NOTATKI NAUKOWE - RESEARCH NOTES
Blanka Gosik
S tu d iu m D o ktoranckie U niw ersytet Łódzki 9 0 -1 4 2 Łódź, ul. K opcińskiego 31
CMENTARZE
Z I WOJNY ŚWIATOWEJ JAKO
WALOR ANTROPOGENICZNY
OKOLICY ŁODZI
1. WSTĘP
Region łódzki posiada d użą liczbę w alorów tury stycznych, zarów no przyrodniczych, ja k i antropo genicznych. W dużej m ierze w ynika to z położenia geograficznego, a także z bogatej i ciekawej prze szłości obszaru. N iestety, w bardzo szerokiej ofer cie turystycznej nie uw zględnia się cm entarzy w oj skowych, a w szczególności m iejsc pochów ku z okresu I wojny św iatow ej.
Cm entarze w ojskow e należą do grupy zasobów i walorów pozaprzyrodniczych - antropogenicz nych. W alory te dzielą się wg LlJEWSKIEGO i wsp. (1985) na podgrupy; badane obiekty należą do gru py obiektów historyczno-w ojskow ych.
WORLD WAR I CEMETERIES
AS AN ANTHROPOGENIC
RESOURCE FOR
THE ŁÓDŹ REGION
1. INTRODUCTION
The Łódź region is full of to u rist reso u rces bo th n a tu ra l a n d an th ro p o g en ic largely from its geographical location a s well a s from its rich a n d in te re stin g p ast. U n fo rtu n ately th is w ide to u rist offer does
n o t include m ilitary cem eteries, and
th o se from th e tim es of W orld W ar I in p a rticu lar. Military cem eteries are n o n natural, anthro-pogenic to u rist reso u rces a n d a ttra c tio n s. A ccording to L i j e w s k i et al. (1985) cem eteries a re a su b -g ro u p of th e w ider category of historical and m ilitary sites.
2. CMENTARZE WOJENNE JAKO
PRZYKŁAD KULTURY MATERIALNEJ
„O jczyzna to ziem ia i groby. N arody tracąc pam ięć tracą życie” . Te słow a przypisuje się m arszałkowi Ferdinandow i Fochow i, jednem u z ważniejszych dow ódców z okresu I w ojny św iatow ej. Foch miał słuszność, gdyż cm entarze i groby są bardzo wy mownym obrazem dziejów narodow ych, zarówno okresu pokoju, ja k i czasu wojny. W łaśnie ta żoł nierska śm ierć je st je d n ą z najbardziej tragicznych śmierci. Polegli żołnierze, pochow ani z dala od m iejsca zam ieszkania, często w obcym kraju, w ogromnej w iększości po zo stają anonim owi. Dla tego na początku XX w. pow stała bardzo słuszna
2 . WAR CEMETERIES
AS A CULTURAL RESOURCE
“A fatherland is fo u n d in its soil and its graves. In the loss o f memory a nation loses its life". The w ords of M arshal Ferdinand Foch, one of th e com m anders-in-chief from World W ar I. Foch w as right, cem eteries a n d graves provoke stro n g reflections on n ational histo ry in tim es of b oth peace an d war. A soldier’s d e ath is one of th e m ost tragic d e ath s. B uried far from hom e an d often in a foreign land, fallen soldiers in great n u m b e rs rem ain anonym ous. As a re s u lt in th e early 20 th c. th e very good
idea - pow szechne staw ianie G robu Nieznanego Żołnierza. W całej E uropie groby te s ą sym bolem i jednocześnie hołdem dla poległych za ojczyznę. Jako pierwsza, G rób N ieznanego Ż ołnierza posta wiła Francja - w 1920 r. pod Łukiem T rium fal nym. W Polsce, taki grób-pom nik w ybudow ano w 1925 r., na placu Saskim w W arszaw ie. Z w yda rzeniem tym zw iązana je st w zruszająca historia -
wyboru trumny ze zw łokam i mającymi spocząć na placu Saskim dokonała kobieta, która straciła syna podczas jednej z bitew i nigdy nie odnalazła jeg o mogiły ( Ko l b u s z e w s k i 1996). Cm entarze
w ojskow e są stosunkow o młodym tw orem sztuki sepulkralnej. Pierw szy na św iecie, planow o zało żony obiekt tego typu znajduje się w Arlington w Stanach Zjednoczonych. N ekropolia pow stała w konsekwencji w ojny secesyjnej i liczyła ok. 16 tys. nagrobków. W E uropie pierw sze cm entarze wojskow e pow stały w trakcie i po skończeniu I wojny św iatow ej. O dznaczają się one piękną ar chitekturą i bogatą stylistyką. Niestety, z biegiem czasu pam ięć o nich powoli się zaciera. W dużym stopniu przyczynił się do tego wybuch II w oj ny św iatow ej, która przyniosła ze sobą ogrom ną liczbę ofiar i cm entarzy. T rudno się temu dziwić, gdyż tragizm ostatniej w ojny je s t nam bliższy i cały czas żywy we w spom nieniach świadków tam tego okresu.
W szystkie m iejsca pochów ku żołnierskiego, niezależnie od kraju w jak im się z n a jd u ją łączy jednorodność pom ników nagrobnych i rów nom ier nie rozm ieszczone groby. Spraw ia to w rażenie m o notonii, ale jednocześnie nadaje nekropoliom w oj skowym pewien niepow tarzalny charakter. Jedno cześnie podniosłość i tragizm cm entarzy żołnier skich podkreślają licznie używ ane sym bole - orły, hełmy, miecze, kam ienne posągi itp.
idea of erecting a T o m b for a n U nknow n Soldier’ cam e into being. T hroughout E urope th e se to m b s are sym bols, an d also hom age, paid to th o se who died for th eir co u n tries w ith th e first being erected in France in 1920 u n d e r th e Arc de Triomphe. In Poland su c h a tom b w as placed in W arsaw ’s Plac Saski in 1925. A moving story accom panies th is event; th e choice of th e coffin th a t w as to be buried there w as m ade by a w om an who h ad lost h er son in one of th e b a ttle s b u t h ad never found his grave ( K o l b u s z e w s k i 1996).
Military cem eteries a n d th e ir sepulchral a rt are relatively new. The first w as founded a t Arlington in th e USA with ab o u t 16 000 graves set u p a s a consequence of the A m erican Civil W ar. The first in Europe were se t u p d u rin g an d after World W ar I an d contain b eau tifu l arch itectu re in an o p u len t style. U nfortunately w ith tim e they have b een slowly forgotten, largely d ue to World W ar II w hich b ro u g h t great n u m b ers of fu rth er victim s a n d cem eteries. This is not su rp risin g a s th e atrocities of th e last w ar are closer a n d still live in the m em ories of w itn esses to those events.
All m ilitary cem eteries, regardless of the c o u n tries w here th ey were established, are c h aracterised by a uniform ity of grave sto n es a n d orderly regim entation of graves. This m ay give a n im pression of monotony, b u t at th e sam e tim e th e se cem eteries have a certain u n iq u e ch aracter. Their sublim ity and tragic n a tu re are highlighted by the frequently u se d sym bols of eagles, helm ets, sw ords, a n d th e sto n e s ta tu e s etc.
3. WOJENNE MIEJSCA POCHÓWKU W OKOLICY ŁODZI
Na przełom ie listopada i grudnia 1914 r. na tere nie K rólestw a Polskiego odbyw ały się walki, uwa żane przez znaw ców za najcięższe i najbardziej krwawe w pierw szej fazie I w ojny światowej. Z Łodzią, która znajdow ała się w centrum działań wojennych, zw iązana je st ich nazwa. H istoriogra fia rosyjska nadała w alkom nazw ę łodzinskaja opieracija, polska operacja łódzka, a propaganda niem iecka die Schlacht bei Lodź. W dniach 19-24 listopada rozegrał się ostatni etap operacji łódz kiej, zwany „bitw ą pod B rzezinam i” (RÓŻYCKI
3. WAR CEMETERIES AROUND ŁÓDŹ
In N ovem ber a n d D ecem b er 1914 bloody b a ttle s took place th a t a re reg ard ed by h is to ria n s a s th e h a r d e s t a n d c ru e lle st in th e first p h a s e of W orld W ar I. T heir collective n a m e - O p e ratio n Łódź - is a sso c ia te d w ith th e city w hich w as a t th e ir c e n tre . R u s s ia n h isto ry calls th e m łodzinskaja opieracija, in Polish Operacja Łódzka a n d G e rm a n p ro p a g a n d a called th e m die Schlacht bei Lodz. O n 19th- 2 4 th N ovem ber th e B attle of Brzeziny, th e la st stag e of O p e ratio n Łódź, took place
1936). W literaturze niemieckiej bitwa ta nazywa na jest Durchbruch bei Brzeziny, czyli przełamanie pod Brzezinami. Bitwa swoim zasięgiem nie ogra niczała się tylko do samego rejonu Brzezin. Skła dały się na nią wszystkie działania wojenne prowa dzone w tych dniach w okolicy Łodzi pomiędzy 9 armią niemiecką a 1, 2 i 5 armią rosyjską (Dą b
r o w s k i , 1937) od Piotrkowa i Będkowa na połu
dniu, Pabianic, Konstantynowa i Aleksandrowa na zachodzie, po Stryków, Zgierz, a nawet Ozorków na północy. Rezultatem operacji łódzkiej był rów nież podział regionu na dwa obszary okupacyjne: niemiecki i austriacki. Granica między nimi prze biegała na północ od Piotrkowa i Wielunia.
( R ó ż y c k i 1936). T h e b a ttle w as n o t lim ited to th e B rzeziny region, b u t in c lu d e d all m o v e m e n ts o f th e G erm an 9 th a rm y a n d th e R u s s ia n 1st, 2 nd a n d 5 lh a rm ie s a ro u n d Łódź ( D ą b r o w s k i 1937) from P iotrków a n d B ędków in th e so u th , th ro u g h P ab ian ice, K o n stan ty n ó w a n d A lek san d ró w in th e w est, to Stryków , Zgierz a n d ev en O zorków in th e n o rth . O ne re s u lt of O p e ratio n Łódź w as th e division o f th e reg io n in to two o ccu p atio n zones: G e rm a n a n d A u stria n , w ith th e b o rd e r r u n n in g to th e n o rth of Piotrków a n d W ieluń.
Rys. 1. Wojskowe miejsca pochówku z okresu I wojny światowej
w okolicach Łodzi O zo rk ó w D zierźązn . łosa nó\ G rzm ią ca jiB r z e z in y lW itko w ice Felicjanów | T | M a łc ze w W iąc zyń * D olny G a lk ó w M. Kaletnik" M ileszkj ¡tantynów \ z k i ikow ice W ym ysłów G a d k a S tara Borow a P aw likow icel Ł azn ó w Rydzyny B ędków K iełczów ka Piotrków Trybunalski Drogi / R o ad s Sw ędów
t
t
Szczaw in Pocwtardowka A e k s a n d ró w J L C m e n ta rz sam odzielny I M ilitarv cem etervSrock
W olbó rz M ilitary cem etery
K w a te ra na c m e n tarzu / S ecto r in:
t
rzym sko-katolickim a R o m a n C atho lic cem etery •O1 ew angelicko -augsburskim ■ an Evan gelical cem eteryt
m ariaw ickim a M aria vite cem etery ¿ r* praw osław nymIF an Eastern O rtho dox cem etery cu3 K opiec mogilny
i t M em o rial m ound l|J ‘ M o g iła / S ingle grave
Fig. 1. Military burial places from the World War I period in the vicinity
of Łódź
Materialnym odzwierciedleniem tamtych krwa wych zdarzeń są opisane w dalszej części wojskowe miejsca pochówku. W maju 2003 r. udokumentowa nych i upamiętnionych obiektów tego typu w całym województwie łódzkim było 176. Nie jest to stała liczba, ponieważ cały czas odkrywane są nowe miejsca pochówku żołnierzy poległych podczas I wojny światowej. Oprócz upamiętnionych obiek tów cmentarnych, istnieje nie ustalona liczba obiek tów nie upamiętnionych, których nie można zlokali zować w terenie. Są to miejsca udokumentowane je dynie archiwalnie, na których często dokonywane
The m ilitary cem eteries d escrib ed below are m a terial relics of th o se bloody events. In May 2003, th ro u g h o u t Łódź Woje wództwo, th e re w ere 176 d o cu m en ted a n d co m m em o rated cem eteries of th is type. T he to tal is n o t fixed a s new places of b u ria l are still b ein g discovered a n d th e re are a n u n d e fin e d n u m b e r w hich c a n n o t be found. T h ese e x ist only in th e archives, very often new b u ria ls overlie th em , o r th e y h av e b e e n m oved o r sim ply p lu n d e re d a n d d e stro y ed . In th e a re a
CD N3
T a b e l a I. Tabela inwentaryzacyjno-waloryzacyjna cmentarzy z okresu I wojny światowej w regionie łódzkim (stan w 2003 r.) T a b le I. Cemeteries from the World War I period in the Łodź region - ranked catalogue (for 2003)
Nazwa miejsca Tablica informa cyjna Obiekt central ny Inskryp cje Liczba nagrobków Liczba krzyży Materiał budowlany Ogrodze nie Bramy Prace porząd kowe Wpis do rejestru zabudowy Liczba pocho wanych Powierz chnia (w ha) Liczba punktów Ranga Place Informa tion board Central Monu ment Inscrip tions No of grave stones No of crosses Building material Bound aries Gates Resto ration Register entry No of
bodies Area (ha)
Point
score Rank
Cmentarz samodzielny / Military cemetery
Dzierżązna _ - + 13 - C ,S + resid. + resid. - - 130 0.12 12 III
Gadka Stara + 0 + > 130 - C, G, Z, S + + + + c. 2000 5.2 33 I
Galków Las _ B + 4 resid. - C, B + resid. - - - 500 0.5 14 III
Kalino - - - - 2 Z + - - - 41 0.001 10 III Kiefczówka - - + 11 35 c,z + + + - 88 0.07 20 I Matczew + _ + - - c,s - - - - n. d. n. d. 10 III Pawlikowice _ + >65 > 5 c,w - - - - c. 500 0.52 15 II Piotrków Trybunalski - B + 99 - C, B, Z + + + - n. d. 0.005 21 I Poćwiardówka + 0 + >215 3 resid. C, w, S, M - - + - n. d. 1.25 25 I
Rszew Leqionowo - _ + > 9 0 1 C ,W + resid. - - - >874 1.7 14 III
Wiaczyń Dolny + 2 0 + >400 - C, B, G, S ,Z + + + - c. 1977 1.02 28 I
Witkowice - 0 resid. + >15 - C, B, S + resid. + resid. - - n. d. 3.4 17 II
Wymysłów Piaski + 0 + 114 1 C, W, M, Z + - + - 725 1.1 24 1
Zgierz-Krogulec _ B .2 K + - 14 C, B, G, S, W + + + - 319 0.78 19 1
Kwatery wojskowe na cmentarzach rzymskokatolickich / Military sectors in Roman Catholic cemeteries
Będków _ + 5 _ c - - + - C. 100 0.005 12 III
Gieczno + - 1 W - - - - 1 0.0002 11 III
Konstantynów, ul. Łaska - - + 2 - c - - - - 2 0.0004 11 III
Łaznów _ + 5 1 c,z - - - - n. d. 0.0008 11 III
Łódź-Mileszki - + 1 - s - - + - 35 0.0002 10 III
Łódź, ul. Rzgowska • - - - - L - - + - 7 0.0025 11 III
Pabianice - - + 1 - c - - - - 48 0.0004 10 III
Piotrków Trybunalski - „nowy cmentarz”/ ‘new’ cemetery + B - - - B, M - - + - >443 0.036 13 III Srock + B + 1 6 B, G, Z - - + - c. 400 0.0012 19 1 Stryków + - - - - L - - + - 279 0.005 11 III Szczawin - - + 15 - C - - + - C. 150 0.025 12 III Wolbórz - - + - 19 Z - - + - n. d. n. d. 12 III
Zgierz, ul. Skargi - - - 23 - L - - + - 27 0.0288 11 III
T ur yz m 2004, 1 4 /2
Kwatery wojskowe na cmentarzach ewangelicko-augsburskich / Military sectors in Evangelical cemeteries
Aleksandrów Łódzki - 0 + 9 - C ,S - - + - 38 0.068 13 III
Borowa - - + 3 - B - - - - n. d. n. d. 10 III Brzeziny - - + > 30 - C - - - + n. d. 0.009 12 III Felicjanów - - + 2 - C - - - - 4 0.0002 8 IV Łódź-Łaskowice - - + 1 - C - - - - n. d. 0.0002 8 IV Ozorków - - + 14 - C - - - - c. 36 0.009 12 III Piotrków Trybunalski - B, K + > 57 1 C, W, B - - - - 400 0.03 17 II Rosanów - - - 2 - C - - - - 2 0.0002 8 IV Rydzyny - - + 2 - C - - - - 4 0.0004 10 III Swędów - - + 14 - C - - - - c. 60 0.005 12 III
Zgierz, ul. Spacerowa + 0 , K + 14 1 C ,G, Z, P - - + - c. 100 0.003 20 I
Zakowice - - + 4 - C - - - - 6 0.0005 8 IV
Kwatery wojskowa na cmentarzu mariawickim / Military sector in a Mariavite cemetery
Grzmiąca - - + 1 - c - - - 3 0.0006 11 III
Kwatery wojskowe na cmentarzu prawosławnym / Military sector in an Eastern Orthodox cemetery
Łódź, ul. Telefoniczna + - + 49 7 c , z - - + - 1151 0.2 22 I
Mogiły / Individual graves Konstantynów Łódzki,
ul. Kościelna
- - + 4 C - - + - 4 0.0008 11 III
Zgierz-Aniołów - - + 1 - c, W + - + - 2 0.0002 13 III
Kopiec mogilny / Unmarked mounds
Kaletnik - K - 0 1 w - - + - n. d. 0.01 . . . 10 III
C - beton, Z - żeliwo, W - drewno, B - głaz, G - granit, S - kamień, L - lastriko, M - marmur, P - piaskowiec; O - obelisk, K - krzyż; n. d. - nieznana, (+) - element występuje, (-) - element nie występuje, > nie mniej niż,
resid. - element występuje w stanie szczątkowym, c. - circa, okoto; I - walory bardzo wysokie, II - walory wysokie, III - walory średnie, IV - walory niskie.
Ź r ó d ł o : Opracowanie własne.
C - concrete, Z - cast iron, W - wood, B - boulder, G - granite, S - stone, L - mosaic, M - marble, P - sandstone; O - obelisk, K - cross; ul. - Street; n. d. - unknown number or area, (+) - element present, (-) - element absent, > - not less than, resid. - residual; c. - circs, I - very high value, II - high value, III - medium value, IV - low value.
S o u r c e : Author. CD 03 N o ta tk i n au k o w e - R es ea rc h n o te s
94 Turyzm 2004, 14/2
są nowe pochówki, zostały przeniesione lub po pro stu zdewastowane i rozkradzione. N a obszarze ba dań (teren bitwy pod Brzezinam i) znajdują się 44 obiekty udokumentowane: cm entarze samodzielne, kwatery, mogiły, kopce mogilne (rys. 1) i ok. 50 obiektów nie upam iętnionych. Tabela I przedstawia inwentaryzację badanych obiektów. Karta inwenta ryzacyjna zawiera inform acje ilustrujące stan obec ny obiektów i prezentuje wyniki badań terenowych przeprowadzonych w okresie od sierpnia 2002 do maja 2003 r.
4. ZAKŁADANIE I BUDOWA CMENTARZY Z I WOJNY ŚWIATOWEJ
I w ojna św iatow a pochłonęła miliony niewinnych ofiar. W regionie Łodzi polegli wywodzili się z wrogich armii. Byli to: R osjanie, Niem cy, Au striacy, W ęgrzy, a także Polacy, U kraińcy, Słow a cy, Czesi. Bardzo szybko pojaw ił się problem za pew nienia poległym należytych m iejsc pochówku. W rejonie Łodzi, bezpośrednio po zakończeniu działań wojennych, porządkow aniem pobojow isk obarczono ludność cy w iln ą i specjalne oddziały wojskowe. Pojaw iły się instytucje zajm ujące się organizow aniem cm entarzy w ojskow ych. D ziałal ność tych instytucji była w ramach propagandy austriackiej i niem ieckiej w yolbrzym iana i ide alizowana. O głaszano specjalne konkursy na pro jekty kaplic cm entarnych, nagrobków, krzyży. W yjątkow ą dbałością obejm ow ano m iejsca po wygranych bitw ach, które w przyszłości m ają być odw iedzane przez potom nych. Sam proces po w staw ania i organizow ania cm entarzy wyglądał podobnie na terenie obu stref okupacyjnych. O jak najszybszym rozpoczęciu prac zadecydow ało kil ka względów. K ierow ano się w dużej mierze względam i higienicznym i, gdyż nie zabezpieczo ne groby zanieczyszczając wodę sprzyjały pow staw aniu epidem ii tyfusu, cholery i innych cho rób zakaźnych. D rugim argum entem przem aw ia jącym za szybkim tw orzeniem cm entarzy było w ykorzystanie taniej siły roboczej, ja k ą stanowili jeńcy, a także ludzi sztuki pow ołanych „pod broń” ( Sc h u b e r t 1992). W ielu rzeźbiarzy, archi
tektów czy m alarzy w olało służyć ojczyźnie wy korzystując swe uzdolnienia artystyczne, niż w al czyć wręcz.
G eneralną zasadą zakładania cm entarzy miała być ścisła harm onia z najbliższym otoczeniem . Starano się w ykorzystyw ać walory naturalnego
stu d ie d (the b attlefield of Brzeziny) th e re a re 44 d o c u m e n te d sites: m ilitary cem eteries, se c to rs of o th e r cem eteries, a n d in d iv id u al g rav es o r u n m a rk e d m o u n d s (fig. 1): a n d a b o u t 50 u n re c o rd ed site s. Table 1 p re s e n ts a catalo g u e a n d d e sc rib e s th e ir p re s e n t s ta te a s well a s sh ow ing th e r e s u lts of field re se a rc h u n d e rta k e n b etw een A u g u st 2002 an d May 2003.
4. THE ESTABLISHMENT
OF WORLD WAR I CEMETERIES
World W ar 1 took m an y in n o cen t victims. The soldiers killed in the Łódź region cam e from opposing arm ies: R ussians, G erm ans, A ustrians. H ungarians, as well as Poles, U krainians, Slovaks, an d Czechs. The problem of providing a d ecen t place to bury th em arose veiy quickly. In the Łódź region directly after th e cam paign th e resp o n s ibility for cleaning u p th e battlefields was given to civilians an d special military u n its, while specific in stitu tio n s for organising military cem eteries appeared. As part of G erm an a n d A u strian pro p ag an d a of th a t tim e however th eir activity w as overrated and idealised. Special com petitions were a n n o u n ced for chapel, gravestone and cross design. The site s of victorious b attles to be visited by fu tu re generations were ta k en u n d e r p a rtic u la r care, and the process of estab lish in g and organising th em w as sim ilar in both G erm an and A ustrian occupation zones. The im m ediate s ta rt to th e work w as d u e to several factors b u t the m ain re a so n s were hygienic as unhygienic b u ria ls an d polluted w ater had led to a risk of ty p h u s, cholera an d other contagious d iseases spreading. A nother a rg u m en t for th eir quick construction was the opportunity to u se a cheap workforce (prisoners of w ar a n d ‘conscripted’ artists) ( S c h u b e r t 1992) a s m any sculptors, arch itects or p a in te rs preferred to serve th e ir cou n try u sin g th e ir talen ts ra th e r th a n fighting.
The general principle w as to fit the cem etery into th e su rro u n d in g s usin g th e la n d sc a p e a n d a s n a tu ra lly a s possible ( K n e r c e r 1995). C em eteries w ere very
krajobrazu i rzeźbę terenu ( Kn e r c e r 1995). B ar
dzo często cm entarze lokow ano w lesie lub na skraju lasu (Zgierz-K rogulec, W iączyń Dolny, Poćw iardów ka, P aw likow ice, W ym ysłów Pias ki, W itkowice, K onstantynów -R szew Legionowo). Zalecano rów nież lokalizację na lokalnych wy niesieniach terenu, co uw zględniono podczas tw o rzenia dwóch cm entarzy - w G adce Starej i pod K onstantynowem Łódzkim (Rszew Legionowo).
Bardzo d u żą wagę przyw iązyw ano w zakłada niu cm entarzy do obsadzeń roślinnością. Szczegól ny nacisk kładziono na stosow anie krzewów i drzew rodzim ych, co m iało sprzyjać harmonii z terenem . Ponadto w łaściw ie zastosow any m ate riał roślinny eksponow ał założenia cm entarne, a odpow iednio dobrane drzew a miały odgryw ać rolę pom ników w krajobrazie ( Kn e r c e r 1995).
Preferow ano św ierki, tuje, dęby, klony i graby, a do obsadzania mogił i kw ater używ ano barwinku i bluszczu. Zieleń w ykorzystyw ano rów nież na ogrodzenia cm entarne. Do m niejszych założeń stosow ano żyw opłoty z głogu, ligustru i tarniny (Poćw iardów ka), a do w iększych świerki, tuje i graby (Kalino).
Przy zakładaniu cm entarzy preferow ano pro ste założenia przestrzenno-kom pozycyjne, w yko rzystujące walory naturalnego krajobrazu i rzeź bę terenu (K N ER C ER 1995). Starano się tw o rzyć obiekty osiow o-sym etryczne, dostosow ane do otaczającego terenu lub ju ż istniejących m o gił, których nie chciano przenosić. Na badanym obszarze przew ażały plany oparte na prostoką tach i kw adratach (W iączyń, Poćw iardów ka, W it kowice, Zgierz K rogulec), a także na półko lach (Gadka Stara, W ym ysłów Piaski). O becnie pierw otne założenia cm entarne s ą mało w idocz ne, zatarte przez czas, ja k rów nież przez prace rem ontow e prow adzone w niektórych obiek tach.
Ogrodzenie m iało w ydzielać m iejsce pochów ku żołnierzy z otoczenia, ale jednocześnie w spół grać z krajobrazem . D la większych cm entarzy proponow ano m ur kam ienny (G adka Stara) lub wał ziemny (W itkow ice, Poćw iardów ka), a dla m niejszych obiektów i m ogił płoty z żeliw a (W iączyń, Gałków ek, D zierżązna, W itkow ice) lub drewna (Zgierz-K rogulec, Zgierz A niołów) ( K N E RCER 1995). Na obudow ę pojedynczych mogił w obrębie cm entarza zalecano stosow anie kam ie ni. Popularną form ą ogrodzenia były także ży wopłoty z krzew ów (Poćw iardów ka) i drzew (Kalino). C zęsto stosow ano jednocześnie dwa rodzaje ogrodzenia. Z godnie z wszelkim i
instruk-often s itu a te d in o r a t th e edge of a forest (Zgierz-Krogulec, W iączyń Dolny, Poćwiar dów ka, Pawlikowice, W ymysłów Piaski an d W itkowice, K o n stan ty n ó w - Rszew Legio nowo). A location on a local hill w as also recom m ended, a n d actu ally followed a t G ad k a S ta ra a n d Rszew Legionowo (near K onstantynów Łódzki).
A lot of a tte n tio n w as paid to p lan tin g local types of low vegetation a n d trees to h a rm o n ise w ith th e su rro u n d in g area. A ppropriately a rra n g ed p lan tin g se t off th e cem etery w ith su ita b ly selected trees perform ing a m o n u m e n ta l role in th e la n d sc a p e ( K n e r c e r 1995). Those u su ally selected w ere sp ru c e, th u ja , oak, m aple a n d h o rn b eam , a n d th e low vegetation u sed for individual graves a n d in secto rs in clu d ed periw inkle a n d ivy. P lan ts were also u s e d for cem etery b o u n d aries, sm aller cem eteries w ere su rro u n d e d w ith h aw th o rn , privet a n d b la c k th o rn hedges (Poćwiardówka) a n d for th e larger, sp ru ce, th u ja a n d h o rn b e a m w ere u se d (Kalino).
Sim ple sp a tia l com positions were p re ferred u s in g existing n a tu ra l a n d la n d scape resources ( K n e r c e r 1995). Cem eteries w ere u su a lly desig n ed sym m etrically a ro u n d a n axis, a n d fitted to th e s u r ro u n d in g a re a o r a lread y existing graves w hich people did n o t w a n t to move. In th e a re a stu d ie d m o st cem eteries were b ased on rectan g les o r s q u a re s (Wiączyń, Po ćw iardów ka, W itkowice a n d Zgierz Kro gulec), a s well a s sem i-circles (Gadka S tara a n d W ymysłów Piaski). At p re s e n t d ue to p a ssin g tim e th e original cem eteries are barely traceab le, a lth o u g h som e have been renovated.
The b o u n d a rie s w ere to sep a ra te th e so ld iers’ b u ria l place from th e s u rro u n d in g area, b u t a t th e sam e tim e h arm o n ise w ith th e lan d scap e. For larg er cem eteries sto n e w alls (G adka Stara) o r d itch es (Witkowice a n d Poćwiardówka) w ere recom m ended, a n d for sm aller o n es a n d single graves, railings m ad e from c a s t iron (Wiączyń, Galkowek, D zierżązna a n d Witkowice) or w ooden fences (Zgierz Krogulec a n d Zgierz Aniołów) ( K n e r c e r 1995). For individual graves, stone w as recom m ended. A popular form w as a hedge (Poćwiardówka) or trees (Kalino) w ith th e two often u sed sim
ultan-cjam i i odgórnym i nakazam i wystrój cm entarzy miał być jednorodny, dopasow any do charakte ru pochow anych na nim poległych. Nagrobki mia ły być skrom ne, jednakow e dla żołnierzy w ro gich armii, a m ateriał budow lany miał bazować na lokalnych surow cach (F R O D Y M A 1 9 8 9 ) .
W przypadku m ateriału budow lanego należy wyróżnić m ateriał pierw otny stosow any przy b u dowie cm entarzy (kamień polny, głaz narzuto wy, beton, drewno, żeliw o) i m ateriał wtórny sto sowany przy odnaw ianiach i upam iętnianiu nie których obiektów (lastriko, m armur, granit, drew no, beton). T rzeba jed n ak zaznaczyć, że prace na wielu cm entarzach ograniczają się jedynie do uporządkow ania terenu zajętego przez cm en tarz. Nowy, wtórny m ateriał stosow any jest w zasadzie jedynie do upam iętnienia - postaw ie nia obiektu centralnego lub tablicy pam iątko wej. W yjątkiem je st cm entarz w lesie Krogulec w Zgierzu, który je st całkow icie odrestaurow any, i kw atera na cm entarzu rzym skokatolickim w Zgie rzu, gdzie postaw ione są nowe nagrobki z las- trika.
O pisując stylistykę, wzięto pod uwagę w szyst kie m aterialne elem enty cm entarza, służące upa miętnieniu mogił i pochow anych w nich osób. W yróżniamy: nagrobki, krzyże, podkreślające in dywidualne i zbiorow e mogiły, a także obiekty centralne, upam iętniające w szystkich pochow a nych na cm entarzu. N agrobki najczęściej w ystę pują jako „pulpitow e” tabliczki nagrobne, stojące stele i głazy narzutowe. W śród krzyży w yróżnio no żeliwne, betonow e i drew niane. N ajw iększą różnorodnością o dznaczają się obiekty centralne - obeliski z kamieni zw ieńczone krzyżem, duże drew niane krzyże, głazy narzutow e, drew niana kaplica w G adce Starej (już nie istniejąca), no we obeliski z betonu, lastrika.
Istnieje pew na zależność w sposobie upam ięt niania pochow anych. W strefie okupacji austro- węgierskiej, dom inującą form ą są żeliw ne i be tonowe krzyże (fot. 1) (K iełczów ka, W olbórz, Piotrków Trybunalski). N atom iast w strefie oku pacji niemieckiej przew ażają nagrobki betonowe i z kam ienia (fot. 2). W yjątkiem je st kw atera na cm entarzu praw osław nym w Łodzi, gdzie obok betonowych pom ników p ojaw iają się także żeliw ne krzyże.
W artym uwagi elem entem są inskrypcje i epi- grafy zarówno pierw otne, ja k i wtórne. Inskryp cje wyryte są na obiektach centralnych, na nagrob kach z betonu i z kam ienia. Inskrypcje dotyczą podstaw ow ych inform acji o poległych. Na
obiek-eously. A ccording to regulations, the
cem etery decoration w as su p p o sed to be
hom ogenous an d appropriate for the
buried soldiers. The gravestones were to be m odest, identical for soldiers from opposing arm ies, a n d th e building m aterial w as to come from local re so u rce s ( F r o d y m a 1989).
M aterials include th e original ones u sed for building th e cem eteries (local stone, erratic boulders, concrete, wood and cast iron), a n d m ore recen t m aterial used for renovation a n d com m em oration (mosaic, m arble, granite, wood a n d concrete). It m u s t be rem em bered, however, th a t work in m any cem eteries is lim ited to cleaning th e area. New m ore recen t m aterial is u sed only for a cen tral m o n u m en t or an inscribed m em orial tablet. An exception is the com pletely renovated cem etery in the Krogulec forest in Zgierz, and a section of the Zgierz R om an Catholic cem eteiy w here th ere are new m osaic gravestones.
The style is defined by all the physical elem ents serving a s graves an d com m em orating th o se b u ried in them : grave stones, cro sses m arking individual and collective graves, a s well a s central m o n u m en ts com m em orating all who are buried in th e cem etery. The gravestones are u su ally in ‘p u lp it’ form, stan d in g slabs or boulders, while cro sses are of c ast iron, concrete or wood. The w idest variety is show n by cen tral m o n u m e n ts - obelisks topped by sto n e crosses, large wooden crosses, boulders, in G adka S tara a wooden chapel (no longer existing), or new er obelisks m ade of concrete w ith mosaic.
There is certain regularity in the way the dead are com m em orated. In th e A ustro- H ungarian occupation zone cast-iron an d concrete cro sses dom inate (photo 1) (Kieł czówka, Wolbórz a n d Piotrków T rybunal ski), while in th e G erm an zone graves are m ostly m ade of concrete a n d stone (photo 2). The only exception is th e section of the O rthodox cem etery in Łódź w here th ere are concrete m o n u m e n ts an d also cast-iron crosses.
In sc rip tio n s a n d in d iv id u al ep ita p h s, b o th original a n d m o re re c en t, a re w orth m en tio n in g on c e n tra l m o n u m e n ts an d ind iv id u al g ra v e sto n e s a n d c o n tain b asic in fo rm atio n a b o u t th e d ead soldiers. On
tach centralnych, oprócz inform acji o liczbie i na rodowości pochow anych na danym cm entarzu, m ożna odnaleźć rów nież krótkie cpigrafy, czyli na pisy w form ie m otta lub dew izy, często w formie wierszowanej (Encyklopedia popularna PWN, 1994).
cen tral m o n u m e n ts, in addition to inform a tio n a b o u t th e n u m b e r a n d n a tio n a lity of th e so ld ie rs b u rie d , s h o r t e p ita p h s c a n also b e fo u n d i.e. te x ts in th e form of a m otto, often rhym ed (Encyklopedia popular- na PWN, 1994).
Fot. 2. Cmentarz w Wymyslowie (fot. autorka) Photo 2. The cemetery in Wymysłów (author's photograph)
Na badanym obszarze pierw otne epigrafy za chow ały się m iędzy innym i na obelisku kwatery żołnierskiej na cm entarzu ew angelickim w Zgierzu i na obiekcie centralnym na cm entarzu w ojsko wym w Piotrkow ie T rybunalskim . O prócz inskryp cji pierwotnych na cm entarzach i kwaterach znaleźć można epigrafikę współczesną, um ieszczoną na no wych tablicach pam iątkowych - np. na cmentarzu w Zgierzu w lesie Krogulec.
C m entarze z okresu I w ojny św iatow ej na bada nym obszarze nie n ależą do w yjątkow ych obiek tów tego typu. Nie o d zn aczają się ta k ą różnorod nością form architektonicznych i założeń cm entar nych, jak pochodzące z tego sam ego okresu cm en tarze w Beskidzie Niskim. Tw órcy obiektów
cmen-In th e s tu d y a re a , original e p ita p h s have b e e n p re se rv e d on th e obelisk of th e s o ld ie rs’ se c tio n a t th e Evangelical cem etery in Zgierz a n d on th e c e n tra l m o n u m e n t in th e m ilitary cem etery in Piotrków T ry b u n alsk i. A p art from o riginal in sc rip tio n s, m o d e rn e p ita p h s c a n b e fo u n d o n n ew g ra v e sto n e s e.g. in th e cem e te ry in th e K rogulec fo rest in Zgierz.
C em eteries from W orld W ar I in th is a re a are n o t ex ce p tio n a l a n d th ey do n o t d isp lay s u c h a v a rie ty of a rc h ite c tu ra l form s a s th o s e in th e B eskid Niski. The a rtis ts w ork in g in c em e te rie s a ro u n d
Fot. 1. Cmentarz w Kietczowce (fot. autorka)
tarnych okolic Łodzi korzystali z gotowych wzorów nagrobków i krzyży. W konsekwencji typologia tych elementów jest mało zróżnicowana, co spra wia, że mniejsze założenia cmentarne, a w szczegól ności kwatery na cmentarzach ewangelickich, są do siebie bardzo podobne. Niemniej jednak wszystkie zbadane obiekty odznaczają się dużym urokiem, charakterystycznym dla starych cmentarzy, a swoim wyrazem zmuszają do chwili refleksji nad tragiczną śmiercią żołnierską. Szczególnie dużą wartością i atrakcyjnością odznaczają się obiekty posiadające największą liczbę elementów pierwotnych. Bardzo dobrze ukazuje to waloryzacja przeprowadzona me todą bonitacji punktowej ( Wa r s z y ń s k a 1971).
W celu przeprowadzenia waloryzacji opraco wane zostały kryteria, według których poszczegól nym obiektom nadano odpowiednią liczbę punktów (tab. I). Brane były pod uwagę cechy podstawowe, oceniane w skali 1-3, które wpływają na atrakcyj ność turystyczną cmentarzy, a także cechy dodatko we, podnoszące w szczególny sposób wartość bada nych obiektów, za które obiekt otrzymywał dodat kowy jeden punkt. Wśród cech podstawowych naj wyżej punktowane były pierwotne założenia cmen tarne, nagrobki, krzyże, ogrodzenia i bramy, a także stan obecny, stopień zadbania i ewentualne prace re stauracyjne przeprowadzone w obrębie obiektów, dostępność cmentarza i posiadanie przez niego tabli cy informacyjnej. Cechy dodatkowo brane pod uwa gę to informacja w przewodniku, na mapie tury stycznej, wpis do rejestru zabytków, niepowtarzal ność i występowanie epigrafów.
Przeprowadzona waloryzacja pozwoliła określić atrakcyjność turystyczną poszczególnych obiektów. W tym celu obliczono średnią arytmetyczną sum bo nitacyjnych (x), a następnie odchylenie standardo we. Wartość odchylenia standardowego została do dana i odjęta od średniej arytmetycznej i w ten spo sób wydzielono cztery przedziały, którym przypisa no odpowiednie rangi atrakcyjności turystycznej (od I do IV) (tab. I). Na podstawie otrzymanych wyni ków powstała mapa (rys. 2) przedstawiająca roz mieszczenie cmentarzy na obszarze badań i ich wa loryzację. Mapa waloryzacyjna ukazuje stopień atrakcyjności obiektów cmentarnych z okresu I woj ny światowej w okolicach Łodzi. Jak widać więk szość obiektów posiada średnie walory turystycz ne - 61,4%, 22,7% obiektów charakteryzuje się wa lorami bardzo wysokimi, 6,8% walorami wysokimi, a 9,1% walorami niskimi. Miejsca pochówku o wa lorach bardzo wysokich to cmentarze bądź kwatery niedawno odnowione i uporządkowane. Z kolei obiekty o walorach bardzo niskich to cztery
kwate-Łódź u se d re a d y -m a d e id e as for g rav e s to n e s a n d c ro sse s. As a co n se q u e n ce th e y a re n o t varied, w hich m a k es sm aller cem etery s e c tio n s, a n d p a rticu larly th o se in Evangelical cem eteries, very sim ilar one to a n o th e r. However, all th e s tu d ie d s ite s h av e th e c h a rm typical of old c e m e te rie s a n d en co u rag e reflection on th e so ld ie r’s tragic d e ath . The m o st v a lu ab le a n d a ttra ctiv e are th o se w ith th e la rg e st n u m b e r of original e lem en ts sh o w n very clearly in th e p o in t sco res a n d ra n k in g s ( W a r s z y ń s k a
1971).
To d e te rm in e ra n k s , criteria were c h o se n a n d p o in ts sco red (table 1). The ra n k in g , o n a 1-3 scale, w as b a se d on th o se fe a tu re s w hich affect th e to u ris t a ttra c tiv e n e s s of cem eteries, a s well a s o n a d d itio n a l fe a tu re s allow ing th e sco rin g a n e x tra fo u rth point. A m ong b a sic fe a tu re s, p o in ts w ere given to alre ad y -ex istin g cem eteries, grave sto n e s. c ro sse s, b o u n d a rie s a n d g ates, as well a s to th e ir p re s e n t con d itio n a n d po ssib le re s to ra tio n w ork, th e a c c e ssib ility of th e cem etery a n d a n avail able inform ation board. The additional fe a tu re s ta k e n in to a c c o u n t w ere in fo rm atio n in a gu id eb o o k , on a to u rist m ap, a n e n try in th e re g ister of m o n u m e n ts, u n iq u e n e s s a n d th e p resen ce of e p ita p h s.
The ra n k in g d e te rm in e d th e to u ris t a ttra c tiv e n e s s of a n ind iv id u al site. For th is p u rp o se th e a rith m e tic a l m ean (x) w as c alc u la te d , followed by th e s ta n d a rd d eviation. The v a lu es of th e s ta n d a rd d ev iatio n w ere a d d ed to an d s u b tra c te d from th e m e an a n d in th is w ay fo u r to u ris t a ttra c tiv e n e s s ra n k s w ere identified (I—IV) (table 1). From th e re s u lts a m a p w a s d raw n (fig. 2) p re s e n tin g th e d is trib u tio n of cem eteries in th e a re a s tu d ie d w ith th e ir ra n k s a n d sh ow ing th e degree of a ttra c tiv e n e ss. M ost (61.4%) w ere in ra n k III, 22.7% w ere v eiy highly ev alu ated (rank I), 6.8% - highly (ran k II), a n d 9.1% - poorly (ran k IV). T hose very highly e v alu a te d a re w hole cem eteries or ind iv id u al s e c tio n s w h ich have recently b e e n re n o v a ted o r clean ed . T hose poorly
ry na cm entarzach ew angelickich. W ynika to z bar dzo złej sytuacji cm entarzy ew angelickich na bada nym obszarze. S ą to obiekty bardzo często zdew a stowane i rozkradzione, nic więc dziwnego, że kwa tery wojskowe znajdujące się na nich uzyskały tak mało punktów w przeprowadzonej waloryzacji.
e v a lu a te d w ere from fo u r Evangelical c em e te rie s w h ic h h a v e b e e n p lu n d e re d a n d d a m ag e d re s u ltin g in th e ir very poor co n d itio n .
Rys. 2. Mapa waloryzacyjna; proponowane szlaki turystyczne
P ro p o n o w a n e s z la k i tu ry s ty c z n e S u g g e s te d to u ris t trails
P io trk ó w T ry b u n a ls k i
Fig. 2. Map of cemeteries ranked by tourist attractiveness with suggested
tourist trails
5 . PROPOZYCJA SZLAKÓW 5 . SUGGESTED TOURIST
TURYSTYCZNYCH TRAILS
C m entarze z okresu I w ojny św iatow ej są bardzo dużym potencjałem turystycznym okolic Łodzi. Aby je w pełni w ykorzystać, należy przeprow adzić szereg prac restauracyjnych i porządkow ych. Jed nak i w obecnym stanie s ą to obiekty warte obej rzenia, posiadające ogrom ny urok starych cm en tarzy, z ciekaw ym i nagrobkam i i innymi elem en tami architektury cm entarnej. W zw iązku z tym zaproponow ano pięć szlaków turystycznych po m iejscach pochów ku z okresu I w ojny światowej w okolicach Łodzi. Przebieg poszczególnych tras przedstaw ia załączona m apa (rys. 2).
C em eteries from W orld W ar I have g re a t to u ris t p o te n tia l for a re a s n e a r Łódź b u t in o rd e r to exploit th e m fully a lot of re s to ra tio n a n d c lea n in g n e e d s to be done. However, even in th e ir p re s e n t c o n d itio n th e y a re w o rth visiting w ith th e ir old c em e te ry c h a rm , th e ir in te re s t in g g rav es a n d e le m e n ts of cem etery a rc h ite c tu re . As a re s u lt five to u ris t tra ils h ave b e e n su g g e ste d , to ta k e to u ris ts to th o se c e m e te rie s from th e tim es of World W ar I, p re s e n te d on a m a p (fig. 2).
100 Turyzm 2004, 14/2
Każdy ze szlaków liczy powyżej 40 km, dlatego raczej niezbędny je s t sam ochód. Do wędrówek pieszych bądź w ycieczek row erow ych m ożna wy brać sobie określone fragm enty szlaków.
Szlak I (ok. 43 km): Ł ó d ź-Z g ierz-S z cza w in - S w ę d ó w - S t r y k ó w - P o ć w ia r d ó w k a - G r z m i ą c a - Brzeziny.
Szlak II (ok. 45 km): K onstantynów Ł ó d zk i- Aleksandrów Ł ó d zk i-Z g ie rz-R o sa n ó w -O z o rk ó w - D zierżązna-G ieczno.
Szlak III (ok. 43 km): Ł ó dź-M ileszk i-W ią- czyń D o ln y -G a łk ó w -B o ro w a -K a le tn ik -Z a k o - w ice-F elicjanów -W itkow ice-M ałczew .
Szlak IV (ok. 42 km): P ab ian ice-W y m y słó w - P aw likow ice-R ydzy ny-K alino-G ad ka Stara.
Szlak V (ok. 48 km): S rock-K iełczów ka-B ęd - k ów -Ł azn ó w -W o lb ó rz-P io trk ó w Trybunalski.
6. PODSUMOWANIE
O biekty cm entarne z okresu I wojny światowej, niestety, nie są w ykorzystyw anym walorem tury stycznym okolic Łodzi. W ogrom nym stopniu przyczynia się do tego bardzo zły stopień zacho wania tych obiektów , brak oznaczeń i informacji na ich temat. Taki stan rzeczy je st dość niepoko jący, gdyż cm entarze - nieodłączny elem ent każdej cyw ilizacji - zaw sze odgryw ały d użą rolę w kul turze każdej społeczności. M iejsce pochówku, grób - to rodzaj w iadom ości: tu leży człowiek, należy zatem uszanow ać takie m iejsce, gdyż tak nakazuje nam nasza kultura i religia. W szczegól ności winno się pam iętać o m ogiłach i cm enta rzach, na których spoczyw ają prochy cudzoziem ców, którzy zostali pochow ani na obcej ziemi. Po śmierci nie jest bow iem istotne, jakiej naro dowości czy wiary był zm arły, gdyż każdem u człow iekowi należy się szacunek. Cm entarze są ponadto źródłem wiedzy o historii regionu, co potęguje ich atrakcyjność turystyczną. Tym bar dziej cm entarze z I w ojny św iatow ej, czyli okresu nie najlepiej nam znanego, a niezm iernie w ażne go, w wyniku którego po 123 latach Polska odzy skała niepodległość. C m entarze w ojenne z I woj.- ny m ogą być p ouczającą lek cją historii o tamtych wydarzeniach. Aby je d n a k te obiekty stały się atrakcją tu ry sty czn ą należy przeprow adzić wiele prac porządkow ych i rem ontow ych, otoczyć je opieką zarów no społeczną, ja k i in stytucjonalną a także odpow iednio je prom ować.
E ach of th e trails is over 40 km long so the u se of a c a r is advisable. For walking or cycling p a rts of a trail can be chosen.
Trail I (about 43 km): Łódż-Zgierz- S z c z a w i n - S w ę d ó w - S t r y k ó w - P o ć w i a r - dów ka-G rzm iąca-B rzeziny.
Trail II (about 45km): K onstantynów Ł ó d z k i- A le k s a n d r ó w Ł ó d z k i-Z g ie rz - Rosanów -O zorków -D zierżązna-G ieczno.
Trail III (about 43 km): Łódż-Mileszki- Wiączyń D olny-G alków -B orow a- K aletnik- Żakowice-Felicjanów-W itkowice-Malczew.
Trail IV (about 42 km): Pabianice- W ym ysłów -P aw likow ice-R ydzyny-K alino- G adka S tara.
Trail V (about 48 km): Srock-Kiełczów- ka-Będków -Łaznów -W olbórz-Piotrków Try bunalski.
6 . CONCLUSIONS
U nfortunately, World W ar I cem eteries n ear Łódź are no t well exploited a s a to u rist resource largely d u e to th eir very poor condition an d th e lack of inform ation. This situ atio n is worrying, a s cem eteries - an intrinsic elem ent of all civilisations - have always played a significant role in the cu ltu re of all com m unities. A burial place, a grave, is a source of knowledge: here lies a h u m a n being: th is place should be respected a s c u ltu re a n d religion dem and. The graves a n d cem eteries w here foreigners are bu ried far from th e ir own hom elands should be particularly cared for. After death nationality o r creed are n o t im portant and every individual deserves respect. In ad d i tion, cem eteries are so u rces of information ab o u t the history of a region an d this in creases th eir to u rist attractiveness. This especially co n cern s th o se World W ar I cem eteries w hich Polish people are no t very fam iliar with, b u t w hich are extremely im p o rtan t b e ca u se a s a resu lt of this war Poland regained in d ep en d en ce after 123 years. Military cem eteries from this time can be a history lesso n a b o u t those events. However, in order to becom e to u rist a ttra c tions, a lot of cleaning a n d renovation work m u s t be done, they m u s t be taken u n d e r institutional c a re , a n d prom oted in an a p p ro p ria te way.
BIBLIOGRAFIA - BIBLIOGRAPHY
D ą b r o w s k i J., 1937, Wielka Wojna 1914-1918, Księgar nia Trzaski, Everta i Michalskiego, Warszawa.
Encyklopedia popularna PWN, 1994, PWN, Warszawa. F r o d y m a R., 1989, Cmentarze wojskowe z okresu I wojny
światowei w rejonie B eskidu Niskiego i Pogórza, Komi sja Wydawnicza Studenckiego Kola Przewodników Be skidzkich, Warszawa.
Knercer W., 1995, Cmentarze wojenne z okresu I wojny światoioej w województwie olsztyńskim, Ośrodek Ochrony Zabytkowego Krajobrazu. Narodowa Instytu cja Kultury, Warszawa.
K o l b u s z e w s k i J.,1996, Cmentarze, Wyd. Dolnośląskie, Wrocław.
K o w a l c z y k A., 2000, Geografia turyzmu, PWN, Warsza wa.
Lije w s k i T .. Mikułow ski B ., Wyrzykowski J „ 1 9 8 5 . Geo grafia turystyki Polski, PW N. W a rs z a w a .
RÓŻYCKI T., 1936, B rzeziny (19-24 X I 1914 r.), „ Bellona", z. 1-2.
S c h u b e r t J.. 1992, Austriackie cmentarze wojenne w Ga licji z lat 1914-1918, Wyd. „Secesja", Kraków.
W a r s z y ń s k a J.. 1971, Waloryzacja miejscowości z punktu widzenia atrakcyjności turystycznej, „Zeszyty Nauko we Uniwersytetu Jagiellońskiego", CCXLIX, „Prace Geograficzne", z. 27.
