Uwarunkowania œrodowiskowe docelowego zagospodarowania
terenów pogórniczych okrêgu olkuskiego
Andrzej Paulo*
Andrzej Paulo — Environmental constraints in turning brownfields into vital community assets in the Olkusz Zn-Pb ore dis-trict. Prz. Geol., 49: 728–733.
S u m m a r y. Expected closure of the depleted Olkusz lead and zinc ore district as well as on-going closures of nearby coal mines result in reduced demand for backfill sand and also affect other mineral sectors. Undeveloped deposits of common minerals in many cases are situated in the conflicting areas because of their high natural values or development needs. There is an urgent requirement for eval-uation of local mineral resources, which shall lead to their protection or deleting from national resource balance sheet and leaving them free for non-mining land use. Turning of brownfields into vital community assets must be guided by assessment and valorization of natural and man-affected environment, taking into account the geological-engineering conditions, hydrogeology and hydrography including their expected changes, soil types and their contamination, dumpsites. These elements have already been presented on syn-thetic geopotential maps for environmental management, on hydrogeological and geochemical maps, as well as on the maps present-ing impact and degradation of the Earth’s surface, which facilitates delimitation and assessment of conflict areas and land-use planning. The core of the paper deals with the diagnosis of the environment and forecast of its changes after ceasing of mining activity. The closure of mines, which were major suppliers of drinking and industrial water, needs opening of new water intakes and introduc-tion of protecintroduc-tion measures against their contaminaintroduc-tion. Redeveloping of brownfields is a serious new target for local governments and regional administration. It needs concerted action much broader than during standard mine reclamation. Expectations for initiatives, sci-entific support and implementation are directed to high schools and professional geologists, e.g. via the Geological Society of Poland. Keywords: Olkusz Zn-Pb ore district, brownfields development planning, geoenvironment assessment, decision-making process
Co cz³owiek zniszczy³, musi cz³owiek naprawiæ. Walery Goetel Imperatywem zrównowa¿onego rozwoju jest taka gospodarka nieodnawialnymi zasobami œrodowiska, która przyczynia siê do trwa³ego wzbogacenia regionu. Przy eks-ploatacji kopalin rekompensat¹ dla regionu jest m.in. stwo-rzenie nowych form u¿ytkowych terenu i nowych miejsc pracy.
Likwidacja kopalñ i ca³ych okrêgów górniczych w wyniku wyczerpania zasobów lub braku popytu na niektóre surowce jest nieuchronna. Pod koniec obecnej dekady cze-ka nas likwidacja ostatnich kopalñ rud cynku i o³owiu w Polsce: Trzebionka w pow. Chrzanów i Pomorzany w pow. Olkusz. Kopalnia Olkusz ma zakoñczyæ dzia³anie ju¿ w 2001 r. Ma to powa¿ne nastêpstwa dla gospodarki, wi¹¿e siê z utrat¹ wielu miejsc pracy. Przygotowanie nowych form u¿ytkowych terenu i nowych miejsc pracy wymaga sporej inwencji. Trzeba tu dostrzec, ¿e etap likwidacji górnictwa i studiów nowego zagospodarowania stwarza zapotrzebowanie na badania geologiczne, oczywiœcie w innym zakresie ni¿ na etapach poszukiwania, rozpoznawa-nia, udostêpniania i eksploatacji z³o¿a.
Badania i dzia³ania w dziedzinie ochrony œrodowiska i gospodarki przestrzennej, wymagane od likwidowanych zak³adów górniczych s¹ unormowane przepisami. Powin-ny byæ realizowane na podstawie projektu zagospodaro-wania z³o¿a (PPZ) likwidowanego zak³adu górniczego, którego uszczegó³owienie nastêpuje w planie ruchu. Wi¹¿e siê z tym okreœlenie przeznaczenia poszczególnych parcel, uzgodnienie z samorz¹dem lokalnym i wprowadzenie
usta-leñ do miejscowego planu zagospodarowania przestrzenne-go, uzgodnienie warunków zabudowy i zagospodarowania oraz sporz¹dzenie projektów technicznych. Ocena oddzia³ywania zak³adu górniczego na œrodowisko przewi-duje zawczasu prognozê wp³ywu etapu likwidacji oraz wymaga weryfikacji i uszczegó³owienia oceny po okreœlo-nym czasie. Ocenia siê m.in. fizyczn¹ stabilnoœæ likwido-wanych wyrobisk, rozwój niecki osiadania i zawodnienia, chemiczn¹ stabilnoœæ œrodowiska, a szczególnie mobiliza-cjê i dyspersjê sk³adników toksycznych, u¿ytkowanie i d³ugoterminowe dopasowanie rehabilitowanego terenu z otaczaj¹cym obszarem. Geolodzy mog¹ wykonywaæ czêœæ oceny i wspó³pracowaæ z innymi specjalistami.
Z punktu widzenia w³adz regionu, problematyka likwi-dacji okrêgów górniczych jest o wiele szersza a procedury nieustalone. Brak te¿ doœwiadczeñ w kraju, który dot¹d rozwija³ górnictwo, a gminy, które otrzyma³y du¿e upraw-nienia, maj¹ niewielkie mo¿liwoœci podo³ania dwóm zadaniom naraz — planowaniu przestrzennemu i zagospoda-rowaniu terenów pogórniczych. Na wstêpnym etapie pla-nowania powiat i gminy powinny poznaæ uwarunkowania œrodowiskowe docelowego zagospodarowania terenów pogórniczych. Studium powy¿szych uwarunkowañ obej-muje czêœæ demograficzno-spo³eczn¹, przyrodnicz¹ i ist-niej¹c¹ infrastrukturê. Geolodzy powinni aktywnie uczestniczyæ w czêœci przyrodniczej.
W skali regionu niejednokrotnie w grê wchodz¹ ró¿ne bran¿e górnictwa (np. rudne, wêglowe i piasków podsadz-kowych), ze specyfik¹ warunków geologicznych, hydro-geologicznych i technologii wydobycia, a tak¿e inna równoleg³a i wczeœniejsza dzia³alnoœæ gospodarcza, która doprowadzi³a do przekszta³cenia terenu. Miejsce, zasiêg, rodzaj przekszta³ceñ i zwi¹zane z tym zagro¿enie dla œro-dowiska ze strony nie istniej¹cych ju¿ podmiotów gospo-darczych s¹ na ogó³ nieudokumentowane. Ich rozpoznanie *Katedra Geologii Gospodarczej i Ochrony Z³ó¿, Wydzia³
Geologii, Geofizyki i Ochrony Œrodowiska, Akademia Górni-czo-Hutnicza, al. Mickiewicza 30, 30-059 Kraków
wymaga podobnego postêpowania jak badanie starych sk³adowisk odpadów (PIOŒ, 1996).
Mo¿liwoœci rozwoju i stosownego zagospodarowania terenów pogórniczych nie zawsze s¹ oczywiste. Trzeba je poznaæ, zmierzyæ, oceniæ i wykorzystaæ. Etapy prac poznawczo-oceniaj¹cych zasoby naturalne s¹ prezentowa-ne syntetycznie we wspomnianym studium uwarunkowañ (Koz³owski, 1996; Dubel, 1998). Studium uwarunkowañ przyrodniczych obejmuje charakterystykê œrodowiska naturalnego (budowa geologiczna, potencja³ z³o¿owy i tra-dycje gospodarczo-górnicze, gleby i ich ska¿enie, warunki wodne i ich dynamika, warunki pod³o¿a budowlanego i ich rekwalifikacja) w po³¹czeniu z elementami œrodowiska geo-graficznego (po³o¿enie geograficzne, obszary chronione) oraz identyfikacjê konfliktów przestrzennych i narzêdzi do gospodarki przestrzennej (istniej¹cych i wymagaj¹cych przy-gotowania).
W teorii wykorzystania terenów poprzemys³owych (Kibert i in., 1999; Warhurst & Noronha; 2000) ocenê i wybór wariantów rehabilitacji terenu, a tak¿e wariantów zagospodarowania (ryc. 1) wyznaczaj¹ takie czynniki, jak dostêp do okreœlonej dzia³ki, dostêpnoœæ gruntów do rekul-tywacji i glebotwórczych, zaopatrzenie w wodê, ska¿enie, mikroklimat, czynniki lokalne oraz niezbêdne œrodki do realizacji procesu. Zaleca siê kwalifikacjê przydatnoœci terenu do ró¿nych kierunków zagospodarowania, która pomo¿e w decyzji, pozwoli porównaæ ekonomiczne i œro-dowiskowe koszty i korzyœci poszczególnych wariantów, oceniæ realnoœæ i rentownoœæ dzia³añ naprawczych oraz okreœliæ wstêpne parametry projektu (Coppin & Box, 1998).
Gospodarka okrêgu olkuskiego jest tradycyjnie zwi¹zana z zasobami naturalnymi, zw³aszcza kopalin i wody. Pojêcie okrêg jest tu stosowane do jednostki geograficzno-ekono-micznej, tj. okrêgu górniczego, który nie pokrywa siê z obszarem jednostki administracyjnej — powiatu olkuskie-go. W wielu przypadkach konieczna jest i bêdzie wspó³pra-ca kilku jednostek administracyjnych.
Olkuski okrêg górniczy ukszta³towa³ siê historycznie wokó³ z³ó¿ rud o³owiu i cynku, z których pozyskiwano równie¿ srebro, kadm, rudy ¿elaza i piryt. Z czasem rozwi-nê³a siê eksploatacja piasków (kruszywa naturalnego, piasków budowlanych, podsadzkowych i formierskich), wapieni, dolomitów, glin ceramicznych, a w bezpoœrednim s¹siedztwie wydobycie wêgla kamiennego. Jak ma³o gdzie, udzia³ z³ó¿ udokumentowanych w ogólnej powierzchni obszaru wynosi tu oko³o 50%, a miejscami z³o¿a wystêpuj¹ jedno nad drugim (ryc. 2). Œwiadczy to z jednej strony o ogromnym potencjale surowcowym, z drugiej strony jed-nak ustawowa ochrona z³ó¿ nie eksploatowanych w po³¹czeniu z ochron¹ innych elementów przyrody (parki krajobrazowe, gleby chronione, lasy ochronne) pozosta-wiaj¹ niewielki margines na gospodarcze wykorzystanie przestrzeni. Ponadto nale¿y wzi¹æ pod uwagê, ¿e potencja³ surowcowy, a nawet udokumentowanie z³o¿a, nie przes¹dza o jego przydatnoœci gospodarczej.
Okrêg olkuski ma wprawdzie udokumentowane zaso-by bilansowe ponad 63 mln t rud Zn-Pb w 6 z³o¿ach (Przenios³o, 2000), jednak¿e mo¿na liczyæ na wydobycie tylko 18 mln t zasobów przemys³owych, to jest 0,9 mln t Zn i 0,4 mln t Pb. Mo¿liwy jest niewielki przyrost lub zmniej-szenie tych iloœci w wyniku rozpoznania eksploatacyjnego. Nie ma szans na zagospodarowanie z³ó¿ Laski, Sikorka,
Chech³o i prawdopodobnie Klucze, gdy¿ ich parametry znacznie odbiegaj¹ od z³ó¿ ekonomicznych (Paulo, 1996). Tym bardziej nieatrakcyjne s¹ z³o¿a pozabilansowe Krzy-kawa i Jaroszowiec-Pazurek. Kopalnia Pomorzany ma per-spektywê dzia³ania do roku 2008–2010, lub kilka lat d³u¿ej w przypadku dobrej koniunktury na cynk i zmniejszonego wydobycia w schy³kowym okresie. Wczeœniej, oko³o roku 2006, wyczerpi¹ siê zasoby kopalni Trzebionka ko³o Trze-bini. Wraz z ich likwidacj¹ wielowiekowe górnictwo rud cynku i o³owiu w Polsce, czerpi¹ce z jednych z najwiêk-szych z³ó¿ na œwiecie, przejdzie do historii. Zak³ady meta-lurgiczne mog¹ dzia³aæ d³u¿ej, wykorzystuj¹c importowane koncentraty.
Ogromne s¹ zasoby bilansowe piasków ró¿nego rodza-ju, ponad 1000 mln m3, co stanowi a¿ 50–55% zasobów województwa ma³opolskiego. Zasoby perspektywiczne piasków w tym okrêgu s¹ rzêdu 2,5 mld m3. W KP Szczako-wa wydobyto ³¹cznie oko³o 1 mld t piasku. Obecnie wiel-koœæ wydobycia znacznie zmala³a na skutek spadku zapotrzebowania.
Okrêg olkuski graniczy z Górnoœl¹skim Zag³êbiem Wêglowym. Najbli¿ej po³o¿one s¹ obszary górnicze KWK Siersza, KWK Jan Kanty i KWK Kazimierz-Juliusz. Pomi-mo znacznej bazy zasobowej wszystkie te kopalnie posta-wiono w stan likwidacji z powodu trwa³ej nierentownoœci.
Alternatywne sposoby likwidacji kopalni i zagospodarowania pogórniczego Closing & post-mining development alternatives
Czynna kopalnia Active mine Koncepcja Analiza techniczna Ocena ryzyka Risk assessment Conceptional design Technical review Warianty Options Odrzucenie gorszych rozwi¹zañ Reject unacceptable solutions ion of Analiza kosztów Analiza kosztów i korzyœci
Cost analysis Cost / Benefit analysis
Projekt wstêpny Projekt techniczny Kosztorys Preliminary design Engineering design Cost estimate Warianty pozytywne praktycznie i ekonomicznie Practically & economically viable options Sposób podstawowy Basic case Odrzucenie gorszych rozwi¹zañ Rejection of unacceptable solutions
Ryc. 1. Schemat wyboru wariantu zagospodarowania pogórnicz-ego (Morrey, 2000; zmodyfikowano)
Fig. 1. Selection of mine closure and post-mining development options (Morrey, 2000; modified)
Konieczne jest podjêcie kroków w celu ochrony przekwali-fikowanych zasobów wêgla kamiennego. Powinna j¹ poprzedziæ weryfikacja ekonomiczna pozosta³ych zaso-bów i studia mo¿liwoœci przysz³ego wydobycia w oderwa-niu od obecnych jednostek organizacyjnych. Czêœæ pozostawionych zasobów znajduje siê bowiem stosunko-wo p³ytko, na pograniczu likwidowanych obszarów górni-czych, a jednoczeœnie doœæ daleko od szybów i czêsto jest uwiêziona w filarach ochronnych.
Bior¹c pod uwagê fakty, ¿e z³o¿a ró¿nych kopalin by³y dokumentowane na podstawie kryteriów odbiegaj¹cych nie-raz istotnie od wspó³czesnych wymagañ gospodarczo-tech-nologicznych oraz na obszarach konfliktowych (cennych przyrodniczo, niezbêdnych dla budownictwa lub zaopatrze-nia w wodê), przed decyzj¹ o przeznaczeniu terenu niezbêd-ne jest dokonanie oceny wartoœci z³ó¿. W przypadku rud cynku i o³owiu obszary objête dokumentowaniem s¹ na ogó³ bardzo rozleg³e, a tylko w niewielkiej ich czêœci stwierdzono pola bilansowe. Obszary takich z³ó¿ w przy-padku negatywnej oceny u¿ytecznoœci gospodarczej powin-ny byæ wyprowadzone z bilansu, by nie ograniczaæ pozagórniczych form wykorzystania terenu.
Konsekwencj¹ budowy geologicznej i litologii ska³ jest wystêpowanie kilku poziomów wodonoœnych, z których czwartorzêdowy (Biskupi Bór, GZWP 453) i triasowy
(Olkusz-Zawiercie, GZWP 454) w wapieniu muszlowym i recie nale¿¹ do g³ównych zbiorników wód podziemnych w Polsce (Kleczkowski, 1990a; Ró¿kowski i in., 1997). Cechuj¹ je du¿e wydajnoœci jednostkowe studni, qœr od-powiednio do 25 m3/h (czwartorzêd), 46 m3/h (wapieñ muszlowy) i 14 m3/h (ret) i dobra jakoœæ (Ró¿kowski, 1991). Kopalnie piasku drenuj¹ rozleg³e obszary oko³o 100 km2, a kopalnie rud Zn-Pb oko³o 400 km2, wp³ywaj¹c na cieki i zbiorniki powierzchniowe, zmniejszenie wydajnoœci ujêæ wód podziemnych oraz zanik Ÿróde³. W £azach Bêdziñ-skich znajduje siê du¿e ujêcie studzienne z triasu. Mimo to wykorzystuje siê g³ównie wody kopalniane. Z KP Szcza-kowa odprowadzano grawitacyjnie ponad 180 m3/min wód, a z olkuskich kopalñ rud pompowano oko³o 220 m3/min, z czego wykorzystywano oko³o 35 m3/min, a resztê zrzuca-no do cieków powierzchniowych (Adamczyk i in., 1995). Obecnie KP Szczakowa odprowadza do cieków powierzchnio-wych œrednio w roku oko³o 120 m3/min wód I klasy czys-toœci, z czego oko³o1/
3wykorzystuje siê do celów pitnych. W kopalni Pomorzany dop³ywy wzros³y, a w I kwartale 1998 r., pó³ roku po niezwyk³ych opadach, we wszystkich kopalniach ZGH Boles³aw pompowano oko³o 350 m3/min (informacja od dr in¿. A. Ha³adusa). Czêœæ wód dop³y-waj¹cych do kop. Pomorzany uleg³a ska¿eniu zwi¹zkami lignosulfonowymi z fabryki papieru w Kluczach i musi byæ
D¹ browa Górnicza IB2053
Strzemieszyce IB2059
B³êdów blok I PP 222 Pust. B³êdowska (obsz.poz.) PP 237
Pust. B³êdowska blok II PP 238 Pust. B³êdowska blok III PP 245 Strzemieszyce WW2557 Korzeniec IB7151 Staszówka PF1205 Pust. B³êdowska (obsz.poz.) PP 237 Kleofas IB2084 Pust.B³êdowska (obsz.poz.) PP 237 Przymiarki IB2041
Bukowno Stare IB7032
Boles³aw-Starczynów KN5998 Boles³aw PF1207 Pust. B³êdowska (obsz.poz.) PP 237
Hutki PP 567 Pust. B³êdowska (obsz.poz.) PP 237 Bór (Wschód) PP 234Szczakowa-Maczki PP 239 Szczakowa pole IP P565 Szczakowa PF1204
Szczakowa pole III PP 7296 Szczakowa pole II PP 566
Pust. B³êdowska (obsz.poz.) PP 237
Niesu³owice-Lgota KD853 Pust. B³êdowska (obsz.poz.) PP 237
Pust. B³êdowska (obsz.poz.) PP 237 Gadlin DO181 Gródek DO182 Ciê¿kowice KN4405 Jaworzno-Ciê¿kowice DO185 Jaworzno PP 242 Jaworzno-Maczki KN3350 Sadowa Góra II WC1841 Szczak owa B ukown o PP 5 358 Pust . B³ê dow ska blok IVPP 241 Bór (Zac hód) PP 233 Pust. B ³êdowsk a (o bsz.poz .)P P 237 Sier sza-Misury PP246 Laski RC5 Krzykawa RC7 Chech³o RC6 Klucze RC8 Boles³aw RC221 Pomorzany RC4 Sikorka RC10 Olkusz RC1073 Jaroszowiec-Pazurek RC9 Kazimierz-Juliusz WK367 Jan Kanty WK339 Jaworzno WK340 Jaworzno RC1071 Siersza WK317 Sie rsza(o bsz.re z.)W K387 Por¹ bk a-Klim ontó wW K3 68 4374 76 78 80 82 84 86 88 90 92 94 96 4398 4374 55 82 80 76 78 80 82 84 86 88 90 92 94 96 4398 78 76 74 72 70 68 66 64 55 82 80 78 76 74 72 70 68 66 64
Ryc. 2. Z³o¿a udokumentowane w okrêgu olkuskim i na obrze¿u Górnoœl¹skiego Zag³êbia Wêglowego (wydruk z bazy MIDAS): DO — dolomit, IB — i³y ceramiki budowlanej, KD — kamienie drogowe i budowlane, KN — kruszywo naturalne, PF — piaski formierskie, PP — piaski podsadzkowe, RC — rudy cynku i o³owiu, WC — wapienie i margle dla przemys³u cementowego, WK — wêgiel kamienny, WW — wapienie i margle dla przemys³u wapienniczego
Fig. 2. Mineral deposits documented in the Olkusz district and at the margin of the Upper Silesian Coal Basin (MIDAS system — courtesy of Polish Geological Survey): DO — dolostone, IB — brick clays, KD — road & dimension stones, KN — aggregates, PF — foundry sands, PP — backfill sands, RC — zinc and lead ores, WC — limestones & marls for cement industry, WK — hard coal, WW — limesto-nes for lime industry
odrêbnie ujmowana. Na skutek bezpoœredniej ekspozycji na powierzchni lub s³abej izolacji przez warstwy ilaste i licznych kontaktów tektonicznych wody podziemne zagro¿one s¹ ska¿eniem. Konieczne by³o ustanowienie szerokich stref ochrony bezpoœredniej i poœredniej, postu-lowano te¿ (Kleczkowski, 1990b) obszary wysokiej i naj-wy¿szej ochrony.
Przewiduje siê istotne zmiany stosunków wodnych po zaprzestaniu odwadniania likwidowanych kopalñ, tak dynamiczne, jak i sk³adu chemicznego wód. Bêd¹ tak¿e oddzia³ywaæ odcieki ze sk³adowisk odpadów, w du¿ej czê-œci odpadów niebezpiecznych, jeœli nie ulegn¹ one zabez-pieczeniu (Adamczyk & Motyka, 2000; Motyka, 2001).
Przypowierzchniowe warstwy odegra³y istotn¹ rolê przy formowaniu gleb. W zachodniej i po³udniowej czêœci powiatu olkuskiego przewa¿aj¹ zdecydowanie s³abe gleby piaszczyste bezwêglanowe: inicjalne, arenosole i bielico-ziemne, na ogó³ u¿ytkowane w gospodarstwie leœnym (Gruszczyñski i in., 1990). W czêœci pó³nocnej i œrodkowej w pasie Olkusz-Klucze i miêdzy Boles³awiem a S³awko-wem wystêpuj¹ rêdziny i inne typy gleb wapniowcowych, rozwiniête na piaskach gliniastych i zwietrzelinach ska³ wêglanowych triasu i jury. S¹ u¿ytkowane w znacznej czê-œci rolniczo i kwalifikowane do IVb–VI klasy bonitacyjnej. Uleg³y one na znacznym obszarze ska¿eniu o³owiem, kad-mem, arsenem i prawdopodobnie talem (Lis & Pasieczna, 1999). W dolinach rzek rozwinê³y siê gleby hydroge-niczne, stanowi¹ce pod³o¿e s³abych u¿ytków zielonych i mokrych typów siedliskowych lasu, a na obszarach górni-czych nieu¿ytki i kamieniste gleby industrioziemne. Na wiêkszoœci tego obszaru, poza wychodniami i³ów kajpru, warunki hydrologiczno-glebowe kszta³tuje rozleg³y lej depresji, natomiast wzmo¿ony przep³yw w dolnym biegu Bia³ej, uwarunkowany zrzutem wód kopalnianych, powo-duje zawodnienie gleb (Gruszczyñski i in., 1990). Udzia³ gruntów ornych w gminach obejmuj¹cych omówione obszary wynosi 25–30%, a w gminie Bukowno tylko 10,7%, wobec œredniej krajowej 45%. Odmienne warunki glebowe panuj¹ we wschodniej czêœci obecnego powiatu olkuskie-go, poza obszarem z³ó¿ rud i piasku. Du¿y udzia³ maj¹ tu lessy, na których wykszta³ci³y siê urodzajne gleby brunat-ne, a w rezultacie udzia³ gruntów ornych w gminach Wol-brom i Trzyci¹¿ wynosi oko³o 70%.
Siedliska leœne s¹ na ogó³ ubogie. Przewa¿aj¹ bór suchy i bór œwie¿y sosnowy o ma³ej produktywnoœci. Bio-cenozy leœne s¹ ma³o urozmaicone i nieodporne na prze-mys³owe zanieczyszczenia œrodowiska. W buforowej strefie miêdzy Górnym Œl¹skiem a aglomeracj¹ krakowsk¹ pe³ni¹ one jednak wa¿n¹ rolê ochronn¹. Tym wiêksza jest rola naturalnie ¿yŸniejszych siedlisk leœnych, które wystê-puj¹ aktualnie w filarach ochronnych rzek oraz na terenach rekultywowanych w sztucznie wprowadzanych, urozmaico-nych gatunkowo uprawach leœurozmaico-nych. Poniewa¿ wiêkszoœæ terenów podlega i podlegaæ bêdzie rekultywacji biologicznej w kierunku leœnym, istotne znaczenie ma dostosowanie do warunków wodnych g³êbokoœci wykorzystania z³ó¿ kopalin pospolitych i minimalizacja kosztów rekultywacji technicz-nej. Jednoczeœnie sprzyja to ochronie wód podziemnych. Eksploatacja z³ó¿ poni¿ej powierzchni grawitacyjnego sp³ywu wód, œciœlej bez pozostawienia 0,5–1 metrowej war-stwy pod³o¿a gruntowego dla wegetacji, uniemo¿liwi³aby zalesienie. KP Szczakowa we wspó³pracy ze specjalistami
z ró¿nych oœrodków i administracj¹ lasów pañstwowych, a od kilku lat tak¿e ZGH Boles³aw, wzorowo rozwi¹zuj¹ zagadnienia rekultywacji terenów poeksploatacyjnych i zdegradowanych (Bednarczyk, 2001).
Konsekwencjami budowy geologicznej s¹ te¿: natural-ne ska¿enie gleb na skutek wietrzenia dolomitów kruszco-noœnych, wystêpowanie terenów krasowych w zasiêgu wêglanowych ska³ jury i triasu oraz zwi¹zane z tym ubóstwo wód powierzchniowych i szkody na powierzch-ni, a tak¿e wra¿liwoœæ ekosystemów, co znajduje odbicie w rolnictwie, ogrodnictwie i leœnictwie.
Du¿a czêœæ okrêgu olkuskiego objêta jest obszarowymi formami ochrony przyrody. Nale¿¹ do nich Zespó³ Juraj-skich Parków Krajobrazowych (czêœæ po³udniowa) i jego otulina (obszar chronionego krajobrazu), zachodni kraniec Parku Krajobrazowego Dolinki Krakowskie, Zespó³ Przy-rodniczo-Krajobrazowy Dolina Rzeki Szto³y oraz wspo-mniane wy¿ej lasy pañstwowe o funkcjach ochronnych i gleby klas bonitacyjnych I–IVa.
Warunki pod³o¿a budowlanego s¹ silnie zró¿nicowane. Na znacznym obszarze s¹ trudne do jednoznacznej klasyfi-kacji z powodu zagro¿eñ przypowierzchniowymi zjawi-skami krasowymi (Tyc, 1990), sufozj¹ w strefie pokryw lessowych, szkodami górniczymi (Popio³ek i in., 1990; Tyc 1990), spodziewanym podnoszeniem zwierciad³a wód podziemnych po zaprzestaniu odwadniania kopalñ i zmniejszeniu poboru wody pitnej. W lipcu 1997 roku w Kluczach mia³a miejsce niezwyk³a powódŸ — podtopienie dróg i budynków przez wody podziemne. Ko³o Boles³awia i Bukowna, na zachód od Starego Olkusza i Pomorzan, ko³o Czy¿ówki, Psar i w wielu innych miejscach wystêpuj¹ rozleg³e zwa³owiska kopalniane, ha³dy popio³ów z elek-trowni i nasypy, nieraz nad dawnymi wyrobiskami, których zasiêg nie jest wystarczaj¹co udokumentowany. Tereny przydatne do budownictwa pod wzglêdem geologiczno-in¿y-nierskim le¿¹ czêœciowo na terenie obszarów górniczych, stref ochronnych ujêæ wody i rzadkich na tym obszarze gleb wysokich klas bonitacyjnych, które podlegaj¹ ochro-nie prawnej. Istochro-nieje zatem potrzeba szczegó³owych badañ geologiczno-in¿ynierskich przed posadowieniem w okre-œlonych strefach i ogólnej rekwalifikacji terenów budowla-nych.
Ze wzglêdu na ogromne koszty i niepewny rezultat rekultywacji terenów zdegradowanych przeznacza siê je nieraz do u¿ytkowania przemys³owego lub pod ska odpadów (zdjêcie na ok³adce). Ju¿ obecnie sk³adowi-sko odpadów komunalnych na terenie wyrobisk Zak³adów Górniczo-Hutniczych Boles³aw odgrywa znacz¹c¹ rolê w ekonomice gminy Boles³aw i gospodarce regionu. Przewi-duje siê budowê nowego sk³adowiska odpadów, w tym odpadów niebezpiecznych, na terenie ha³dy ¿u¿la hutni-czego. Niezbêdna jest izolacja istniej¹cych i przysz³ych sk³adowisk od pod³o¿a, którym s¹ na ogó³ piaski i spêkane, kawerniste ska³y wêglanowe (Adamczyk & Ha³adus, 1994; Adamczyk & Motyka, 2000; IGSMiE, 2000).
Usytuowanie geograficzne okrêgu olkuskiego ma war-toœæ ogromn¹. Le¿y on pomiêdzy silnymi gospodarczo regionami Górnego Œl¹ska i Krakowa. Ma dobre powi¹zania drogowe z nimi i doskona³¹ infrastrukturê kolejow¹ (nor-malny i szeroki tor tzw. linii siarkowej) w tym porty do prze³adunku towarów masowych w pobliskiej Hucie Kato-wice i Kopalni Piasku Szczakowa.
Problemy rehabilitacji terenów pogórniczych dotycz¹ wielu krajów. Wiele z nich wesz³o na drogê likwidacji okrêgów górniczych wczeœniej od Polski, uzyska³o ju¿ doœwiadczenie praktyczne i przygotowa³o poradniki za-równo dla techników i przyrodników (Davis & Margolis, 1979; ICRCL, 1983; MNDM, 1992; EPA, 1993; DOD ETTC, 1994; Fox i in., 1998), jak i organizacji spo³ecznych (Bartsch & Collaton, 1996; Kibert i in., 1999). We wszyst-kich pracach zwrócono uwagê na d³ugotrwa³oœæ procesu, istotn¹ rolê zagadnieñ ekonomiczno-finansowych i praw-nych oraz koniecznoœæ zaanga¿owania czynników lokal-nych w planowaniu i realizacji. Coraz czêœciej podkreœla siê koniecznoœæ zintegrowanego planowania dzia³alnoœci górniczej, ³¹cznie z wizj¹ jej zamkniêcia i przygotowania nowego u¿ytkowania terenu (Warhurst & Noronha, 2000). Wiele takich u¿ytków tworzy obecnie ZGH Boles³aw, co wiêcej — umiejêtnie wykorzystuje odpady (Ochab, 2001). Czeka nas jednak popularyzacja tych zagadnieñ w ró¿nych dziedzinach, pog³êbiona w regionach górniczych. Potrzebne jest szkolenie kadr w gospodarce i zarz¹dzaniu œrodowis-kiem, podjête ostatnio przez Wydzia³ Geologii, Geofizyki i Ochrony Œrodowiska AGH. Z drugiej strony mo¿e dziwiæ, ¿e w ci¹gu 10-letniej dzia³alnoœci studium podyplomowe-go AGH w podobnym zakresie z oferty szkolenia skorzy-sta³y tylko dwie osoby z tego regionu.
Spo³eczeñstwo nie jest na ogó³ œwiadome, ¿e likwido-wane wyrobiska odkrywkowe staj¹ siê czêsto schronie-niem dla fauny i flory, mog¹ uzyskaæ status u¿ytku ekologicznego, mog¹ te¿ staæ siê atrakcj¹ turystyczn¹ i miejscem dla lekcji przyrody. Warto tu odnotowaæ jedne z pionierskich œcie¿ek dydaktycznych po terenach rekulty-wowanych Kopalni Piasku Szczakowa — propozycje zajêæ dydaktycznych z ekologii i odbudowy zdegradowanego œrodowiska (Szwedo i in., 1995). Polem dzia³ania dla geologów, a nawet obowi¹zkiem wobec przysz³ych poko-leñ jest ochrona georó¿norodnoœci (Koz³owski, 1997), pro-jektowanie stanowisk dokumentacyjnych w miejscach unikalnych ods³oniêæ (Alexandrowicz, 1991), tworzenie rezerwatów przyrody nieo¿ywionej i podejmowanie nowych inicjatyw. Mamy znakomity przyk³ad udanego przekszta³cenia terenów pogórniczych okolic Kielc w nie przewidziany ustaw¹ Chêciñsko-Kielecki Park Krajobra-zowy (geologiczny). Warto ju¿ dziœ wytypowaæ i udoku-mentowaæ do ochrony obszary oraz obiekty dawnego i obecnego górnictwa olkuskiego. Przewodnik 72 Zjazdu PTG mo¿e spe³niæ niebagateln¹ rolê w popularyzacji tych zagadnieñ, jest te¿ gotowym materia³em pomocniczym dla nauczycieli.
Istotnym narzêdziem wsparcia procesów decyzyjnych jest kartografia geologiczno-gospodarcza. Na terenie okrê-gu olkuskiego dysponujemy ju¿ wieloma rodzajami szcze-gó³owych map analitycznych. Interesuj¹c¹ inicjatyw¹ dla terenów ska¿onych, jak Górnoœl¹ski Okrêg Przemys³owy, jest mapa geochemiczna w skali 1 : 25 000 (Lis & Pasiecz-na, 1999), któr¹ wykonano na razie tylko w postaci arkusza promocyjnego — S³awków. Innymi mapami analityczny-mi s¹ nastêpuj¹ce mapy w skali 1 : 50 000: glebowe wyko-nane przez IUNG, leœne wykonywane cyklicznie przez Biura Urz¹dzenia Terenów Leœnych, hydrograficzna wyko-nana przez poznañski GEPOL pod egid¹ g³ównego geodety kraju oraz hydrogeologiczna koordynowana przez PIG.
Uzupe³nia je przegl¹dowa mapa potencjalnej roœlinnoœci naturalnej Polski 1 : 300 000.
Jednak¿e do podejmowania decyzji bardziej przydatne s¹ mapy syntetyczne. Podstawowym narzêdziem mog¹ tu byæ szczegó³owe (1 : 50 000, w niektórych gminach 1 : 25 000) mapy identyfikuj¹ce pole konfliktu. Dysponujemy ju¿ na omawianym obszarze obrazem zasobów i walorów œrodo-wiska w postaci mapy geologiczno-gospodarczej Polski (koordynacja PIG) oraz map¹ sozologiczn¹ (GEPOL) reje-struj¹c¹ zagro¿enia i degradacjê œrodowiska (Preidl, 1991; Preidl i in., 1995; Kawulak & Nieæ, 1995; Salamon & Nieæ, 1995).
Pojêcie zagospodarowanie terenu lub zagospodarowa-nie odpadów ma inne znaczezagospodarowa-nie w oczekiwaniach spo³eczeñstwa ni¿ w ustach gospodarzy k³opotliwych te-renów (przedmiotów), którzy s¹ rozliczani przed urzêdami. Zwykle tak zwane zagospodarowanie, wykazywane w sprawozdaniach i krzepi¹cych statystykach, sprowadza siê do rekultywacji wstêpnej, a w przypadku odpadów do ich sk³adowania na nie zawsze uszczelnionym pod³o¿u. W interesie spo³ecznoœci lokalnej le¿y realne wykorzy-stanie terenu, nadanie mu nowej funkcji i zachowanie (przywrócenie) czystego œrodowiska.
W ostatnich latach opracowano w Polsce strategie roz-woju regionalnego, nieraz okreœlane przez twórców jako strategie rozwoju zrównowa¿onego. Jeœli zawieraj¹ tylko diagnozê, jak jest najczêœciej, trzeba rozwój zrównowa¿ony uznaæ za has³o bez pokrycia. Strategia dla regionu olkuskie-go musi zawieraæ tak¿e prognozê zmian geokompleksów. Musi uwzglêdniaæ m.in. przewidywane zmiany stosunków wodnych i mo¿liwe zmiany powierzchni terenu nad nie podsadzonymi wyrobiskami. Kopalnie maj¹ dokumentacjê takich terenów.
Docelowe kierunki zagospodarowania regionu olku-skiego powinny byæ:
okreœlone w strategii rozwoju powiatu,
oparte na studium uwarunkowañ i kierunków zagospo-darowania — w tym przypadku potrzebne jest ujêcie regionalne,
zapisane w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego gmin,
realizowane poprzez okreœlenie warunków zabudowy i zagospodarowania terenu oraz udzielanie pozwoleñ na budowê.
W zwi¹zku z tym istnieje pilna potrzeba:
analizy, które z³o¿a i obszary perspektywiczne powinny byæ nadal chronione,
przekazania na tej podstawie czêœci obszarów z³o¿o-wych i wyprowadzonych z bilansu z³ó¿ do zagospo-darowania przestrzennego,
likwidacji ska¿eñ wód podziemnych,
okreœlenia przydatnoœci gruntów ska¿onych do u¿yt-kowania,
uzyskania akceptacji spo³ecznej oraz wspó³dzia³ania wielu instytucji i administracji tak podczas likwida-cji elementów górnictwa, jak i nowego zagospodaro-wania.
To ostatnie zadanie jest znacznie szersze ni¿ wymagane przez prawo PZZ i plan ruchu likwidowanego zak³adu górniczego.
Zadaniem w³adz regionu jest m.in.: wypracowanie pogl¹du, jak przygotowaæ wielodyscyplinarn¹ bazê
infor-macyjn¹ dla optymalnych decyzji samorz¹dowych, okre-œlenie, kto i w jakim stanie powinien przekazywaæ lub (i) przejmowaæ tereny pogórnicze oraz identyfikacja partne-rów i wyznaczenie koordynatora dzia³añ.
Zadania te wymagaj¹ wsparcia koncepcyjnego uczelni a ich realizacja — zaanga¿owania œrodowiska geologicz-nego. Polskie Towarzystwo Geologiczne mo¿e byæ plat-form¹ dyskusyjn¹ proponowanych rozwi¹zañ i prezentacji wyników.
* * *
Praca finansowana z badañ statutowych AGH, nr. 11.11.140.247
Literatura
ADAMCZYK A.F. & HA£ADUS A. 1994 — Wp³yw du¿ych ognisk zanieczyszczeñ na wody podziemne w intensywnie drenowanym zbior-niku (S czêœæ GZWP 454 Olkusz-Zawiercie). [W:] Kleczkowski A.S. (red.) — Metodyczne podstawy ochrony wód podziemnych: 133–154. KBN — Projekt 9 0615 91 01, Kraków.
ADAMCZYK A.F., HA£ADUS A., KLECZKOWSKI A.S. & ZIMNY W. 1995 — Problematyka zaopatrzenia rejonu olkuskiego w wodê dobrej jakoœci. [W:] Wspó³czesne problemy hydrogeologii, ZHiOW AGH, Kraków-Krynica, 7 (1): 45–50.
ADAMCZYK Z. & MOTYKA J. 2000 — Impact of Zn-Pb ore mining on groundwater quality in the Olkusz region. Proc. of the 7th
Intern. Mine Water Assoc. Congress „Mine Water and the Environment”, Katowice-Ustroñ: 27–37.
ALEXANDROWICZ Z. 1991 — Stanowisko dokumentacyjne jako nowa forma ochrony przyrody nieo¿ywionej. Chroñ. Przyr. Ojcz., 47 (1–2): 5–9.
BARTSCH CH. & COLLATON E. 1996 — Coming clean for econo-mic development. The Northeast-Midwest Inst.
BEDNARCZYK S. 2001 (w druku) — Rekultywacja terenów poeks-ploatacyjnych w Kopalni Piasku Szczakowa S.A. [W:] Przew. 72 Zjaz-du Pol. Tow. Geol.
COPPIN N.J. & BOX J. 1998 — Sustainable rehabilitation and revege-tation: The identification of after-use options for mines and quarries using a land suitability classification involving nature conservation. [W:] Fox i in. (eds.): Land reclamation: Achieving sustainable benefits. Proc. of the 4th
Int. Conf. Nottingham.
DAVIS T.S. & MARGOLIS K.D. 1979 — Brownfields: A comprehen-sive guide to redeveloping contaminated property. Amer. Bar Ass. Chi-cago.
DOD ETTC 1994 — Remediation technologies screening matrix and
reference guide. DOD Env. Technol. Transfer Comm. (EPA/542/B-94/013). DUBEL K. 1998 — Uwarunkowania przyrodnicze w planowaniu prze-strzennym. Wyd. Ekonomia i Œrodowisko, Bia³ystok.
EPA 1993 — Assessing federal databases for contaminated site
cle-an-up technologies. EPA (http://www.ntis.gov).
FOX H.R., MOORE H.M. & MCINTOSH A.D. (eds.) 1998 — Land reclamation: Achieving sustainable benefits. Proc. of the 4th
Int. Conf. Nottingham. Balkema, Rotterdam.
GRUSZCZYÑSKI S., TRAFAS M. & ¯U£AWSKI C. 1990 — Charak-terystyka gleb w rejonie Olkusza. Z. Nauk. AGH, 1368, Sozologia i Sozotechnika, 32: 111–122.
ICRCL 1983 — Guidance on the assessment and redevelopment of
contaminated land. UK Interdept. Comm. for the Redevelop. of Conta-minated Land., Dep. of Env. London.
IGSMiE 2000 — Wykonanie kompleksowych badañ geofizycznych
terenu zwa³owiska odpadów pohutniczych. Diamond Lite Polska i Inst. Gosp. Sur. Min. i Energi¹ PAN. Arch. ZGH Boles³aw.
KAWULAK M. & NIEÆ M. 1995 — Mapa geologiczno-gospodarcza w skali 1 : 50 000, arkusz Olkusz (945), Pañstw. Inst. Geol.
KIBERT CH.J., VETICA T.M. & KIBERT N. 1999 — Turning brown-fields into vital community assets. Neighbor. Reinv. Training Inst., Washington.
KLECZKOWSKI A.S. (red.) 1990 — Mapa obszarów G³ównych Zbiorników Wód Podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj¹cych szczególnej ochrony w skali 1 : 500 000. AGH.
KOZ£OWSKI S. 1996 — Przyrodnicze kryteria gospodarki przestrzen-nej. Wyd. KUL. Lublin.
KOZ£OWSKI S. 1997 — Program ochrony georó¿norodnoœci w Pol-sce. Prz. Geol., 45: 489–496.
LIS J. & PASIECZNA A. 1999 — Szczegó³owa mapa geochemiczna Górnego Œl¹ska 1 : 25 000. Promocyjny arkusz S³awków. Pañstw. Inst. Geol.
MNDM 1992 — Rehabilitation of mines: Guidelines for proponents.
Ontario Min. of Northern Dev. and Mines, Sudbury.
MORREY D.R. 2000 — Integrated planning for economic environ-mental management during operations and mine closure. [W:] Warhurst A. & Noronha L.: Environmental policy in mining: Corporate strategy and planning for closure: 243–255. Levis Publ. Boca Raton.
MOTYKA J. 2001(w druku) — Problemy wodne olkuskich kopalñ rud cynku i o³owiu. [W:] Przew. 72 Zjazdu Pol. Tow. Geol.
OCHAB B. 2001 (w druku) — Ochrona œrodowiska i przygotowania do likwidacji górnictwa w ZGH Boles³aw. [W:] Przew. 72 Zjazdu Pol. Tow. Geol.
PAULO A. 1996 — Z³o¿a rud metali nie¿elaznych w Polsce na tle œwiata: zasoby, jakoœæ i wystarczalnoœæ. Mat. V Konf. Wykorzystanie zasobów z³ó¿ kopalin u¿ytecznych. Sympozja i konferencje, CPPGS -MiE PAN — AGH, 21: 79–96.
PIOŒ 1996 — Podrêcznik badania starych sk³adowisk — ocena,
podstawy badawcze. Bibl. Monitoringu Œrodowiska, Warszawa. POPIO£EK E., OSTROWSKI J., JANUSZ W., BARYCZ S. & WÓJCIK W. 1990 — Zasady ochrony terenów górniczych w warun-kach olkuskiego zag³êbia rud Zn-Pb. Z. Nauk. AGH, 1368, Sozologia i Sozotechnika, 32: 77–98.
PREIDL M. 1991 — Mapa geologiczno-gospodarcza w skali 1 : 50 000, arkusz Jaworzno (944). Pañstw. Inst. Geol.
PREIDL M. 1995 — Mapa geologiczno-gospodarcza w skali 1 : 50 000, arkusz Zawiercie (912). Pañstw. Inst. Geol.
PREIDL M., ABSALON D., JANKOWSKI A.T., LEŒNIOK M., WIKA S. 1995 — Mapa geosozologiczna Polski 1 : 50 000, arkusz Jaworzno, Pañstw. Inst. Geol.
PRZENIOS£O S. (red.) 2000 — Bilans zasobów kopalin i wód pod-ziemnych w Polsce wg stanu na 31.12.1999, Pañstw. Inst. Geol. RÓ¯KOWSKI A. 1991 — Region krakowsko-œl¹ski. [W:] Budowa geologiczna Polski, 7: Hydrogeologia, Wyd. Geol.: 157–177. RÓ¯KOWSKI A., RUDZIÑSKA-ZAPAŒNIK T. & SIEMIÑSKI A. (red.) 1997 — Mapa warunków wystêpowania, u¿ytkowania, zagro¿e-nia i ochrony zwyk³ych wód podziemnych Górnoœl¹skiego Zag³êbia Wêglowego i jego obrze¿enia, 1 : 100 000, Pañstw. Inst. Geol. SALAMON E. & NIEÆ M. 1995 — Mapa geologiczno-gospodarcza w skali 1 : 50 000, arkusz Ogrodzieniec (913), Pañstw. Inst. Geol. SZWEDO J., WONIAK G., KUBAJAK A., WYPAR£O H., RAK W. 1995 — Œcie¿ki dydaktyczne po terenach rekultywowanych Kopalni Piasku Szczakowa S.A. Jaworzno-Szczakowa.
TYC A. 1990 — Formy zapadliskowe w krasie Olkuskiego Okrêgu Rudnego wywo³ane dzia³alnoœci¹ górnicz¹ i pompowaniem wód. Z. Nauk. AGH, 1368, Sozologia i Sozotechnika, 32: 99–112.
WARHURST A. & NORONHA L. 2000 — Environmental policy in mining: Corporate strategy and planning for closure. Levis Publ. Boca Raton.
