atrakcyjnością alternatywnych form lokowania i inwestowania pieniędzy. Stąd wśród czynników wywierających wpływ na wielkość popytu na dzieła sztuki należy wymienić: poziom stóp procentowych, kursy papierów wartościowych na 18. Podawane w literaturze przez różnych autorów grupy czynników warunkujących popyt różnią się nieznacznie. Determinantami popytu są: cena, dochody gospodarstw domowych, zasoby zakumulowane (oszczędności), ceny innych produktów, preferencje i gusta konsumentów, oczekiwania co do przyszłych dochodów, zasobów i cen. Zob. szerzej: F. Case, op. cit.; M. Nasiłkowski, op. cit. Czynniki wpływające na popyt to według S. Marciniaka: cena, dochody, preferencje i gusta konsumentów, dobra substytucyjne, dobra komplementarne, liczba i struktura demograficzna ludności, oczekiwania zmian cen i dochodów. Zob. szerzej: S. Marciniak, op. cit. Determinanty popytu to według Z. Dach: dochody kupujących, poziom cen dóbr substytucyjnych i komplementarnych, liczba nabywców i ich struktura, preferencje nabywców, oczekiwania co do zmian cen i dochodów w przyszłości, sytuacja gospodarcza i polityczna w kraju. Zob. szerzej: Z. Dach, op. cit. 19 Wyjątek dotyczy dóbr niższego rzędu: wzrost dochodu powoduje wówczas spadek popytu. 20 J.M. Keynes sformułował prawo, zgodnie z którym wraz ze wzrostem dochodów maleje udział wydatków na konsumpcję, a wzrasta udział oszczędności. Prawo Engla-Szwabego stanowi, że wraz ze wzrostem dochodu rośnie procentowy udział wydatków na dobra trwałego użytku. 21 Zob. szerzej: S. Mynarski, Analiza rynku. Problemy i metody, PWN, Warszawa 1987, s. 54–62..
(10) 38. Joanna Białynicka-Birula. giełdzie, kursy walut czy cenę złota. Niski poziom stóp procentowych lokat bankowych, spadek kursu złotego, niekorzystna sytuacja na giełdzie papierów wartościowych, przejawiająca się w niskim poziomie kursów instrumentów finansowych – mogą stanowić przyczynę wzrostu popytu na dzieła sztuki. Determinantą popytu są też oczekiwane zmiany poziomu cen na rynku sztuki w przyszłości. Czynnik ten wywiera szczególnie istotny wpływ w odniesieniu do omawianego popytu spekulacyjnego. Czynnikami wpływającymi na wielkość popytu na dzieła sztuki są także powiązane ze sobą czynniki makroekonomiczne. Jeden z nich stanowi koniunktura gospodarcza, rozumiana najczęściej jako splot warunków i czynników wywierających znaczny wpływ na sytuację gospodarczą kraju. Wzrost PNB oznacza wzrost konsumpcji i inwestycji. Należy oczekiwać, że faza ożywienia w koniunkturze, związana z wyższym poziomem dochodów osobistych, w konsekwencji wpłynie na wzrost wielkości popytu. Zainteresowanie zakupem dzieł sztuki może być również uzależnione od poziomu wskaźnika cen towarów i usług w gospodarce. Wysoki poziom inflacji, niekorzystny dla wzrostu gospodarczego kraju, powinien negatywnie oddziaływać na koniunkturę, a tym samym na rynek dzieł sztuki. Z drugiej strony jednakże, mówiąc o inflacji warto zwrócić uwagę na taki jej skutek, jakim jest „ucieczka od pieniądza”. Zjawisko to może prowadzić do wzrostu popytu na dzieła sztuki, a w efekcie – przy niezmienionej podaży – do wzrostu ich cen. Kolejnym czynnikiem wpływającym na popyt są gusty i preferencje nabywców, które w odniesieniu do dzieł sztuki mogą być szczególnie zróżnicowane. Nie wdając się w tym miejscu w dyskusje nad zagadnieniem preferencji konsumenta, istotne wydaje się podkreślenie, że są one wypadkową wielu czynników: osobowościowych, ekonomicznych, społecznych i kulturowych. Wśród czynników kształtujących popyt na dzieła sztuki wyróżnia się także czynniki natury społeczno-demograficznej. Na szczególną uwagę zasługują cechy struktury społecznej, a w szczególności: liczba osób o określonym poziomie dochodów, zawód, wykształcenie, wiek, miejsce zamieszkania. Wymienione cechy mogą w istotny sposób wpływać na wielkość popytu na dzieła sztuki. Ważną rolę w pobudzaniu potrzeb estetycznych, kreowaniu popytu i wpływaniu na jego wielkość odgrywają szeroko pojmowane działania marketingowe. Popyt na dzieła sztuki, zwłaszcza współczesne, uzależniony jest w dużej mierze od ich promocji. Mówiąc o konieczności promowania twórców i stworzonych przez nich dzieł warto wspomnieć o znaczącej roli opinii historyków sztuki i krytyków artystycznych. Wydawane przez nich sądy wpływają na listy rankingowe twórców, a w konsekwencji na popyt. Opinie ekspertów są respektowane przez podmioty rynku dzieł sztuki – dzieła twórców uznanych przez autorytety za genialnych, oryginalnych, nowatorskich uzyskują wyższe poziomy cen niż te uznane za prze-.
(11) Rynek dzieł sztuki w kontekście…. 39. ciętne czy słabe. Wśród działań promocyjnych i działań z zakresu public relations szczególną rolę w kształtowaniu popytu na rynku dzieł sztuki odgrywają wystawy i targi sztuki22. Warto również podkreślić znaczenie reklamy w mass mediach, informacji o rekordach cenowych i wysokiej rentowności inwestycji w dzieła sztuki, a także wszelkiego rodzaju publikacji o sztuce, albumów i czasopism artystycznych23. Czynnikiem wywierającym wpływ na wielkość popytu jest również moda, rozumiana tu jako zjawisko o podłożu psychologiczno-społecznym o charakterze tymczasowym, polegające na naśladowaniu zakupów dokonywanych przez inne jednostki. Moda jest czynnikiem nie poddającym się kwantyfikacji, a jednocześnie mogącym wywrzeć istotny wpływ na poziom ceny dzieła sztuki w danym okresie. Moda dotyczy artysty, stylu czy kierunku w historii sztuki. Źródłem powstania mody na rynku dzieł sztuki są np. słynne wydarzenia artystyczne, wystawy, śmierć artysty itp.24 Na gruncie ekonomii zjawiska te zyskały miano efektu imitacji lub naśladownictwa społecznego (bangwagon effect), polegającego na chęci upodobnienia się do innych25. Jego przeciwieństwem jest efekt snobizmu (snob effect), przejawiający się w manifestowaniu indywidualizmu i oryginalności, a w konsekwencji spadku popytu indywidualnego na dobra pożądane przez innych konsumentów. Czynnikiem wywierającym wpływ zarówno na podaż, jak i na popyt na rynku dzieł sztuki mogą być szeroko rozumiane „manipulacje” – „gry rynkowe”, które w zależności od tego, czy są prowadzone przez sprzedającego, pośrednika, czy przez potencjalnych kupujących, mogą mieć różny charakter. Należy w tym miejscu podkreślić, że uchwycenie „manipulacji” stosowanych przez podmioty rynku jest bardzo trudne, a praktycznie niemożliwe do stwierdzenia.. 22. Targi sztuki FIAC w Paryżu, Art Cologne w Kolonii, targi w Barcelonie, Bazylei, Gandawie. Więcej informacji na temat zastosowania instrumentów marketingu w działaniach podmiotów na rynku kultury, w tym na rynku dzieł sztuki, można znaleźć w: K. Mazurek-Łopacińska, Techniki marketingowe na rynku sztuki [w:] Marketing sprzedaży dóbr kultury, Gdańsk 1991; K. Mazurek-Łopacińska, Kultura w gospodarce rynkowej. Problemy adaptacji marketingu, Wydawnictwo AE we Wrocławiu, Wrocław 1997. 24 Moda na polskich aukcjach na obrazy artystów ze szkoły „Ecole de Paris” (A. Aberdam, H. Epstein, St. Eleszkiewicz, L. Gottlieb, Z. Landau, H. Hayden, R. Kanelba, R. Kramsztyk, J. Weingart) została zapoczątkowana przez W. Fibaka, na J. Malczewskiego – po uzyskaniu wysokiej ceny za jego obraz „Orfeusz i Eurydyka”. Brak dzieł modnych twórców w kraju doprowadził do importu dzieł sztuki z zagranicy. Dzieła „Ecole de Paris” były sprowadzone z Francji, Izraela i USA, „monachijczyków” – z Niemiec i Austrii. 25 B. Rouget, D. Sagot-Duvauroux, Economie des art plastiques, lʼHarmattan, Paris 1996, s. 75–77; K. Mazurek-Łopacińska, Kultura w gospodarce…, s. 120. 23.
(12) Joanna Białynicka-Birula. 40. Kończąc rozważania na temat uwarunkowań podaży i popytu na rynku dzieł sztuki, należy przypomnieć, że w teorii ekonomii zarówno podaż, jak i popyt wpływają na kształtowanie się poziomu ceny26. 5. Podsumowanie W artykule omówiono podstawowe kategorie podejmowane na gruncie teorii mikroekonomii – podaż oraz popyt w kontekście rynku dzieł sztuki. Punktem wyjścia rozważań stała się kwestia specyficznego charakteru dzieł sztuki jako dóbr podlegających wymianie rynkowej. Szczególną uwagę zwrócono na unikatowy charakter dzieła sztuki z artystycznego i estetycznego punktu widzenia, co na gruncie ekonomicznych rozważań o rynku oznacza heterogeniczność towarów. Ponadto zostało podjęte zagadnienie prawnej ochrony dzieł sztuki jako dóbr kultury. Na tym tle omówiono kwestię uwarunkowań podaży i popytu na rynku dzieł sztuki w kontekście teorii mikroekonomii. Na zakończenie warto podkreślić, że rozważania nad rynkiem dzieł sztuki nie mogą być ograniczone wyłącznie do aspektów ekonomicznych, lecz należy mieć na względzie osiągnięcia innych dyscyplin naukowych w tym estetyki, historii sztuki, a także psychologii i socjologii. Literatura Arnau F., Sztuka fałszerzy, fałszerze sztuki; trzydzieści wieków antykwarskich mistyfikacji, WAiF, Warszawa 1988. Askerud P., Clement E., Preventing the Illicit Traffic in Cultural Property. A Resourse Handbook for the Implementation of the 1970 UNESCO Convention, UNESCO Division of Cultural Heritage, Paris 1997. Begg D., Fischer S., Dornbusch R., Ekonomia, PWE, Warszawa 1993. Białynicka-Birula J. (Babiarz J.), Aukcyjny rynek dzieł sztuki w Polsce w latach 1989–1997, Zeszyty Naukowe AE w Krakowie, nr 543, Kraków 2000. Białynicka-Birula J. (Babiarz J.), Identyfikacja czynników kształtujących ceny aukcyjne dzieł sztuki, opracowanie cząstkowe badań statutowych „Badania wielowymiarowe rynków branżowych”, AE w Krakowie, Kraków 2000.. 26. Na temat czynników warunkujących ceny dzieł sztuki zob. szerzej prace autorki: J. Białynicka-Birula (J. Babiarz), Identyfikacja czynników kształtujących ceny aukcyjne dzieł sztuki, opracowanie cząstkowe badań statutowych „Badania wielowymiarowe rynków branżowych”, AE w Krakowie, Kraków 2000; J. Białynicka-Birula (J. Babiarz), Wpływ cech dzieł sztuki na poziom ich cen aukcyjnych [w:] Zależności przyczynowo-skutkowe w badaniach rynkowych i marketingowych, Materiały z V Warsztatów Metodologicznych, Wydawnictwo AE w Krakowie, Kraków 2002, s. 207–220..
(13) Rynek dzieł sztuki w kontekście…. 41. Białynicka-Birula J., Morfologia rynku aukcyjnego dzieł sztuki, Zeszyty Naukowe AE w Krakowie, nr 605, Kraków 2002. Białynicka-Birula J. (Babiarz J.), Wpływ cech dzieł sztuki na poziom ich cen aukcyjnych [w:] Zależności przyczynowo-skutkowe w badaniach rynkowych i marketingowych, Materiały z V Warsztatów Metodologicznych, Wydawnictwo AE w Krakowie, Kraków 2002. Case F., Principles of Economics, Prentice-Hall International, New York 1997. Dach Z., Podstawy mikroekonomii, Wydawnictwo Naukowe Synaba, Kraków 1999. Duret-Robert F., Ventes dʼoevres dʼart, Edition Dalloz, Paris 2001. Golka M., Rynek sztuki, Agencja Badawczo-Promocyjna Artia, Poznań 1991. Konwencja dotycząca środków zmierzających do zakazu i zapobiegania nielegalnemu przywozowi, wywozowi i przenoszeniu własności dóbr kultury, Paryż 1970, Dz.U. 74.20.106. Kowalski W., Restytucja dzieł sztuki. Studium z dziedziny prawa międzynarodowego, Uniwersytet Śląski, Katowice 1993. Marciniak S., Mikro- i makroekonomia – podstawowe problemy, PWN, Warszawa 1998. Mazurek-Łopacińska K., Kultura w gospodarce rynkowej. Problemy adaptacji marketingu, Wydawnictwo AE we Wrocławiu, Wrocław 1997. Mazurek-Łopacińska K., Techniki marketingowe na rynku sztuki [w:] Marketing sprzedaży dóbr kultury, Gdańsk 1991. Milewski R., Podstawy ekonomii, PWN, Warszawa 1999. Mynarski S., Analiza rynku. Makromechanizmy, Wydawnictwo AE w Krakowie, Kraków 2000. Mynarski S., Analiza rynku. Problemy i metody, PWN, Warszawa 1987. Nasiłkowski M., System rynkowy, Wydawnictwo Key-Text, Warszawa 1995. Ochrona i konserwacja dóbr kultury w Polsce, red. A. Tomaszewski, Materiały Konferencji Naukowej Stowarzyszenia Konserwatorów Zabytków, Warszawa 1996. OʼKeefe P.J., Prott L.V., Handbook of National Regulations Concerning the Export of Cultural Property, UNESCO, Sydney 1988. Rheims M., Art on the Market, Weidenfeld and Nicolson, London 1959. Rouget B., Sagot-Duvauroux D., Economie des art plastiques, lʼHarmattan, Paris 1996. Sarzyński P., Przewodnik po rynku malarstwa, Iskry, Warszawa 1999. Ustawa o muzeach z dnia 21 listopada 1996 r., Dz.U. 1997, nr 5, poz. 24, art. 20, ust. 2. Ustawa o ochronie dóbr kultury z dnia 15 lutego 1962 r., Dz.U. 99.98.150. Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z dnia 23 lipca 2003 r., Dz.U. z dnia 17 września 2003 r. Varian H.R., Mikroekonomia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995. Veblen T., Teoria klasy próżniaczej, PWN, Biblioteka Socjologiczna, Warszawa 1971. The Market for Works of Art in the Context of Microeconomic Market Theory In this article, the author describes the basic categories of microeconomic theory – supply and demand – in the context of the market for works of art. The author begins the discussion with the issue of the specific nature of works of art as goods exchanged on.
(14) 42. Joanna Białynicka-Birula. the market. She draws particular attention to the unique character of works of art from an artistic and aesthetic perspective, which in economic discussions on the market means heterogeneity of goods. In addition, the article deals with the issue of the legal protection of works of art as cultural goods. It is against this background that the author describes supply and demand issues for works of art in the context of microeconomic theory. It is worth emphasising that discussions on the market for works of art cannot be limited to economic aspects; instead they should consider other academic disciplines including aesthetics, history of art, as well as psychology and sociology..
(15)
Powiązane dokumenty
W sytuacji kiedy zespół stał się podstawową komórką samorządu ad wokackiego i jest prawie że jedynym miejscem pracy i źródłem utrzy mania adwokata, w
Precyzowanie przyczyn, jakie legły u podstaw podjętego przez organ administracji publicznej rozstrzygnięcia dopiero na etapie udzielania odpowie- dzi na skargę niewątpliwie
Przez wiele lat organizował na Śląsku konferencje naukowe pośw ięcone rocznicom pow stań śląskich, ogólnopolskie przeglądy studenckich zespołów teatralnych Studiów N
O prócz pow yższych cech gier, które po zw alają zbliżyć się wirtualnej rozryw ce do rzeczyw istości a tym sam ym jeszcze bardziej zainteresow ać gracza, warto
Krystyny Duraj- -Nowakowej znajdują się kwestie związane z edukacją nauczycieli w szkołach wyższych, kształceniem gotowości studentów do podjęcia działalności
При t>tкр нульова гіпотеза про відмінність рівнів напруженості, від- чуженості, конфліктності, агресії та гармонійності відносин осіб похило-
reboiler onder aan de stripper.Het uit de stripper komende gas bevat kooldioxide en waterdamp.ln een parti~le condensor worden deze van elkaar gescheiden, waarna
W stosunku do podległego personelu dow ódca zam kow ego plu to nu żandarm erii posiad a upraw nienia dow ódcy kom
