A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S FOLIA HISTOR ICA 46, 1992
H elena B r o d o w s k a - K n b i c z
Z B IG N IE W S T A N K IE W IC Z
(ur. 7 sty c z n ia 1930 r., zm. 28 g ru d n ia 1990 r.)
Z b ig n iew a S ta n k ie w ic z a p o z n a ła m n a s e m in a riu m p ro w a d z o n y m przez p rof. S ta n isła w a S ren io w sk ieg o , n a k tó ry m za jm o w a n o się p r a w em a g r a rn y m i s p ra w ą c h ło p sk ą w X V III— X IX w. Z o stałam z a p ro szona do u d ziału w d y s k u s ji o m o jej książce T o w a r z y s t w o R oln icze H r u
b ieszo w skie, św ieżo w y d a n e j p rzez L u d o w ą S p ó łd z ieln ię W y d a w n iczą
(w 1956 r.). S ta n k ie w ic z m ó w ił ze zn a jo m o ścią te m a tu o s p ra w ie z a s to so w an ia U sta w y d a n e j p rzez S ta n is ła w a S taszica, fu n d a to r a T o w a rz y stw a. D o w ied ziałam się od p ro fe so ra , że S ta n k ie w ic z i k ilk a jeszcze osób z tego se m in a riu m ro b ią w a rc h iw a c h k w e re n d y d o ty czą ce s p ra w y c h ło p sk iej, o ra z że S ta n k ie w ic z p ra c u je w A rc h iw u m w R ad o m iu , w a k ta c h Z a rz ą d u D óbr P a ń stw o w y c h i p o siad a ju ż sp o re zaso by m a te ria łó w . Z n i k a ł z Ł odzi n a ca łe ty g o d n ie. W y n ik i k w e re n d y re fe ro w a ł n a s e m in a riu m , k tó re g o u c z e stn ik a m i b y li w ów czas s tu d iu ją c y : M. Kłos, F. B o rtk ie -
w iczow a, S. Z ag ó rn y , C. O h ry z k o -W ło d a rsk a , H . S z y m a ń sk a i in n i, ży w o z a in te re so w a n i d z ie ja m i w si i ch łopów . W szyscy b y li ju ż po trz y le tn ic h stu d ia c h sto p n ia I i k s z ta łc ili się d a le j, p rz y g o to w u ją c p ra c e m a g iste rsk ie . S ta n k ie w ic z b y ł po s tu d ia c h s to p n ia II u k o ń cz o n y ch n a W y d ziale P r a w a w U n iw e rsy te c ie W a rsza w sk im , gdzie u z y sk a ł m a g is te riu m pod k ie r u n k ie m p ro f. В. L e śn o d o rsk ie g o w 1953 r . W 1954 r., m ieszk a ją c w Ł o dzi, zo stał z a a n g a ż o w a n y do I n s ty tu tu H isto rii P A N w W arszaw ie. W ty m ż e In s ty tu c ie p ro w a d z ił b a d a n ia w p ra c o w n ia c h pod k ie ru n k ie m p ro feso ró w : B. L eśn o d o rsk ieg o , W. K u li, J. L esk iew ic zo w e j, pisząc ro z p ra w ę d o k to rsk ą u prof. S. K ie n ie w ic z a n t. s e rw itu tó w w d o b ra c h r z ą d o w y c h K ró le s tw a P o lsk ie g o w la ta c h 1815— 1870.
W sto p n iu m a g is tra , b y ł re f e r e n te m w śró d p ro fe so ró w n a P o w s z e c h n y m Z jeżd zie H isto ry k ó w P o lsk ic h w K ra k o w ie w e w rz e śn iu 1958 r. Z astęp o w ał n a g le z m arłeg o w 1957 r. prof. S. S ren io w sk ieg o . W ygłosił r e f e r a t Z p r o b l e m a t y k i ostatnich badań nad p r z e m ia n a m i s t r u k t u r y
a grarnej K r ó le s t w a P o lskiego w latach 1815— 1864, d o b rz e p rz y ję ty p rzez
zn a w có w s p ra w a g r a rn y c h i m eto d o lo g ic zn ie o ce n io n y jak o n o w a to rsk i. W 1962 r. za s p ra w ą p ro f. S. K ien ie w ic z a i n a jego oso b iste r e f e r e n cje, d r Z. S ta n k ie w ic z z o sta ł za a n g a ż o w a n y w s to p n iu a d iu n k ta w I n s ty tu c ie H isto rii U Ł w n o w o u tw o rz o n y m Z a k ła d z ie H is to rii W si, k tó re g o b y ła m k ie ro w n ik ie m .
B y liśm y sobie b liscy z a in te re so w a n ia m i. P ra c o w a ła m — ty le że w cześ n ie j i b a d a ła m o k re s p ó ź n ie jsz y — n a d s p ra w a m i s e rw itu tó w w K ró le stw ie P o lsk im po u w ła sz c z e n iu i n a d ru c h e m ch ło p sk im . S ta n k ie w ic z za jm o w a ł się p ro b le m a ty k ą d o ty czą cą d ziejó w w si o k re s u p rz ech o d z en ia od fe u d a liz m u do k a p ita liz m u , tj. od k o ń ca X V III w ., i p ró b a m i re fo rm k ró lew szcz y zn w o k re sie S ta n isła w o w sk im , do u w łasz cze n ia , sto p n io w o p o sz e rz a ją c z a in te re s o w a n ia n a o k re s p o u w łasz cze n io w y i n a sfe rę zie- m ia ń s tw a — szlac h tę, w łaścicieli fo lw a rk ó w . N a p isa ł w y d a n ą w 1967 r. k siążk ę D zie je w ielko ści i u p a d k u A l e k s a n d r a W ielopolskiego. P ó źn iej p isał w „ P rz e g lą d z ie H is to ry c z n y m ” (1975) o T o m aszu P o to c k im i A le k s a n d rz e O stro w sk im . O d w ó ch o s ta tn ic h n a p is a ł też d la S ło w n ik a B iogra
fic z n e g o i w iad om o m i, że cz y n ił s ta ra n ia o z e b ra n ie d a n y c h n a te m a t
k tó re g o ś z Z am o y sk ich , b o d ajże W ład y sła w a. P is a ł o szlach cie p o lsk iej w ogólności, je j s to s u n k u do r e fo rm w ło ściań sk ich , in s ty tu c ji w iejsk ich (szkoły i g m in y ), o p in ii o c h ło p a c h i m e n ta ln o śc i sp o łecz n o -p o lity c zn ej sa m e j sz la c h ty . W tra k c ie p isa n ia ro z p ra w y zam ieszczon ej w s tu d ia c h pt.
S p o ł e c z e ń s tw o p o lsk ie X V I I I i X I X w., pod re d . J . L esk iew ic zo w e j p ro w a
dził a n a lity c z n e s tu d ia n a p o d s ta w ie źró d ło w ej, tzn . b a d a ł od pow iedzi s z la c h ty n a a n k ie tę ro z p isa n ą w 1814 r. p rz ez K o m isję R efo rm y . W cześ n ie j cz y n ił u w a g i o p o lity c e w ład z K ró le s tw a P o lsk ie g o w za k resie k s z ta łto w a n ia s t r u k t u r y w si sk a rb o w e j, zam ie szcz ając je w ty c h sa m y c h s tu d ia c h pod re d . W . K u li.
S tu d ia n a d d z ia ła ln o śc ią A le k s a n d ra W ielop olsk ieg o i ziem iań stw e m w ogólności, p o b u d z iły Z. S ta n k ie w ic z a do p rz e a n a liz o w a n ia s p ra w y u g o d y p o lity c z n ie w y o d rę b n ia ją c e g o się k ie ru n k u , co b y ło w y ra z e m z a in te re so w a ń p o lity c z n y m i p ro b le m a m i b ad a n eg o o k re su . Z p ro fe s ji p r a w n ik , z k ilk u le tn im sta ż e m b a d a ń a rc h iw a ln y c h i z a ję c ia m i w p ra c o w n ia c h p ro fe so ró w — h is to ry k ó w o ró ż n e j sp ec ja ln o śc i, ja k n p . h isto ria p ra w a , h is to ria sp o łecz n o -g o sp o d arcza , h is to ria p o lity c zn a, m iał S ta n k ie w icz d u ż e m o żliw ości ro z w in ię c ia w ła sn e g o w a rs z ta tu b a d a ń . P r a w n o u s t r o j o w e z a in te re so w a n ia i p e w n e w te j s p e c ja ln o śc i p rz y g o to w a n ie w zbogacił, a p rz e d e w sz y stk im p o w iąz ał z ogólnoh isito ry czny m p ro c e sem , k tó r y b a d a ł źró d ło w o w o k re ś lo n y m czasie i w y b ra n y m p rz e d m io cie za g a d n ie ń . P rz y p o m n ę o p ra c y h a b ilita c y jn e j p rz e p ro w a d z o n e j w 1968 r. „bez p o ślizg u ” , w o b o w ią z u ją c y c h ra m a c h czaso w y ch, i c a łk o w icie sam o d zie ln ie p rz y g o to w a n e j, p o d su m o w u ją c e j w y n ik i b a d a ń a r c h i
w a ln y c h , z d o b rą zn a jo m o śc ią s ta n u h isto rio g ra fii. P ra c a ta d o ty c z y ła re fo rm czyn szo w y ch d ó b r sk a rb o w y c h w K ró le s tw ie P o lsk im . W ysoko o cen ił ją p ro f. S. K ien iew icz, k tó ry b y ł re c e n z e n te m . J a , ja k o k ie ro w n ik Z a k ła d u H isto rii W si, k tó re g o Z. S ta n k ie w ic z by ł a d iu n k te m , o d p o w ie d z ia ln y m za p ra c e d y d a k ty c z n e i o rg a n iz a c y jn e , b y ła m d ru g im . W sp o m n ia n e z a d a n ia w y p e łn ia ł S ta n k ie w ic z w n a jle p s z y m ro z u m ie n iu d o b rze sp e łn ia n e g o o bow iązku.
W p ra c y h a b ilita c y jn e j i w sz e re g u p o p rz e d z a ją c y c h ją p u b lik a c ji S ta n k ie w ic z za jm o w a ł się g łó w n ie d zied zin ą p ra w n o -u s tro jo w y c h s to su n k ó w n a w si i fu n k c jo n o w a n ie m p ra w a a g ra rn e g o w b ard zo złożonym o k re sie p rz e m ia n s y s te m u fe u d a ln e g o , ro z k ła d a ją c e g o się w ra z z w p ro w a d z a n ie m czy n n ik ó w now ego, k a p ita lis ty c z n e g o u s tro ju . B ad ał p o zo sta ło śc i d a w n eg o s y s te m u , is tn ie ją c e w fo rm ie p rz e ż y tk ó w , n ie k ie d y w ja k im ś s to p n iu z m o d y fik o w a n y c h , zaw sze o g ra n ic z a ją c y c h ro zw ó j k a p ita liz m u w in te re s u ją c e j G o d zied zin ie a g r a r n e j i u s tro ju p a ń s tw a . W sk a zy w ał n a fo rm y e k s p lo a ta c ji chłopów , d o d a tk o w e ich o b ciążenia św ia d c z e n ia m i od ro b k ó w , z a g a rn ia n ie p u s te k ch ło p sk ich p rz ez fo lw a rk i, o p ła tę w y so k ich czynszów , d z ie rż a w y ziem i fo lw a rc z n e j i in n e. Z p o w o d zen iem p ra c o w a ł n a d ty p o lo g ią p rz e jś c ia o d fe u d a liz m u do k a p ita lizm u w ro ln ic tw ie , z za ło ż en iem o d tw o rz e n ia m o d e lu p rz e k s z ta łc e ń u s tro jo w y c h n a ziem iac h polsk ich , re a liz o w a n y c h e ta p a m i za pom ocą re fo rm , łącz n ie z u w łasz cze n ie m , p o ró w n a w cz o u jm o w a n y m w trz e c h z a b o rac h . W sk a zy w ał n a ró ż n ic e w y s tę p u ją c e z a ró w n o w sa m y m p r a w ie, w u sta w a c h u w łasz cze n io w y ch , ja k też w sp o so b ac h ich re a liz a c ji. K o n k re ty z o w a ł i uściślał ro z u m ie n ie p ru s k ie j d ro g i do k a p ita liz m u z w y stę p u ją c y m i n a n ie j w a ria n ta m i p o w sta ją c y c h s t r u k t u r ek o n o m icz n o -sp o łeczn y ch , w y ró ż n ia ją c y c h za b ó r p ru s k i od ro sy jsk ie g o i m o n a rc h ii a u s tro - -w ę g ie rsk ie j. P rz e ja w ia ł ży w e z a in te re so w a n ie w ią z a n ie m p ro c esu p rz e b ieg ają ceg o n a ziem iac h p o lsk ich z p ro c esem p rz e m ia n w k ra ja c h E u ro p y śro d k o w o -w sch o d n iej, a o sta tn io ró w n ie ż z F ra n c ją , z n a jd u ją c p e w n e ró ż n ic e i p o d o b ie ń stw a w s to s u n k a c h w ie jsk ic h . W sp o m n ę ch ociażb y o s ta tn ią se sję n a u k o w ą , k tó rą o rg a n iz o w ał d y re k to r S ta n k ie w ic z w I n s ty tu c ie H isto rii U Ł z u d z ia łe m fra n c u s k ic h k olegó w i Je g o w y ja z d do U n iw e rs y te tu w L y o n ie II w celu n a w ią z a n ia s ta ły c h ro b o c zy ch k o n ta k tó w .
W raz z p ro b le m a ty k ą p rz e m ia n w s tr u k tu r z e a g r a rn e j, g łó w n ie d ó b r sk a rb o w y c h w P o lsce śro d k o w e j, Z. S ta n k ie w ic z u k a z y w a ł k o n flik ty k laso w e ch ło p ó w p o d d a ń c z o -p a ń sz c z y ź n ia n y c h i p ań sz c z y ź n ia n y c h , z w ią z a n e ze z d o b y w a n ie m le p sz y c h p ra w do ziem i, z rz u c a n ie m zależności p o d d a ń c z o -p a ń sz c z y ź n ia n e j, św iad c zen iam i p ań sz czy ź n ia n y m i, p rz e c h o d ze n ie m n a s y s te m p ra c y o d ro b k o w e j, w y stę p o w a n ie m o p ra w a o sob iste i ich o ch ro n ą. T en n u r t b a d a ń p ro c e su sp ołeczn ego w s k a z u je n a p o s tę
p u ją c y ro z w ó j św iad o m o ści k la so w e j w w a rs tw ie c h ło p sk iej, d o jrz e w a n ie ż ą d a ń u w łaszczen ia, re g u la c ję s to su n k ó w w si z d w o re m i p o ja w ia ją c e się p ra g n ie n ia lik w id a c ji fo lw a rk ó w o ra z w y s tę p u ją c e ru c h y e m ig ra c ji ek o n o m iczn ej. O s ta tn i p ro b le m ro z p a try w a ł Z. S ta n k ie w ic z n a tle e u r o p e jsk im , w s k a li trz e c h zabo rów , p o d k re ś la ją c ich e m ig ra c y jn o -tw ó rc z y c h a ra k te r (w zb io ro w ej p ra c y pod re d . p ro f. С. B o b iń sk ie j — tre ść je j to po kłosie se sji p rzez n ią o rg a n iz o w a n e j w K ra k o w ie n a p o c z ą tk u la t sied em d z ie sią ty c h ). P isa ł on też o M igracji e k o n o m ic z n e j (w yd. w W a r sza w ie w 1976 r.), w cześn iej w „ Z e sz y ta c h N a u k o w y c h U J ” w P ra c a c h P o lo n ijn y c h (1975 r.) o M igracji e k o n o m i c z n e j z K r ó le s tw a P olskiego na
tle e u r o p e js k im . W łasn e źró d ło w e u sta le n ia w iązał z p o lity k ą p a ń s tw
zab o rcz y ch i szlac h eck o -ziem iań sk im i p o cz y n an iam i ro d z im y c h kół i osób 0 zn a czą cej ro li. U k a z y w a ł s iły s p rz y ja ją c e i h a m u ją c e s p ra w ę re fo rm , pod d z ia ła n ie m k tó ry c h ro d z iły się sp ec y ficzn e p ro b le m y ziem p olskich.
P rz y p o m n ę o b sz e rn e s tu d iu m o za sad ac h u w łasz cze n ia w K ró le stw ie P olskim , w k tó ry m ro z w in ą ł k o n c e p c ję sw o jeg o p ro fe s o ra S. S re n io w - skiego o u w łasz cze n iu ro z u m ia n y m ja k o p ro c es w ielo eta p o w y , k tó ry czy n ił p o stę p y i m ia ł o k re s y re g re s u . P rz e d s ta w ił to S ta n k ie w ic z w z b io rz e pod m o ją re d a k c ją (S tu d ia i m a t e r ia ł y do d z i e jó w Ł o d z i i O k rę g u
Ł ó d zkieg o ), w y d a n y m w 1966 r. p rzez W y d a w n ic tw o Ł ó dzk ie. M iałam
o biek cje, czy ta k szero k o ro z u m ia n y i ta k g łębo ko o d d a lo n y w czasie p ro c es u w łaszczen ia, p ro w a d z i w e w ła śc iw y m k ie ru n k u b a d a n ia , ale zo s ta ła m p rz e k o n a n a , że o g n iw a u sta w o d a w c z e p ra w a a g ra rn e g o są tego rz ecz o w y m a rg u m e n te m . S ta n k ie w ic z w e w sp o m n ia n y m s tu d iu m p rz e d s ta w ił ciąg re fo rm w zw ią zk u z re g re s e m s y tu a c ji p ra w n e j w si w l a ta c h 1807— 1846 i ze z m ian ą p o lity k i a g r a rn e j c a ra tu w la ta c h 1863— 1864, w y m u sz o n e j p rz ez r u c h ch ło p sk i i sta n o w isk o polskiego p ow stań czeg o iz ą d u n aro d o w eg o . S k o m e n to w a ł tre ść p ra w a u w łaszczen iow eg o, w s k a z u ją c n a jego z a k re s w tzw . w łasn o ści u k azo w ej. Z w ró cił u w a g ę n a n ie d o strz e g a n ą w b a d a n ia c h h isto ry k ó w d o k u m e n ta c ję u w łaszczen ia, ta b e le p re s ta c y jn e i lik w id a c y jn e , d o k o n u ją c an a liz z a w a rty c h w n ic h d an y c h . Iw o rz y ło to d o k u m e n ta c ję o c h a ra k te rz e m aso w y m , b ard zo p rz y d a tn ą do sp o łecz n o -ek o n o m icz n ej i p o lity c z n e j ocen y u w łaszczenia.
W e w sp ó łp ra c y z p ro f. S. K ien iew ic zem p ro w a d z ił s tu d ia n a te m a t p o w sta ń , listopadow ego, a zw łaszcza styczn io w eg o , s ię g a ją c do p o d staw ź ró d ło w y ch . J a k m ogę sądzić ze s ta n u n a sz e j h isto rio g ra fii, w niósł on w ła sn ą cegiełkę do l ite r a tu r y p ra w n o -u s tro jo w e j o p o d ziem n y m p a ń s tw ie p olsk im . Do s p ra w y te j jeszcze n aw iążę.
W cześniej b ad a ł p ro b le m y p o w sta n ia sty czn io w e g o od s tro n y za ch o w a n ia się w si i chłopów , w sp ó łp ra c u ją c w zesp ole p rz y g o to w u ją c y m do d ru k u m a te r ia ły w y d o b y te z a rc h iw u m , zam ieszczon e w to m ie C hłopi
p ro fe so ró w S. K ien iew ic za i I. K o stiu szk o w ra m a c h w sp ó łp ra c y p olsko - -ra d z ie c k ie j o raz w d ru g im w te j s e rii to m ie Z e zn a n ia śledcze o p o w s t a
n i u s t y c z n i o w y m 1863 r. pod re d a k c ją p ro f. S. K ien iew ic za, T. K o p re je -
w a i I. M ille ra (w yd. 1965 r.). W w ie lk ie j p ięcio to m o w ej p ra c y zesp o ło w e j H istoria p a ń s tw a i p ra w a P o ls k i p o d re d a k c ją p ro feso ró w : J . B a r d a c h a i M. S a n k o w sk ie j-G lu c k , w y ró ż n io n e j n a g ro d ą M in istra S zk o ln ic tw a W yższego, w to m ie III Od ro zb io ró w do u w ła szc zen ia w y d a n y m w 1981 r. Z. S ta n k ie w ic z zam ieścił o p a rte n a w ła s n y c h b a d a n ia c h i p rz e m y śle n ia c h , ro z w a ż a n ia p rz e d s ta w ia ją c e p o lsk ie p a ń s tw o p o d ziem n e w p o w sta n iu sty czn io w y m . W całości te n fra g m e n t, n a jo b s z e rn ie js z y w to m ie III, o b e jm u je s p ra w y K ró le s tw a P o lsk ie g o w la ta c h 1815— 1863 i s y tu a c ję p ra w n ą P o la k ó w n a L itw ie , B ia ło ru si i U k ra in ie . W o w ym o p ra c o w a n iu p rz e d s ta w ił p ro b le m y u stro jo w e d w ó ch p o w s ta ń : lis to p a dow ego i styczniow ego.
W m o je j ocenie, p ra c ą w s y n te z ie Historia p a ń s tw a i p ra w a z a p ew n ił sob ie Z. S ta n k ie w ic z trw a łą p a m ię ć i obecność w h is to rio g ra fii p o lsk iej, b o w iem s y n te z y n ie p o w s ta ją p rę d k o , a ich p rz y d a tn o ść w y d a je się być z a p e w n io n a n a la ta w obiegu s tu d ió w u n iw e rsy te c k ic h . M yślę też, że ta ce g ie łk a tw ó rc z e j p ra c y z n a jd z ie sw o je m ie jsc e w b u d o w a n iu p o d w a lin p rz y sz ły c h zrę b ó w n a u k i o p a ń s tw ie i p ra w ie p o lsk im . D o szłam do t a k iego w n io sk u p rz y re d a g o w a n iu zb io ro w ej p ra c y k iero w an eg o p rz eze m n ie ze sp o łu in te rd y s c y p lin a rn e g o , k tó ra zo stała w y d a n a w 1989 r. p t.
G m i n a w ie js k a i j e j sam orząd. U s tró j i p ra w o są z rę b a m i k ażdeg o p a ń
s tw a , do k tó ry c h m u s i ono n a w ią z y w a ć , b u d u ją c n o w e, o p a r te z k o n ieczn o ści n a p rz e k s z ta łc e n ia c h s ta r y c h s tr u k tu r .
W sp o m n ę jeszcze o p o z y c ja c h nieco m n ie js z e j ra n g i, choć ró w n ie ż zn a czą cy ch w n a sz e j h is to rio g ra fii. P ra c a n a g ro d z o n a p rz ez M in istra S zkół W yższych, w s k a z u ją c a n a ro z sz e rz e n ie p rz e z Z. S ta n k ie w ic z a sw o ic h s tu d ió w poza s p ra w y u w łasz cze n ia i p o d ję c ie p ro b le m a ty k i n o w szy c h d ziejó w w si to K w e s tia ch ło p ska w o kresie n a ro d zin p o lskiego r u c h u r o
botniczego. C h ro n o lo g iczn ie o b ją ł on w n ie j z n a c z n ie sz e rsz y z a k re s d z ie
jó w z a ró w n o w k w e stii c h ło p sk iej, ja k też ro b o tn ic z e j. W sk azał n a b ra k w ięzó w łą c z ą c y c h ru c h c h ło p sk i i ro b o tn ic z y , k tó re zb liży ły się do s ie bie d o p iero w to k u w y s tą p ie ń re w o lu c y jn y c h 1905— 1907 r. Z ap o w ied zią n o w eg o e ta p u , ja k i za p o c z ą tk o w a ła re w o lu c ja w s to s u n k a c h ch ło p sk o - -ro b o tn icz y ch , zak o ń czy ł A u to r p ra c ą p is a n ą n a za m ó w ie n ie L u d o w e j S p ó łd z ie ln i W y d a w n icze j (LSW ) n a 100 lecie r u c h u ro b o tn iczeg o , w y d a n ą w 1985 r. D o jrz e w a ła o n a w d y s k u s ja c h ze sp o łu in te rd y s c y p lin a rn e g o , k tó re g o Z. S ta n k ie w ic z by ł a k ty w n y m u cz estn ik ie m . N iem al zaw sze p ie rw sz y w y p o w ia d a ł sw o je m y śli i uw ag i d o ty czą ce p ro b le m a ty k i p rz e d ło żo n ej w fo rm ie z a g a je n ia czy też p rz e d sta w io n e g o f r a g m e n tu p ra c y w ięk sz ej b ądź s p e c ja ln ie o p ra c o w a n e g o r e fe ra tu .
Z s a ty s fa k c ją i ży czliw o ścią p rz y ją ł zespól w iadom o ść o jego n a g r o d zo n ej p ra c y , p o w sta łe j w k lim a c ie w sp ó ln e j w y m ia n y u w a g i ró ż n y c h opinii, z tro sk ą o n a u k o w o -rz e c z o w e k o m e n ta rz e .
W L S W Z. S ta n k ie w ic z b y ł z n a n y jak o a u to r jed n eg o z ro z d ziałó w p rz y g o to w a n e j w fo rm ie p o p u la rn o n a u k o w e j p ra c y zb io ro w ej Z d zie jó w
ch ło p ó w p o lskich (Od w czesn e g o f e u d a l i z m u do 1939 r.), w y d a n e j
w 1968 r. W ybiórczo w sk a z a ć trz e b a p o zy c je z jego d użego d o ro b k u n a u k o w eg o , liczn e w y stą p ie n ia w d y sk u s ja c h , ró żn eg o ro d z a ju s p o tk a n ia c h śro d o w isk o w y c h re g io n a ln y c h ośro d k ó w i og ó ln o p o lsk ich a u d y to rió w , w k tó r y c h b ra ł u d z ia ł .— a by ło ich w iele — n a P o w sz e c h n y c h Z ja z d a c h H isto ry k ó w w L u b lin ie , w T o ru n iu , n a se s ja c h n au k o w y c h po św ięc o n y ch s p ra w ie ch ło p sk ie j — w R ad o m iu , liczn e re c e n z je k s ią żek, n ie rz a d k o p o lem iczne, k ry ty c z n e , g ło śn e w o p in ii h is to ry k ó w w y stą p ie n ie w d y s k u s ji n a d r e f e r a te m prof. A. G ró d k a n t. ro z w o ju k a p ita lizm u w ro ln ic tw ie K ró le stw a P olsk ieg o , p e w n e p u b lik a c je w cz aso p is m ach z a g ra n ic z n y c h — n iem ieck ich , fra n c u s k ic h . W szy stk o to n ie o d d a je je d n a k w p e łn i tw ó rczo ści prof. Z. S ta n k iew icz a, je d y n ie p rz y p o m in a czym się in te re so w a ł, n a d czy m p ra c o w a ł, ja k d o b re o siąg ał w y n ik i. N a le żał do n ie lic z n e j i w ciąż m a le ją c e j g ru p k i p ra c u ją c y c h n a d d z ie ja m i wsi, by ł w ie rn y sw oim z a in te re so w a n io m .
Jesz cze słó w k ilk a o ty m co n a jb a r d z ie j n a s łączyło, zw łaszcza w o s ta tn im d ziesięcioleciu n a sz e j, ogółem b lisko trz y d z ie sto le tn ie j, w s p ó łp ra cy. To s p ra w y n a u k o w e i o rg a n iz a c y jn e zesp o łu in te rd y s c y p lin a rn e g o , z a jm u ją c e g o się p rz e m ia n a m i i s tr u k tu r a m i w si w X IX i X X w., złożo nego z z a a w a n so w a n y c h p ra c o w n ik ó w n a u k i, p ro feso ró w , d ocen tów , d o k to ró w i m a g istró w ró ż n y c h sp e c ja ln o śc i i z w ie lu p lacó w ek n a u k o w y c h naszeg o m ia sta : a rc h iw istó w , etn o g ra fó w , socjologów , g eo grafów , w y k ła dow ców szkół a r ty s ty c z n y c h i oczyw iście n a jlic z n ie js z y c h — h isto ry k ó w . U trz y m y w a liśm y b lisk ą i s ta łą w sp ó łp ra c ę ze śro d o w isk iem W a rsza w y (p lac ó w k am i P A N i U n iw e rs y te tu W arszaw sk ieg o ) o raz K ra k o w a , L u blin a, T o ru n ia . S ta n k ie w ic z d b ał b ard zo o u trz y m y w a n ie w ięzów k o le że ń sk ic h i p rz y ja c ie lsk ic h z a w a rty c h w p łaszc zy źn ie n a u k o w e j w y m ia n y m y śli, n ie p o zb a w io n y ch m iły c h chw il to w a rz y sk ie j ro z ry w k i. B ył ł u b ia n y i sz a n o w a n y p rz e z kolegów .
Z. S ta n k ie w ic z b y ł in ic ja to re m i o p ie k u n e m n a u k o w y m d ru g ie j n a szej sesji n a u k o w e j o p o d d a ń c z o -p a ń sz c z y ź n ia n e j zależno ści chłopów . M a te ria ły se sji p rz y g o to w a ł do d ru k u . W y d a n e o n e z o sta ły w zeszy cie F o lia h isto ric a U Ł w 1983 r. P rz e d s ta w ia ł w zespole p rz y g o to w a n e do d ru k u p ra c e n t. o p in ii ziem ian o ch ło p ach , o g m in ie w K się stw ie W a r sza w sk im i w K ró le stw ie P o lsk im zam ieszczone w dziele zb io ro w y m
G m in a w ie jsk a i je j sam orząd, w y d a n y m w 1989 r. M usiał się b ard zo
E d u k a c ji N a ro d o w ej. W o s ta tn ie j n a s z e j ro z m o w ie te le fo n ic z n e j, k ró tk o p rz ed śm iercią, w e c z w a rte k p rz ed Ś w ię ta m i Bożego N a ro d zen ia , s k ła d a ją c m i z te j o k az ji życzenia, p o w ied ział „ ja k to d o b rze, że u k az ała się ta n asz a k sią ż k a o g m in ie ” . W z ru szy ł m n ie ty m głęboko. N ie m ia ła m o d w a g i odw iedzić Go podczas d łu g ie j i ciężk iej ch o ro b y , tr u d n o b y ło b y z o p a n o w a n ie m znieść w id o k cierp iąceg o i zn ę k an eg o ch oro b ą, b liskiego, n ajb liższeg o , d łu g o le tn ie g o w sp ó łp ra c o w n ik a , z k tó ry m b y ła m b a rd z o z a p rz y ja ź n io n a . P o ż e g n a liśm y się do sp o tk a n ia , g d y b ęd zie ju ż chodził. P rz e p ra s z a m za to o so b iste w y z n an ie.
P o w ra c a ją c do sp u śc iz n y n a u k o w e j prof. Z. S ta n k ie w ic z a , w iado m o m i, że w d ru k u z n a jd u je się jego ro z p ra w a o św iado m o ści w si w opinii z ie m ia ń stw a i d ru g a o ugodzie p o lity c z n e j w o k re sie zab o ró w o raz o p ro b lem ie p o w sta ń w m y śli p o lity c z n e j p olskiego r u c h u n a ro d o w o w y z w o leńczego w w ie k u X IX . P rz e d s ta w ił w n ie j u stro jo w e p rz e s ła n k i p o d ziem n eg o p a ń stw a p olskiego czasu p o w sta n ia sty czn io w eg o i d ziałaln o ść jego rz ą d u . S ta n k ie w ic z w y ró ż n ia ł się ty m w śró d p ra w n ik ó w , że b a d a ł fu n k c jo n o w a n ie p ra w a w ż y c iu społeczności i p o lity c z n e j d ziała ln o śc i e k ip rz ąd zą cy ch .
P o d e jm u ją c p ro b lem św iadom ości b y ł w s p ó łp a rtn e re m w m o ich p r a cach z o sta tn ie g o o k re su , p o b u d za ł p y ta n ia m i do p rz e m y śle ń , im p o n o w ał in w e n c ją tw ó rczą. P ro je k to w a ł z a m ie rz e n ia b ad a w cz e n ie rz a d k o p o n ad m ożliw ości źró d ło w e i w a rs z ta to w e , co b y ło p rz y jm o w a n e w zespole z p e w n y m k ry ty c y z m e m . K ie ro w n ic tw o zesp ołu p rz e ją ł S ta n k ie w ic z po m oim o d ejściu z tego sta n o w isk a p rz ed d w o m a la ty . C h o ro b a u n ie m o żliw iła m u ju ż ro z w in ię cie p ra c y . W ierząc w p rz ezw y c ięże n ie n ie u le c z a ln e j ch o ro b y , z k tó rą w a lczy ł z w ie lk im p ra g n ie n ie m życia, p la n o w a ł p ro g ra m p ra c y ze sp o łu w y b ie g a ją c y poza re a liz o w a n y d o tąd — p o d jęcie p o ró w n a w cz y ch b a d a ń w si p o lsk iej z fra n c u s k ą i in n y c h k ra jó w E u ro p y .
Z ako ńczę sw o je k ró tk ie z kon ieczn o ści w sp o m n ien ia o ty m co ro b ił prof. Z. S ta n k ie w ic z , o czy m p isał, ja k i w n ió sł w k ła d tw ó rc z e j p ra c y do n a u k i, Je g o w y z n a n ie m z o sta tn ie g o a u to re fe r a tu : „ P o d sta w o w e k i e r u n k i p ro w a d zo n y ch p rzeze m n ie b a d a ń n a u k o w y c h m ieszczą się w r a m ach h is to rii P o lsk i d o b y rozb io ró w , n a k tó rą p rz y p a d ło p rz e jśc ie sp o łe c z e ń stw a i g o sp o d ark i od fe u d a liz m u do k a p ita liz m u . W szczególności z a jm u ję się p rz e m ia n a m i zach o d zący m i w s tr u k tu r a c h sp o łecz n y ch m ieszk ań có w w si (chłopi — sz la c h ta ) o raz zw ią zan ą z ty m a k ty w n o śc ią p a ń s tw zaborczych, p o lsk ich w ład z p o w stań c zy ch i d z iała czy p ry w a tn y c h . Z m etodo lo giczneg o p u n k tu w id ze n ia in te re s u je m n ie zw łaszcza k w e stia zależności w z a je m n y c h m ię d z y p a ń s tw e m i p ra w e m a ro z w o je m s p o łe c z n y m ” .
zw ala w n io sk o w ać o n ie n a p is a n y m te sta m e n c ie , w z y w a ją c y m do p ra c y n a s w szy stk ich , b y b a d a n ia d ziejó w w si p o lsk iej n ie w y g a sły n a n o w y m z a k rę c ie p rz em ian .
B ra k n a m C iebie Z b y szk u , p ro fe so rz e ak a d e m ic k i. N a u k a stra c iła uczonego, a m y człow ieka, k tó r y b y ł ż y c zliw y ludziom .
In sty tu t H istorii U n iw er sy te tu Ł ód zk iego
