Zastosowanie wybranych grup mikroorganizmów planktonicznych do stratygrafii górnej jury i dolnej kredy Karpat Polskich

powinny skłonić odpowiednie instytucje do przeprowa-dzenia szczegółowych prac geologiczno-poszukiwawczych.

LITERATURA

1. B u d k i e w i c z M. - Występowanie kaolinu w Pols-ce. Zesz. Nauk. AGH, nr 100: Ceramika, z. 6 1965. 2. Budkiewicz M., He f 1 i k W. - Skała

kaolino-wo-skaleniowa z Nowego Świętowa koło Nysy (Dolny Śląsk). Ibidem nr 431: Geologia, z. 21 1974.

3. Budkiewicz M., Dziób Z. et al. - Dotychcza-sowe wyniki badań nad surowcami kwarcowo-skalenio-wymi z Sudetów Wschodnich, Urząd Gospodarki Ma-teriałowej Stowarzyszenia Inż. i Techników Przem. Mat. Budowlanych Oddz. Warszawski. Sympozjum Naukowe, Cetniewo

1977.

4. H e f 1 i k W., N at k a n i e c -N o w a k L. - Bada-nia termometryczne kwarcu i skaleni z utworów żylnych z okolic Nowego Świętowa koło Nysy. Spraw. z Posiedz. Naukowych Komisji Nauk Mineralogicznych O/PAN w Krakowie, 11/1980.

5. B u d k i e w i c z M., B u d k i e w i c z M. et al. -Skała kwarcowo-skaleniowo-kaolinitowa z Nowego Świętowa k. Nysy jako surowiec ceramiczny. Prz. Geol. 1981 nr 11.

. A very interesting occurrence of kaolin at Gierałcice near Nysa is discussed. The kaolin is characterized by technological parameters markedly different of those of kaolin raw materials from numerous and well known

deposits in the Lower Silesian region. Field and mineralo-gical-petrographic studies of rocks from the Gierałcice area and the well-known ones from the neighbouring N owy Świętów revealed complexity of petrogenetic proccess-es developing in them. The Authors prproccess-esent rproccess-esults of preliminary mineralogical and technological studies which showed advantageous tecbnological properties of the studied kaolin. Advantageous geołogical setting and the inferred large · size of the deposit along with the growing demand of the Polish industry for that raw materiał should justify initiation of detailed geological-prospecting works in the Gierałcice area.

PE31-0ME

CTaTbJI KacaeTCJI oYeHb HHTepecHoro pacnpocTpaHe-HHJI KaOJlHHa H3 repam.~HL\ OKOJlO HblCbl, HMe.o~ero TeXHOJ10rH4eCKHe napaMeTpbl pa3Hble 4eM KaOJlHHOBoe Cblpbe H3 MHOrHx H3BeCTHblX MeCTOpO>t<AeHHH HaXOAJl-~HXCJI B HH>t<He!A CH11e3HH. no11eBb1e Ha6Jl.OAeHHJI H MHHepa11orn4eCKH - neTporpa<f>H4eCKHe HCCJleAOBaHHJI nopOA H3 repalll.\HL\ H 6J1H3KO 11e>Ka~ero Hosoro CseH-Tosa, o6paTHJ1H BHHMaHHe Ha CJlO>KHOCTb npoHCXOAJl~HX a HHX neTporeHeTHl.łeCKHX npol.\eccos. AsTopb1 npHBOAJIT pe3yllbTaTbl npeABapHTeJlbHblX MHHepa11ornl.łeCKHX H Tex-HOJlOrHl.łeCKHX HCCJleAOBaHHH, H3 KOTOpblX BHAHO, '-łTO 3TOT KaOJlHH OTJlHl.łaeTCJI xopOWHMH TeXHOJlOrHl.łeCKHMH

cao!AcTBaMH. Bb1roAHoe 3a11eraHHe, a TaK>t<e no ace!A sepOJITHOCTH 6011bwoe KOJlHl.łeCTBO HaXOAJ1~eroo1 3AeCb CblpbJI H 60JlbWOe 3aTpe6osaHHe npOMblWJleHHOCTH Ha KaOJlHH B no11bwe AOJl>KHbl CTaTb OCHOBOH AllJI npoBeAe-HHJI B 3TOM pa!AoHe noAp06HblX reo11oronoHCKOBblX pa6oT.

MAREK OBERMAJER

Polska Akademia Nauk

ZASTOSOWANIE WYBRANYCH GRUP MIKROORGANIZMÓW PLANKTONICZNYCH

DO STRATYGRAFil GÓRNEJ JURY I DOLNEJ KREDY KARPAT POLSKICH

Górna jura i dolna kreda obszaru Tetydy są okresem bujnego rozkwitu mikroskopijnych organizmów plankto-nicznych, takich jak kalpionelle, stomiosfery czy nanno-konusy. W Polsce prace, dotyczące wykorzystania tych mikroorganizmów do celów stratygrafii odnoszą się do obszaru Karpat. Prowadzone one były głównie w pieniń­ skim pasie skałkowym i Karpatach fliszowych (rzadziej w Tatrach), głównie w latach 60-tych i 70-tych.

KALPIONELLE

Do grupy tej należą pelagiczne Protozoa o skorupce wapiennej, organicznej lub wapienno-organicznej. Charak-terystyczne są dla głębokowodnych facji wapiennych górnej jury i dolnej kredy. Skorupka (lorika), u większości ro-dzajów jednowarstwowa (tylko dwa rodzaje mają skorupkę dwuwarstwową - wapienno-organiczną) zakończona jest kołnierzem (ryc. 1). Klasyfikacji kalpionelli dokonano na podstawie morfologii skorupki oraz formy i kształtu kołnie­ rza. Organizmy te o przeciętnej wielkości, od kilkudziesięciu do 150 mikrometrów, okazały się bardzo przydatne w stratygrafii górnej jury i dolnej kredy prowincji śród­ ziemnomorskiej, jak też atlantyckiej i pacyficznej. Podstawą

UKD 551.762.3/.763.1.022: 563.1(438-924.51)

do uznania ich za mikroskamieniałości przewodnie stało się szerokie rozprzestrzenienie, duża zmienność w czasie oraz nagromadzenia często w postaci skałotwórczej. Ich pozycja systematyczna jest niepewna. Część badaczy wiąże je z gromadą orzęsionych pierwotniaków, tzw. orzęsków Ciliata, zaliczając je do rzędu Spirotrichida i podrzędu Tintinnina (według niektórych klasyfikacji podrząd Tintin-nina wyróżniany jest w randze rzędu). Ostatnio coraz bardziej rozpowszechnia się pogląd, że kalpionelle re-prezentują grupę całkowide wymarłych pierwotniaków, nieobecnych we współczesnym pianktonie.

Badania kalpionelli prowadzone w ostatnich latach wykazują, że organizmy te mają za mało cech wspólnych ze współczesnymi orzęskami i należy zaliczać je do grupy

incertae sedis. Głównym powodem jest fakt, że większość gatunków kalpionelli ma pierwotną, wapienną skorupkę, a pierwotnie zmineralizowana skorupka nie jest znana u współczesnych tintinidów. Ponadto pancerzyki kalpio-nelli zbudowane są z kryształów kalcytu ułożonych spiral-nie, natomiast współczesne orzęski mają skorupkę zbudo-waną z cząstek organicznych w układzie pionowym lub poprzecznym (7).

dawna. Jako pierwszy rozpoznał je Rust w 1885 r., Lorenz

zaś w 1902 r. opisał je z wapieni górnojurajskich jako otwornice. Tak były traktowane do 1934 r„ kiedy to Colom wyodrębnił je z otwornic zaliczając do Tintinnida. Później­ sze badania Coloma (11), których wynikiem jest wiele aktualnych, szczegółowych opisów gatunków kalpionelli

i określenie ich zasięgów stratygraficznych, stały się punk-tem wyjścia dla współczesnych badań tej grupy. W 1956 r.

Bonet (8) jako pierwszy podjął próbę opracowania schematu biostratygraficznego z wykorzystaniem kalpionelli. W

po-danym przez niego schemacie nie posłużył się wyłącznie

kalpionellami, lecz wyzyskał także poziomy oparte na otwornicach, stomiosferach i kalcisferach.

. Dalsze badania kalpionelli prowadzili głównie Borza

(9), Doben (13), Durand-Delga i Gutnic (14), Hegarat i Remane (18), Nowak (28, 30), Remane (36) oraz Tappan

i Loelblich (38). Doprowadziły one do wyróżnienia w okresie górnej jury i dolnej kredy biostratygraficznych

poziomów kalpionellowych. Przyjmowany obecnie za stan-dardowy schemat biostratygraficzny, oparty na kalpionel-lach (ryc. 2), został zaakceptowany na konferencji na temat planktonu, która odbyła się w 1971 r. w Rzymie (1) oraz na międzynarodowym kolokwium na temat granicy

f) ()-

-

--

(J-

u

--

o--·

. 4 1 _{2 3} 5

f)

12

~

p

15[) 16

Ryc. 1. Rekonstrukcja skorupek Ca!pionellidea, z wyciętą częścią !aryki. x 140. Według J. Remane'a (vide 7)

Rodzina Calpionellidae: 1 - Calpionella alp ina Lorenz, 2

-Calpionella elliptica Cadisch, 3 - Crassi~ollaria

intermedia(Durand--Delga), 4 - Crassicollaria parvula Remane, 5 - Calpionellites darderi (Colom), 6 - Remaniella cadischiana (Colom), 7 - Cal-.

pionellopsis simplex (Colom), .8 - Calpionellopsis oblonga (Cadisch), 9 - Tintinnopsella carpathica (Murgeanu et Filipescu), 10 -Tintinnopsella longa (Colom), 11 - Lorenziella hungarica Knauer

et Nagy, 12 - Chitinoidella bermudezi (Furrazola-Bermudez),

13 - Chitinoide!la cristobalensis (Furrazola-Bermudez), 14 - Chi-tinoidella boneti Doben. Rodzina Colomiellidae: 15 - Colomiella

recta Bonet, 16 - Colomiella mexicana Bonet Fig. l. Reconstruction of Calpionellidea tests with a part of lorica

cut off; after J. Remane (vide 7)

Family Calpionellidae: 1 - Calpionella a/pina Lorenz, 2 -

Calpion-ella elliptica Cadisch, 3 - Crassicollaria intermedia

(Durand--Delga), 4 - Crassicollaria parvula Remane, 5 - Calpionellites

darderi (Colom), 6 - Remaniella cadischiana (Colom), 7 -:-- Cal-pionellopsis simplex (Colom), 8 - Calpionellopsis oblonga (Ca-disch), 9 - Tintinnopsella carpathica (Murgeanu et Filipescu), 10 - Tintinnopsella longa (Colom), 11 - Lorenziella hungarica

Knauer et Nagy, 12 - Chitinoidella bermudezi

(Furrazola-Ber-mudez), 13 - Chitinoidella cristobalensis (Furrazola-Bermudez), 14 - Chitinoidella boneti Do ben. Family Colomiellidae: 15

-Colomiella recta Bonet, 16 - Colomiella mexicana Bonet

jury i kredy (Lyon-Neuchatel) w 1973 r. (12). Granice poszczególnych poziomów są z reguły zbieżne z pojawie-niem się gatunków indeksowych (ryc. 3). Dla niektórych zon opracowano bardziej szczegółowy podział i wyróż­ niono podpoziomy.

W Polsce występowanie kalpionelli związane jest z ob-szarem Karpat. W literaturze były one wzmiankowane i opisywane wielokrotnie, począwszy od 1932 r. (37). Znane są z obszaru pienińskiego pasa skałkowego - z facji wapieni bulastych, pseudobulastych, rogowcowych, kalpio-nellowych, z Tatr - z facji wapieni pelagicznych oraz z Karpat fliszowych, gdzie opisane były w „warstwach" cieszyńskich, a także w wapieniach typu sztramberskiego strefy Bachowic i egzotyków Kruhela. Posługiwano się nimi głównie w celu sprecyzowania wieku badanych wa-pieni, w zasadzie tylko tam, gdzie występowały masowo. Dotyczyło to głównie serii wapiennych pienińskiego pasa skałkowego, w mniejszej mierze Karpat fliszowych i spo-radycznie Tatr.

W Pieninach badania oparte na kalpionellach prowa-dzone były głównie w latach pięćdziesiątych i sześćdziesią­ tych przez Birkenmajera (2, 3) oraz przez Birkenmajera i Gąsiorowskiego (5, 6), a także w latach siedemdziesiątych przez Nowaka (35, 33) oraz Golonkę i Sikorę (17). Na

podstawie kalpionelli określony został wiek odmian wa-pienia czorsztyńskiego, występującego w jednostce niedzic-kiej, wiek niższej części wapienia pienińskiego, a także

kilku ogniw należących do formacji wapieni dursztyńskich

i formacji wapieni łysańskich (4). Mikroorganizmy tej grupy były też rozpoznane i opisane z formacji wapienia spiskiego. W Tatrach kalpionelle zostały opisane przez Lefelda (21), z oolitowych wapieni jednostki wierchowej. W Karpatach fliszowych na podstawie badań kalpionelli sprecyzowano pozycję i wiek wapieni cieszyńskich (27). Opisane zostały one także przez Morycową i Gerocha

(22, 23), z wapieni typu sztramberskiego strefy skałek śląskich i egzotyków Kruhela oraz

z: wapieni

strefy Bachowic

przez Książkiewicza (20). Nowak (28) opisał dwa nowe

gatunki z rodzaju Crassucillaria z obszaru Karpat

fliszo-System Piętro System Staae :;.., .... Poziomy amonitowe Ammonite zones Poziomy kalpionellowe Ca/pionellid zones ~ <: .§ ~

:~ ~ (.'.) :::s>.t1--v-e-rr~uc_o_s-um---ł„ _________________ „ __ _

~ ~ ~

---~ ₂ ~ -:i; campylotoxus

-.. ..,

~ ~

k

~1---ł ~ ~ ~ ć5 3 _ _ ro_u_ba_u_di_· _ __ _ '.>:: ~ \.) perfransiens boissieri BERRIAS occifanica BERRIASIAN -J-'ac-o-bi--g-~-an-d-is--Durangites 2 ~ ~gt---1 <' <: microconthum 2

~

---1

~ i:: ~ pordi j:::: CALPIONELLITES E ,CA LPIONELLOPSIS O CALPIONELLA GRASS/COLLAR/A CH/T/NO/OELLA c

-

B A Chif. ~ ~1---1 -~ ~ fal/auxi 1 - - - -?-

-Ryc. 2. Korelacja poziomów kalpionellowych. Według J. Ramene'a

(vide 7). Poziomy amonitowe przyjęto według następujących

auto-rów: Thieuloy ( 1974) dla walanżynu, Hegarat (1971) dla berriasu, Geyssant ( 1975) dla tytanu. Poziomy kalpionellowe pochodzą

z Alp Zachodnich

Fig. 2. Correlation of the calpionellid zones after J. Remane (vide 7 ). The ammonite zonation accepted after Thieuloy (1974) for the Valanginian, and after Hegarat (1971) for the Beriassian. The

wych, ponadto zajmował się rozmieszczeniem i zmiennością

gatunku Calpionella alpina Lorenz w wapieniach cieszyń­

skich (30), a także wyróżnił nowy rodzaj Semichitinoidella

w górnej jurze jednostki czorsztyńskiej pienińskiego pasa

skałkowego (35). Ostatnio Nowak (34) podjął próbę

wyznaczenia granicy tyton/berias w polskich Karpatach

fliszowych, w świetle najnowszych badań kalpionelli.

Należy wspomnieć, że być może w przyszłości pewne

gatunki kalpionelli będą miały duże znaczenie również

dla stratygrafii kredy środkowej. Chodzi tu o rodzinę

Colomiellidae, której przedstawiciele opisywani byli z facji

wapiennych aptu i albu. Kalpionelle należące do tej rodziny

charakteryzują się krótką loriką i stosunkowo długim kołnierzem (ryc. 1). Skorupka ich jest bardzo cienka,

dlatego też szybko ulega zniszczeniu. Prace z

wykorzysta-niem kolomielli należą jednak jeszcze do rzadkości.

STOMIOSFERY I KADOSINY

W latach ~rzydziestych bieżącego stulecia zostały opisane

jednokomorowe, kuliste mikroskamieniałości traktowane

początkowo jako zoospory alg, otwornice lub organizmy spokrewnione z tintinidami. Mikroorganizmy te opisywane

były pod różnymi nazwami, jako stomiosfery, kadosiny, fibrosfery i inne. Obecnie mianem stomiosfery (Wanner

1940) określa się jednokomorowe mikroskamieniałości

T YTON Tifhonion Srodkowy

I

Górny Middle Upper

I

.n1r. ~-·

--BERR/ AS Berriasian & i;" c;· ~ Ę: () ( ) ~ _c;· ~

~

_iii" c::i

--WALANŻY,N Valanąinian Dolny

I

Górny Lower Upper ( ) Q,

l

[

I I I I

.

I ł I I I I I I I I I

·-·

I I

:

Ch.bonefi

c:

P.andrusovi

c

S. sujkowskii

c

Cr: intermedia

c

Cr. brevis

<:

Cr. massufiniana

c

Cr.parvula

c

C.alpina

c

C.ellipfica

c

Cs. simplex

c

L. hungarica

c

Ct.darderi

c

T. carpathica

~

Ryc. 3. Stratygraficzne rozprzestrzenienie wybranych gatunków

kal-pionelli

Ch - Chitinoidella, P - Praetintinnopsella, S - Semichitinoidella, Cr Crassicollaria, C Calpionella, Cs Calpionellopsis, L

-Lorenzie/la, Ct - Calpionellites, T - Tintinnopsella

Fig. 3. Stratigraphic distribution of the selected ca/pionellid species

Ch - Chitinoidelló., P - Praetintinnopsella, S - Semichitinoidella, Cr Crassicollaria, C Calpionella, Cs Calpionel/opsis, L

-Lorenziella, Ct - Calpionellites, T - Tintinnopsella

o skorupce wapiennej, wykazującej 3 rodzaje struktur:

sferolitową (w świetle spolaryzowanym - ciemny krzyż

osiowy), włóknistą (w świetle spolaryzowanym __:·

pola-ryzacja nieciągła) i strukturę, będącą kombinacją dwóch

pierwszych. Zróżnicowanie skorupek stało się podstawą

klasyfikacji stomiosfer. Skorupki mają kształt kulisty lub

zbliżony do kulistego, mogą posiadać ujście lub są go

pozbawione (?), najczęściej są jednowarstwowe, rzadziej

dwu- lub wielowarstwowe (ryc. 5). Średnica skorupki

wynosi przeciętnie kilkadziesiąt mikrometrów, grubość

ścianki od kilku do kilkunastu mikrometrów. Stanowisko

systematyczne stomiosfer jest niepewne - zalicza się je

do grupy incertae sedis i powszechnie przyjmuje się, że

są to zoospory glonów.

Stomiosfery są grupą o wiele rzadziej badaną i

opisywa-ną niż kalpionelle i dlatego słabiej poznaną. Ich

przydat-ność do stratygrafii górnej jury i dolnej kredy jest mniejsza

niż kalpionelli. HOTERYW-WALANŻYN I I

c

I minufissima (HAUTER!VIAN- _I I I VALANGINIAN) _I I I I

---

----

I I

---BERRIAS I ( BERRIASIAN) ~I _I I ~--- 1 I minufissima-carpathica I TYTO N GÓRNY _{I I} ( UPPER TITHON!AN) ~ _{I I} ~I I TYTON _{. I I} DOLNY-GÓRNY I _I ( LOWER-UPPER I I

:i

I

i

---TITHONIAN) EH carpafh ica- cieszynica

---.

I 1

i!

TYTON DOLNY I I I I malmica

·+•:

( LOWER TITHON/AN)

•

,-

.

---I

l:

pul/a

---

I I:

I'':

I : ; -~---I I: I K!UERYD GÓRNY A I I

~f

I moluccana (UPPER KIUERJDGIAN) I I ' I

Ryc. 4. Rozprzestrzenienie pionowe i zasięgi stref stomiosferydo-wych. Według W. Nowaka (29)

A - dolne łupki cieszyńskie (ogólnie), B - wapienie cieszyńskie: Bł - wapienie cieszyńskie podkalpionellowe, B2 - wapienie

cie-szyńskie z tintinnidami górnego tytonu, B3 - wapienie cieszyńskie

z tintinnidami beriasu, C - górne łupki cieszyńskie (ogólnie}, 1

rzadko, 2 - dość licznie, 3 - licznie, 4 - obficie

Fig. 4. Vertical distribution and ranges of the stomiospherid zones after W. Nowak (29)

A - Lower Cieszyn Shales (unsubdivided), B - Cieszyn Lime'-stones: Bł - Sub-Calpionella Cieszyn Limestones, B2 - Cieszyn

Limestones with Upper Tithonian tintinnids, B3 - Cieszyn

Lime-stones with Beriassian tintinnids, C - Upper Cieszyn Shales (unsubdivided). 1 - scarce, 2 - farily numerous, 3 - numerous,

Mikroskamieniałości z grupy Stomiosphaeridae

roz-poznane zostały na wielu obszarach w różnych prowincjach

paleogeograficznych, gdyż najczęściej występują masowo.

Biorąc to pod uwagę, jak również fakt, że poszczególne

gatunki mają stosunkowo krótki zasięg stratygraficzny,

uważa się, ·że stomiosfery mogą być z powodzeniem

wy-korzystane do korelacji utworów górnojurajskich i dolno-kredowych szczególnie na obszarach geosynklinalnych.

Dotychczas przeprowadzane były próby

rozpoziomowa-nia na podstawie stomiosfer górnej jury, szczególnie

kimerydu i tytonu, prawdopodobnie nadają· się one także

do stratygrafii neokomu.

W Polsce badania tej grupy prowadzone były głównie

w Karpatach fliszowych. Wymienić należy głównie prace

Nowaka (29), dotyczące możliwości wykorzystania

stomio-sfer do określenia wieku i korelacji „warstw" cieszyńskich.

Ponadto Nowak wyróżnił kilka nowych rodzajów i

gatun-ków oraz zaproponował utworzenie rodziny

Stomiosphaeri-dae. Do tej rodziny, biorąc za podstawę zróżnicowanie

struktury skorupki, zaliczył rodzaje: Stomiosphaera,

Para-stomiosphaera, CarpiPara-stomiosphaera, Colomisphaera,

'Hemi-stomiosphaera. Podał on również schemat

biostratygraficz-ny oparty wyłącznie na stomiosferach (ryc. 4). Należy

ponadto wspomnieć o opisaniu przez Nowaka (32) nowego

gatunku Stomiosphaera biedai z margli żegocińskich,

da-towanych na turon - santon. Pozwala to mieć nadzieję,

że w przyszłości stomiosfery będą mogły być

wykorzysty-wane także do korelacji utworów górnokredowych.

W obrębie pienińskiego pasa skałkowego stomiosfery

stwierdzane były w wapieniach bulastych,

kalpionello-wych, rogowcokalpionello-wych, a także w radiolarytach. Wymienić

tu należy zwłaszcza prace Birkenmajera (3), Nowaka (33),

Golonki i Sikory (17) oraz Kasińskiego, Pisery i Pieńkow­

skiego (19).

o

o

o

_o

_o

_u

_u

o

o

o Q o ~ c: .g .!;! o .§ o _~ o _~ .\,! V) .!,! l.J -~ o .§ _~ :& ·;::

~

l.J l.J -~ ~ ~ _c .c: V) o :J .!!! l.J _.i! Ili e: _.s 8>

""

e: Ili V) 8

"'

~ "ti i:;

~

e: ::.. .c: ~ (..) (..) l) l) (j ti HOTERYW

I

Hauterivian WALANŻYN Valdnginian BERRIAS Berriasian TYTO N Tifhonian KIMERYD Kimeridgian

Ryc. 5. Stratygraficzne rozprzestrzenienie wybranych gatunków sto-miosfer i kadosin.

St - Stomiosphaerea, Cd - Cadosina, Pst - Parastomiosphaera, C --Colomisphaera

Fig. 5. Stratigraphic distribution of the selected species of stomio-spherids and cadosines ,

St - Stomiosphaera, Cd - Cadosina, Pst - Parastomiosphaera,

C - Colomisphaera

Stomiosfery wykorzystywane były także w

straty-grafii Przedgórza Karpat. Garlicka (15) wyróżniła w

wa-pieniach oksfordu poziom z Colomisphaera, który z

po-wodzeniem może być stosowal).y do celów korelacyjnych.

Podobnie organizmy te opisane były przez Morycową

i Moryca (24) z wapieni keloweju i oksfordu.

Ze stomiosferydami spokrewnione są organizmy

na-leżące do rodziny Cadosinae. Mają one wapienną skorupkę

o kulistym kształcie, wykazującą strukturę afanitową.

Najczęściej spotykanym gatunkiem jest Cadosina fusca

Wanner, która wzmiankowana była z obszaru Karpat

fliszowych (16), z wkładek piaskowców w łupkach

grodzis-kich. Ponadto Nowak (26) wyróżnił kilka podgatunków

w obrębie dwóch gatunków - Cadosina fusca i Cadosina

semiradiata, rozpoznanych w „warstwach" cieszyńskich

i grodziskich. Cadosina fusca wzmiankowana była także

z górnojurajskich i dolnokredowych wapieni pienińskiego

pasa skałkowego.

Ogólnie można stwierdzić, że prace z wykorzystaniem

tych rodzin do stratygrafii polskiej części Karpat należą

jeszcze do rzadkości, niemniej jednak organizmy te mogą

być przydatne do korelacji utworów ubogich w duże

ska-mieniałości, zwłaszcza poniżej i powyżej poziomów kalpio-nellowych.

NANNOKONUSY

Oprócz kalpionelli, stomiosfer i kadosin duże znaczenie

dla stratygrafii górnej jury i dolnej kredy mają organizmy

z rodzaju Nannoconus, zaliczane do nannoplanktonu

wa-piennego. Mikroskopijne rozmiary skorupki oraz to, że

występują przeważnie w bardzo twardych skałach i związa­

ne z tym trudności w przygotowywaniu preparatów

po-wodują, że paleobiologia i przynależność_ systematyczna

tej grupy są do dzisiaj słabo poznane.

Są to organizmy z grupy incertae sedis, zbliżone do

kokolitów, ale do nich nie należące. Podstawy klasyfikacji

nie są w literaturze jednoznacznie określane. Ogólnie

można stwierdzić, że głównymi cechami diagnostycznymi

są najczęściej: forma i rozmiary skorupki, pozycja i

wiel-kość ujścia (lub ujść), grubość ścianki, a także kształt kanału centralnego. Skorupka nannokonusów zbudowana

jest z wapiennych płytek, ułożonych spiralnie wokół

centralnego kanału otwartego na obu końcach (ryc. 6).

-

I~

_~~

();

_'

2 3

lJ

1

O

.

()

A

5

u

4 o

Ryc. 6. Przekroje nannokonusów w płytkach cienkich

1 - Nannoconus truitti, 2 - N. elongatus, 3 - N. bucheri, 4

-N. wassali, 5 - N. globolus, 6 - N. steinmanni (budowa skorupk'i wg Bronnimanna)

Fig. 6. Nannoconus cross-sections in thin sections

1 - Nannoconus truitti, 2 - N. elongatus, 3 - N. bucheri, 4

-N. wassali, 5 - -N. globolus, 6 - N. steinmanni (structure of test after Bronnimann)

Jej rozmiary są bardzo małe, przeciętnie od kilku do kilku-nastu mikrometrów (sporadycznie powyżej 20 mikro-metrów).

Nannokonusy występują powszechnie w facjach wa-pieni i margli pelagicznych prowincji śródziemnomorskiej,

od górnego tytonu do górnej kredy włącznie. Bardzo

często tworzą one nagromadzenia skałotwórcze i · takie

skały określa się w literaturze terminem nannokonit. Po raz pierwszy opisane były one przez De Lapparenta

w

1925 r. jako embriony otwornicy z rodzaju Lagena,

natomiast nazwa rodzaju Nannoconus wprowadzona zostafa w 1931 r. przez Kamptnera. Od tego czasu nannokonusy opisywane były w literaturze wielokrotnie, z różnych części świata. Jednakże grupa ta nie dostarczyła

skamienia-łości przewodnich sensu stricto.

Określając wiek skały na podstawie n·annokonusów

należy brać pod uwagę całe ich zespoły. Dla kredy dolnej

opracowano 3 główne zespoły, które występują zawsze w tej samej kolejności, jednakże zajmują różną pozycję stratygraficzną na różnych obszarach (10). Pierwszy zespół

obejmuje swym zasięgiem górny tyton, berias i dolny

walanżyn w zasadzie na wszystkich badanych obszarach.

Zespół drugi charakterystyczny jest dla osadów walanżynu

i hoterywu, w niektórych wypadkach obejmuje swym

zasięgiem barrem (Kuba, Alpy Pd., Szwajcaria). Gatunki charakterystyczne dla zespołu trzeciego w Meksyku i Alpach Pd. pojawiają. się już w najwyższym hoterywie, natomiast na Kubie i w Szwajcarii znajdowane były dopiero w osadach aptu (ryc. 7). Wszystkie wymierają z końcem albu.

V) ·c:

_·

_c:

::J c:

~

tl

;g

c: V) .§ tl ::J

.E

c: E ::; ::J _.E -S? c:

.s

-Cl

E

o .!!:! o .Q

.g

... V) "Bi <IJ o ..Q ..Q IJ

<:

<:

:;::: :;::: :;:::

_<:

G SENON Il Senonian D L TURON T11rnnian CEN OMAN I tenomanian G

u

ALB $r: /vf Albian D L G I APT

_u

I Apfiari D I L I I

'

'

G I I I

.

u

I

.

I I BA RR EM $r. I I _I I M I I I Barremian D· I _I . I _I L I

.

I I G I _I

.

I HOTERYW

_u

_ł I I I Hauterivian D I _I I L I

.

I G _{I I} I WALANZYN

u

I Valanginian D

.

I L I I

_.

§,,,ERRIAS _•rrias1an

.

I I G I I

.

TYTO N

u

I ' Tifhonian D _L ' _'

----1

- 2

----·--3

Ryc. 7. Zasięgi ważniejszych gatunków rodzaju Nannoconus. Według

P.M. Bouchego (JO)

1 - Meksyk Alpy Południowe, 2 - Kuba, 3 - inne regiony .i:: ClJ

..s

~ ~

<:

. I I I I I I

W literaturze polskiej, prace dotyczące wykorzystania nannokonusów do celów biostratygraficznych należą do

rzadkości. Autorzy sygnalizujący obecność tych

organiz-mów najczęściej nie prowadzili dokładnych badań, w celu

dokładnego wykorzystania nannokonusów do celów straty-graficznych. Z obszaru Karpat fliszowych nannokonusy opisane zostały przez N owaka (25) z margli fukoidowych. Ten sam autor stwierdził ich obecność w „warstwach"

cieszyńskich. Z obszaru pienińskiego pasa skałkowego

zasygnalizowane były przez Birkenmajer.a i Gąsiorowskiego

(5) z wapienia rogowcowego. Nowak (31) wyróżnił w wa-pieniu rogowcowym w profilu Szczawnfoa - Zabaniszcze dwa zespoły nannokonitowe: starszy z Nannoconus ex gr.

steinmanni datowany na najniższy górny tyton (brak

dolno-tytońskich stomiosfer i górnotytońskich kalpionelli) i młod­

szy z Nannoconus steinmanni i Nannoconus elongatus,

datowany jako walanżyn-hoteryw. Nannokonusy z wa-pienia rogowcowego opisane zostały także przez Golonkę

i Sikorę (17).

Wydaje się, że badania rodzaju Nannoconus mogłyby

okazać się szczególnie przydatne przy określaniu wieku

skał wchodzących w skład górnojurajskich i

dolnokredo-wych, pelagicznych facji węglanowych Pienin i Tatr.

GLOBOCHETY I SAKKOKOMY

Pewne znaczenie stratygraficzne, szczególnie w kime- '

rydzie i tytonie, mają asocjacje składające się z zoospor planktonicznego ( ?) glonu Globochaete alp ina Lombard

V) V) ::J .i:: ::J V)

'B

~ .i:: _:.::::

&

::J :.;::; ClJ tl

:::

_::;

_{~ ·::::} ~ -c: V) _c: ·:; '3 ::J IJ V) -S?

.s

o ::J· ~ <IJ .!::; E E

.g

..Q ..Q

<::

<:

~

<:

:;:::

<:

~ <'. ' ' ' I

'

:

' _' ' _' ' I

:

' I _{I I} I I I I I I I I I I I l _I

~

I I I I I I _I I I I I

.

I I I

.

.

_I I I

'

I I I I

-.

_{I I} I

.

I I I I I I I I I I

'

i I _I I

·

'

I I I I

Fig. 7. Ranges of major species of the genus Nannoconus after

P.M. Bouche (JO)

oraz z fragmentów szkieletu planktonicznego krynoida

Saccocoma Agassiz. Występują one pospolicie w osadach górnojurajskich i dolnokredowych zarówno prowincji śród­

ziemnomorskiej, jak i atlantyckiej. W literaturze opisywa-ne były wielokrotnie, wyróżniono nawet tzw. mikrofację „lombardiową"*, charakterystyczną dla osadów

kimerydz-ko-tytońskich. Jednakże ze względu na szeroki zasięg

stratygraficzny zarówno Globochaeta a/pina, jak i Sacco-coma, nie przypisuje się im samodzielnego znaczenia straty-graficznego, traktując je jako organizmy towarzyszące.

LITERATURA

1. A 11 em a n F., Cat a 1 a n o R. et al. - Standard calpionellid zonation (Upper Tithonian- Valangin-ian) of the Westem Mediterranean province. Proc. II Plankt. Conf. II Roma 1971.

2. Bi r k en maje r K. - Preliminary revision of the stratigraphy of the Pieniny Klippen Belt series in Poland. Bull. Acad. Pol. Cl. 3. 1953 vol. 1 nr 6. 3. Bi r k en maj er K. - Stratygrafia i paleogeografia

serii czorsztyńskiej pienińskiego pasa skałkowego Polski. Stud. Geol. Pol. 1963 vol. 9.

4. B i r k e n m aj e r K. - Jurassic and Cretaceous Lithostratigraphic Units of the Pieniny Klippen Belt, Carpathians, Poland. Ibidem 1977 vol. 45.

5. Bi r k en maje r K., Gąsiorowski S.M. -Stratigraphy of the Malm of the Niedzica and Branisko Series (Pieniny Klippen Belt, Carpathians) based on Aptychi. Bull. Acad. Pol. Sc., Ser. Sc. geol., geogr. 1960 nr 2.

6. B i r k e n m aj e r K., G ą si o r o w s k i S.M. -Lower Neocomian Variegated Nodular Marls of the Branisko Series, Pieniny Klippen Belt (Carpathians). Ibidem 1962 nr 2.

7. Bo er s ma A., Ha q U. - lntroduction to the marine micropaleontology. 1978.

8. Bo net F. - Zonification microfaunistica de las calizas Cretacicas del este Mexico. Bol. Asoc. Mexic. Geol. Petrol. Mexico 1956 nr 8 (7 - 8).

9. B o r z a K. - Die Mikrofazies und Mikrofossilien des Oberjuras und der Unterkreide der Klippenzone der Westkarpaten. Slov. Akad. Vied. Bratislava 1969. 10. Bo uch e P.M. - Etat des connaissances sur les nannofossiles calcaires du Cretace inferieur. Mem. BRGM 1965 nr 34.

11. Co 1 om G. - Fossil Tintinnids, loricated lnfusoria of the order of the Oligotricha. J. Pal. 1948 nr 2. 12. Co 11 o q u e sur la limite Jurassique-Cretace, Lyon,

Neuchatel 1973. Mem. BRGM, 86.

13. Do be n K. - -Ober Calpionelliden an der Jura/ /Kreide Grenze. Mitt. Bayer. Staatssamml. PaHiont. hist. Geol. 1963 nr 3.

14. Dur a n d - De 1 g a M., Gut n i c M. - Calpio-nelles du Taurus sud Anatolian (Turquie). C.R. Acad. Sc. 1966, 262.

15. Gar 1 icka I. - Poziom ze stomiosferydami w utwo-rach górnojurajskich Przedgórza Karpat. Rocz. Pol. Tow. Geol. 1974 t. 44 z. 1.

16. Ger och S., N o w a k W. - Profil dolnej kredy

śląskiej w Lipniku koło Bielska. Ibidem 1963 t. 33 z. 2. 17. Go 1 o n ka J., Sik or a W. - Mikrofacje ścienio­

nych sedymentacyjnie utworów jury i kredy dolnej

*

Formy należące do rodzaju Saccocoma opisane były pod

nazwą Lombardia.

pienińskiego pasa skałkowego w Polsce. Biul. Inst. Geol. 1981 nr 331.

18. He gar at G., Rem a n e J. - Tithonique super-ieur et Berriasieri de la bordure cevenole. Correla-tion des Ammonites et des Calpionelles. Geobios 1968, 1. Lyon.

19. Kas iński J., Pieńkowski G., Pis er a A. - Charakterystyka litologiczno-mikrofacjalna jed-nostek braniskiej i czorsztyńskiej wzdłuż drogi Krośni­

ca - Kąty w Pieninach. Stud. Geol. Pol. 1981 vol. 70. 20. K s i ą ż k i e w i c z M. - Jura i kreda Bachowic.

Rocz. Pol. Tow. Geol. 1954 t. 24 z. 2-3.

21. Le fe 1 d J. - Tintinnidae z serii Kominów Tylko-wych. Prz. Geol. 1959 nr 6.

22. M o r y c o w a E., G e r o c h S. - Przyczyn~k do

znajomości facji i skamieniałości wapienia tytońskiego

z Kruhela Wielkiego koło Przemyśla. Rocz. Pol. Tow. Geol. 1966 t. 33 z. 3.

23. M o r y c o w a E. - Hexacorallia d'un bloc exotique de calcaire tithonique

a

Woźniki pres Wadowice. (Carpathes Polonaises Occidentales). Acta Geol. Pol. .1974 vol. 24 nr 3.

24. Mory co w a E., Mory c W. - Rozwój utworów jurajskich na przedgórzu Karpat w rejonie Dąbrowy

Tarnowskiej- Szczucina. Rocz. Pol. Tow. Geol. 1976

t. 46 z. 1-2.

25. N o w a k W. - Spostrzeżenia nad mikroorganizma-mi Nannoconus Kamptner z neokomu Karpat fliszo-wych. Spraw. Pos. Kom. Oddz. PAN w Krakowie, VII - XII. 1964.

26. N o w a k W. - Cadosina Wanner 1940 (incertae sedis)

z polskich Karpat fliszowych. Spraw. Pos. Kom. Oddz. PAN w Krakowie VII-XII. 1965.

27. N o w a k W. - Rozwój i pozycja stratygraficzna utworów z Zamkowej Góry w Cieszynie. Kwart. Geol. 1967 nr 2.

28. N o w a k W. - Dwa nowe gatunki Crassicollaria

Remane 1962 (Tintinnida) z berriasu polskich Karpat fliszowych. Rocz. Pol. Tow. Geol. 1968 t. 38 z. 2- 3. 29. N o w a k W. - Stomiosferidy warstw cieszyńskich

(kimeryd- hoteryw) polskiego Śląska Cieszyńskiego i ich znaczenie stratygraficzne. Ibidem.

30. N o w a k W. - Distribution and variability of Calpio-nella Lorenz 1902 (Tintinnida) in the Cieszyn limestones, Polish Westem Carpathians. Ibidem. 1971 t. 41, z. 4. 31. N o w a k W. - Wyniki badań mikrofacjalnych pro-filu Szczawnica-Zabaniszcze. Przew. XLIII Zjazdu Pol. Tow. Geol. Kraków 12-14 IX 1971. Wyd. Geol. 1971.

32. N o w a k W. - Stomiosphaera nov. gen. (incertae sedis) of the Upper Cretaceous in the Polish Flysch Carpathians. Rocz. Pol. Tow. Geol. 1974 t. 44 z. 1. 33. N o w a k W. - Parastomiosphaera malmica (Borza) from the Polish Carpathians and its stratigraphical value for Lower Tithonian deposits. Ibidem 1976 t. 46 z. 1-2.

34. N o w a k W. - Próba wyznaczenia granicy jura/kreda w Karpatach polskich na podstawie nowszych badań

kalpionel. Spraw. Pos. nauk. Kom. PAN w Krakowie. 1978.

35. N o w a k W. - Semichitinoidella n. gen. (Tintinnina) of the Upper Jurassic of the Czorsztyn Succession, Pieniny Klippen Belt (Carpathians, Poland). Rocz. Pol. Tow. Geol. 1978 t. 48 z. 1.

36. Rem a n e J. - Untersuchungen zur Systematik und Stratigraphie der Calpionellen in der Jura Kreide

-Grenzschichten den Vocontischen Troges. Palaeonto-graphica 1964 no. 123.

37. Sujkowski

Z. -

Uwagi o budowie kredy śląskiej. Posiedz. nauk. PIG 1932 nr 32.

38. T a p p a n H., L o e b 1 i c h A. - Lorica composi-tion of modern and fossil Tintinnida (Ciliata, Protozoa), systematics, geologie distribution and some new Tertiary taxa. J. Pal. 1968 nr 6.

SUMMARY

The paper presents the hitherto obtained results of studies involving the use of calpionellids, stomiospherids, and nannoconuses for stratigraphic purposes. In Poland such works were carried out mainly in the Carpathians, in order to precise the age of strata in which the micro-organisms occur in masses. Calpionellids are known from the Pieniny Klippen Bełt (facies of nodular, pseudono-dular, hornstone, and calpionellid limestones), Tatra Mts (pelagic limestone facies), and Fłysch Carpathians (lime-stones of the Cieszyn "Beds", Stramberk-type lime(lime-stones of the Bachowice Zone, and Kruhel exotic rock bodies). The occurrence of stomiospherids is mainly related to the Flysch Carpathians, where they were used to . establish the age and correlate the Cieszyn "Beds". They were also reported from the nodular, calpionellid, and hornstone limestones and radiolarites in the Pieniny Klippen Bełt.

The use of nannoconuses for stratigraphic purposes was the subject of a few papers in Poland. Organisms assigned

to that group were described from the fucoid marls in the Flysch Carpathians and reported from the hornstone limestones in the Pieniny Klippen Bełt.

PE31-0ME

B

CTaTbe npeACTasneHo cospeMeHHoe COCTORHHe

HC-cneAoBaHHH OCHOBaHHblX Ha HCnonb30BaHHH AflR

CTpaTH-rpa<ł>HYeCKHX 1..1enei:1 KanbnHoHennei:1, CTOMHocą>ep H

HaH-HOKoHycos. B nonbwe HCCneAoBaHHR no HCnonb30BaHHH

3THX rpynn B CTpaTHrpa<ł>HH OTHOCRTCR rnaBHblM o6pa30M K TeppHTopHH KapnaT. ~x npHMeHeHHe AflR yToYHeHHR B03pacT-a B03MO>KHO TOflbKO TaM, rAe 3TH MHKpoopraHH3Mbl

BblCTynatoT s 6onbWOM KonHYecTse. KanbnHoHennH

H3-secTHbl H3 neHHHCKOH KnHnnoBOH 30Hbl - H3 ą>a1..1HH H3-seCTHRKOB - >KensaYHblX, nceBAO>KensaYHblX, KpeMHHC-TblX, KanbnHoHennoBblX, H3 TaTp - H3 ą>a1..1HH nenarH-yecKHX H3BeCTHRKOB, a H3 ą>nHwesb1x KapnaT - H3 H3secT-HRKOB uewHHCKHX „cnoes" H H3BeCTH3secT-HRKOB WTaM6epcKoro THna 30Hbl 6axoBHl..I H 3K30THKOB KpyxenR.

PacnpocTpaHe-HHe CTOMHocą>ep CBR3aHo rnaBHblM o6pa30M c TeppHTOpHeH

ą>nHweBblX KapnaT, rAe Hx HCnonb30BanH AflR

onpeAe-neHHR so3pacTa H KoppenRUHH uewHHCKHx „cnoes". Ha TeppHTOpHH neHHHCKOH KnHnnOBOH 30Hbl CTOMHocą>epbl H3BeCTHbl H3 >KensaYHblX H3BeCTHRKOB, a TaK>Ke H3

H3-seCTHRKOB - KanbnHOHenno~blX, KpeMHHCTblX H

paAHO-nRpHTOB. ~CnOnb30BaHHe HaHHOKOHYCOB B nonbwe OYeHb

peAKoe. OpraHH3Mbl npHYHcneHHb1e K 3TOH rpynne onHca-Hbl H3 <ł>YKOHAOBblX Meprenei:1 ą>nHweBblX KapnaT, a TaK>Ke H3 KpeMHHCTblX H3BeCTHRKOB neHHHCKOH KnHnnoBOH 30Hbl.

EDYT A JUREWICZ, WŁODZIMIERZ MIZERSKI

Polska Akademia Nauk, Uniwersytet Warszawski

ETAPY DEFORMACJI TEKTONICZNYCH W UTWORACH PALEOZOICZNYCH

PÓLNOCNEJ

CZĘŚCI

REGIONU

ŁYSOGÓRSKIEGO

GÓR

ŚWIĘTOKRZYSKICH

Najbardziej wysuniętym ku północy elementem tekto-nicznym regionu łysogórskiego jest antyklinorium bron-kowicko-wydrzyszowskie, zbudowane z utworów syluru i dewonu. W jego skład wchodzi położona na zachodzie antyklina Bronkowie, granicząca od południa, wzdłuż

dyslokacji Świśliny z synkliną bodzentyńską (ryc. 1). Zamierzeniem badań przeprowadzonych przez autorów

była próba rozstrzygnięcia kontrowersyjnych poglądów

do-tyczących budowy i wieku tej jednostki (2, 4, 5, 6, 9, 10)

na podstawie analizy drobnych struktur tektonicznych.

J. Czarnocki (2, 4) i P. Filonowicz (5, 6) wiązali powstanie

.. antykliny Bronkowie z waryscyjskim etapem tektonicznym, natomiast E. Marianczyk (1 O) i Z. Kowalczewski (9)

skłonni byli przypuszczać, że główną rolę odegrały tu

ruchy kaledońskie na granicy syluru i dewonu. E. Marian-czyk (1 O) była również zdania, że rejon Bronkowie nie ma budowy antyklinalnej, lecz że występuje tu szereg

równo-leżnikowych fałdów w utworach sylurskich, na których

leżą niezgodnie osady dewonu.

Badania wieku deformacji tektonicznych na obszarze

świętokrzyskim ma duże znaczenie. W ostatnich latach

pojawiła się bowiem tendencja do pomniejszania roli

ruchów waryscyjskich w rozwoju Gór Świętokrzyskich.

UKD 551.243.32: 551.73(438.13 +23)

Najbai:dziej jaskrawym przejawem tych jtendencji jest prze-milczenie obecności ruchów waryscyjskich na tym obszarze, w drugim wydaniu międzynarodowej mapy tektonicznej Europy (11).

DEFORMACJE TEKTONICZNE

Pomiary położenia warstw w obrębie badanego obszaru zestawiono na diagramie (ryc. 1, diagram A). Diagram potwierdza wcześniejsze wnioski (2, 4, 5, 6), że mamy tu do czynienia z dużą strukturą antyklinalną, czego potwier-dzeniem jest i obraz kartograficzny jednostki (ryc. 1). Widoczne na diagramie główne .maksima są odzwierciedle-niem położenia warstw w obu skrzydłach antykliny. W skrzydle północnym antykliny warstwy przyjmują średnie

położenie 110/50N, a duża wartość procentowa obrazują­

cego je maksimum wynika z regularnej budowy tego

skrzy-dła. Położenie warstw w skrzydle południowym

charaktery-zują maksima: 80/90, 110/90 i 90- 100/70S, co wynika

z większej komplikacji tektonicznej tego skrzydła

anty-kliny.

Obliczone z diagramu położenie osi antykliny jest potwierdzeniem jej obrazu kartograficznego (ryc. 1). Ma