A C T A U N I V E R S 1 T A T I S L O D Z I E N S I S
F O L IA G E O G R A P H IC A S O C IO -O E C O N O M IC A 7, 20 0 6
Ewa Goździewicz, M ariusz K ulesza
R O Z W Ó J PRZE ST R ZE N N Y B E Ł C H A T O W A
W pracy p rzed staw io n o etap y rozw oju p rzestrzennego B ełch ato w a na tle historii ośrodka, p o d k reślając w szczeg ó ln o ści o kresy m o rfologiczno-urbanistyczne, które m iały d ecy d u jący w pływ na ten rozw ój.
1. W prow adzenie
Rozwój m iast odbyw ał się w ramach określonej organizacji przestrzennej. Każdy z ośrodków m iejskich miał obszar stanow iący jeg o w łasność, który mógł być całkow icie lub częściow o zajęty pod zabudow ę. Jeżeli zabudow a obejm ow ała tylko część terytorium m iejskiego, resztę stanow iły ro z ło g i1.
A nalizując w spółczesną strukturę przestrzenną B ełchatow a m ożna zauważyć, że je st ona rezultatem ew olucyjnego rozwoju miasta. W jeg o dziejach bardzo w yraźnie m ożna w ydzielić dw a okresy; pierw szy do lat 70. XX w., który zam yka rozpoczęcie „Inw estycji B ełchatow skiej”, oraz drugi - dzieje ośrodka w okresie tw orzenia i funkcjonow ania tejże inwestycji. Te dw a zasadnicze okresy m ożna podzielić na kilka podokresów osadniczo-m orfologicznych, które charakteryzują się odm iennym i warunkam i społeczno-gospodarczym i, praw no- -ustrojow ym i i urbanistyczno-architektonicznym i. S ą to:
1) okres przedłokacyjny, do 1737 r.,
2) okres feudalnego m iasta lokacyjnego, do 1870 r.,
3) okres funkcjonow ania ośrodka od utraty praw m iejskich w 1870 r. do ich odzyskania w 1925 r.,
' R o zw ó j k a ż d e g o m ia s ta z ależ a ł i zależy o d w ielu c zy n n ik ó w . D o z n ac z ą cy c h n a le ż ą m. in. w arunki n a tu ra ln e i p o ło ż e n ie g e o g ra fic z n e , u k ład k o m u n ik a c y jn y , c zy n n ik i g o sp o d a rc z y , p ra w n y o ra z p lan o w an ia p rz e strze n n e g o . W sz y stk ie o n e o d d z ia łu ją g łó w n ie na g o sp o d arcz e i sp o łec z n e p rz e o b ra ż e n ia m ia sta, tj. na p rz e m ia n ę je g o fu n k c ji. O k re śla ją c i k sz ta łtu ją c fu n k c je m ia sta czy n n ik i te w p ły w a ją i k s z ta łtu ją ró w n o c z eśn ie s tru k tu rę p rz e strz e n n ą m ia sta, je g o w ielk o ść, ro z p la n o w an ie i o b lic z e u rb a n isty c zn e . R o la p o szczeg ó ln y ch c z y n n ik ó w ro z w o ju je s t ró żn a w k o lejn y ch o k re sac h h isto ry c z n y ch . J e d n a k ż e d o p o d staw o w y c h n a le ż ą czy n n ik i g o sp o d arcz e . N ie m n ie j w ażn y by ł (i je s t) c zy n n ik k o m u n ik a c y jn y , c z ę s to z aś ta k ż e p o lity c z n y . Stąd b a d a ją c ro zw ó j p rz e strz e n n y p a m ię tać m u sim y o roli p o szc z eg ó ln y ch c z y n n ik ó w w ro z w o ju d a n e g o m ia sta i ich z m ie n n o śc i w c za sie .
4) okres m iędzyw ojenny i lata II wojny światowej,
5) okres od 1945 r. do m omentu pow stania „Inwestycji B ełchatow skiej”, 6) okres rozw oju B ełchatow a w czasie realizacji inw estycji górniczo- -energetycznej od lat 70. XX w. po lata nam współczesne.
Podkreślić należy, że pierw sze z podanych okresów cechuje względna stabilizacja stosunków przestrzennych, natom iast ostatni charakteryzuje się dynam icznym i zm ianami i przeobrażeniam i, u podłoża których leżał rozwój m. in. inwestycji górniczo-energetycznej oraz zm iany ustrojow o-polityczne, co w rezultacie doprow adziło do praw ie całkow itego przeobrażenia istniejącego ośrodka m iejskiego.
C elem niniejszego opracow ania je st próba przedstaw ienia procesu rozwoju przestrzennego B ełchatow a od najstarszej jeg o formy urbanistycznej aż do osiągnięcia przez m iasto dojrzałej, współczesnej struktury urbanistycznej. Chodzi głów nie o określenie czynników , które oddziaływ ały w poszczególnych okresach historycznych na kształtow anie się struktury przestrzennej dzisiejszego miasta.
2. Położenie geograficzne i w arunki naturalne
B ełchatów leży w w ojew ództw ie łódzkim . Jest stolicą pow iatu. Jego obszar wynosi 3463 ha. Przed rozpoczęciem inwestycji górniczo-energentycznej (lata 70. XX w.) sieć kom unikacyjna zarów no w B ełchatow ie, ja k i na obszarze późniejszego B ełchatow skiego Okręgu Przem ysłow ego, była dobrze rozw inięta, choć głów ne m agistrale transportow e om ijały m iasto i przebiegały peryferyjnie w stosunku do zalegającego tutaj złoża węgla brunatnego oraz pow stającej w ow ym czasie elektrow ni. O gólna długość dróg twardych w 1970 r. w ynosiła 436 km; 10% z nich przypadało na obszar B ełchatow a, reszta na obszary wiejskie. O becnie m iasto, podobnie jak i cały pow iat bełchatow ski, ma dobrze rozw iniętą i rozbudow aną infrastrukturę kom unikacyjną, która odgryw a isto tną rolę w system ie krajow ym. Przez Bełchatów biegnie droga o znaczeniu m iędzynaro dow ym (W arszaw a-P iotrków T rybunalski-W rocław ), w m ieście zaś rozw idla się droga w ojew ódzka z Częstochow y, która dalej kieruje się do Z elow a i Łasku. W centrum m iasta od tejże drogi odchodzi inna, do Pabianic i Łodzi. Długość dróg krajow ych przebiegających przez obszar B ełchatow a wynosi 6,3 km. Ponadto istnieje lokalna linia kolejow a P io trków -B ełch ató w -Z agłębie G órniczo Energetyczne. M a ona jed n ak charakter bocznicy szlaku W arszaw a-G órny Śląsk i odgryw a znikom ą rolę w transporcie.
W edług podziału fizyczno-geograficznego Polski J. K ondrackiego (1988), okolice B ełchatow a położone s ą w obrębie m ezoregionu W ysoczyzny B ełchatow skiej, która wchodzi w skład m akroregionu W zniesienia
Południow om azow ieckiego. Cały ten obszar nazyw any je st podprow incją Niziny Srodkow opolskiej. Najw yższym punktem W ysoczyzny jest B orow a Góra (276 m n.p.m .) leżąca w odległości ok. 6 km na południow y wschód od Bełchatow a. Sąsiaduje z nią, należąca także do m akroregionu W zniesienia Południow om azow ieckiego, Kotlina Szczercowska. Na tym terenie sytuuje się zachodnia część pokładów węgla brunatnego.
M iasto ma urozm aiconą pow ierzchnię, dom inują tu tereny o charakterze płaskich lub lekko falistych równin, w yniesionych średnio 2 1 0 -2 1 5 m n.p.m ., w form ie łagodnych stoków o spadkach 3 -5 % , w kierunku doliny rzeki Rakówki i jej dopływ ów . Rzeka płynie przez miasto w układzie p ó łn o c-po łu dn ie, a jej w spółczesne dno, stanow iące terasę zalewową, ukształtow ało się na poziom ie
190-200 m n.p.m.
N a urozm aiconej pow ierzchni skał m ezozoicznych spoczyw ają luźne osady trzeciorzędow e. Nie tw orzą one zwartej pokrywy, lecz w y stępu ją w yspow o i osiągają różn ą grubość. W obrębie osadów m ioceńskich w ystępują pokłady w ęgla brunatnego, których zasoby szacuje się na 2,2 mld ton. Złoże to w okolicach B ełchatow a i Szczercow a należy do najcenniejszych. O pierając się na nim w ybudow ano Zespół G órniczo-Energetyczny B ełchatów (K latka, Ziom ek 1979).
W arunki glebow e na terenie B ełchatow a są mało zróżnicow ane. Na przew ażającej części m iasta w ystępują gleby bielicow e i brunatne V i VI klasy bonitacyjnej. Te ostatnie zalegają zw łaszcza na obrzeżach m iasta (w rejonie D om iechow ic), w części północno-w schodniej (w kierunku D obrzelow a), w części w schodniej (w rejonie Politanic) oraz na wschód od G rocholic (w kierunku Z dzieszulic i M azur).
G łów ny układ hydrograficzny B ełchatow a tworzy rzeka Rakówka. praw obrzeżny dopływ W idaw ki, i jej cztery dopływ y (zw ane rów nież Raków kam i). Przepływ a ona przez centrum m iasta w kierunku południkow ym , m ając na je g o terenie częściow o uregulow ane koryto.
W okolicy B ełchatow a (głów nie na zachód i południe od m iasta) w ystępują duże siedliska leśne. Na terenie m iasta przestrzenie zielone tw orzą lasy, trwałe użytki zielone, parki, skwery, zieleńce, ogrody działkow e, cm entarze, tereny sportow e oraz zieleń osiedlow a, przydom ow a i przyuliczna. N ajw iększą pow ierzchnię zajm ują lasy (528 ha), trwałe użytki zielone (369 ha) oraz ogrody działkow e i sady (ok. 83 ha). N ajw iększe skupiska leśne położone są w zachodniej (przedłużenie kom pleksów leśnych w chodzących w obręb „Szczercow skiego O bszaru C hronionego K rajobrazu”) i południow o-zachodniej części m iasta. T rw ałe użytki zielone na obszarze B ełchatow a w ystępują w dolinach Rakówki i jej dopływów.
3. Rozwój przestrzenny obszaru w spółczesnego B ełchatow a w okresie do 1870 r.
C hoć B ełchatów je s t - jak na warunki polskie - m iastem m łodym , a jeg o w spółczesny organizm w ykształcił się dosyć późno, gdyż dopiero w drugiej połow ie XX w., to pierw sza historyczna wzm ianka o m iejscow ości pochodzi z 1391 r., o innych zaś punktach osadniczych w chodzących obecnie w jego granice naw et z XII w. W cześniejszą od B ełchatow a m etrykę historyczną m ają m. in. G rocholice, daw ne miasto, którego układ urbanistyczny wyraźnie odróżnia się we w spółczesnej strukturze przestrzennej m iasta2.
B ełchatów był pryw atną wsią, która od końca XVII w. stanow iła centrum dóbr szlacheckich rodziny Rychłowskich. Jej znaczenie w zrosło jeszcze, gdy ówcześni w łaściciele wybudowali tutaj rezydencję. R ów nież dzięki nim wieś uzyskała w 1737 r. praw a m iejskie. W następnych dziesięcioleciach Rychlowscy starali się o dalsze przyw ileje dla swego m iasta, w ielokrotnie finansow ali budowy niektórych obiektów użyteczności publicznej, m. in. w 1793 r. założona została tu pierw sza m anufaktura, co zaow ocow ało tym, że w 1820 r. Bełchatów znalazł się w w ykazie „m iast fabrycznych” . Jego ów czesna zabudow a była dość regularna i liczyła 37 domów, w tym 2 murowane; poza tym istniała bożnica, kirkut, kościół i klasztor franciszkański (zbudow any w 1617 r., zm odernizow any w latach 1735-1750), funkcjonow ała tu także w spom niana m anufaktura. Liczył 352 m ieszkańców (Ź ró d ła ... 1958).
Jak w iększość osiem nastow iecznych m iasteczek pryw atnych Bełchatów zbudow any został w tradycyjnym schem acie, w którym dom inow ał prostokątny
2 P rze d 1137 r. G ro c h o lic e , w raz z K lu k a m i, P a rz n e m i p rz y le g lo ścia m i, n a le ż a ły d o ro zleg ły ch d ó b r a rc y b isk u p stw a g n ie ź n ień sk ie g o . W 1420 r. o trz y m a ły p raw o m iejsk ie o ra z 11 ła n ó w g ru n tu . Leżały na s k rzy żo w an iu g łó w n y ch d ró g i s zla k ó w h a n d lo w y ch , m. in. d o Ł a sk u , P io trk o w a, K a m ie ń sk a i R ad o m sk a o raz d o S z c ze rc o w a i W ie lu n ia. P o lo k acji w 1420 r. zy sk ały now e ro zp la n o w an ie, k tó re g o c e n tru m stan o w ił rynek, o w y m ia ra c h 100 x 120 m , z c zterem a u licam i w y b ieg ający m i z je g o naroży. W je g o cen tra ln ej części u sy tu o w an o k o śció ł. W o k ó ł ry n k u w y ty czo n e b y ły bloki zab u d o w y m ie jsk iej, d z ie lą c e się na działki lo k acy jn e. W latach 1 8 2 5 /1 8 2 7 d o k o n a n o reg u lacji m ia sta, p o d c za s k tórej p o w ię k sz o n o ry n ek po p rzez p rz e su n ię c ie b o c zn y c h p ierzei. W y ty czo n o tak że trzy ró w n o leg łe u lice w k ie ru n k u w sc h o d n im od k o ścio ła i ry n k u . D o k o n a n o w ten sp o só b z n ac z n e g o p rz e k sz ta łc en ia śre d n io w iec z n e g o ro z p la n o w a n ia m iasteczk a, je d n a k stare ją d r o u k ła d u , czy li ry n ek w raz z k o ścio łem , p o zo stało n ie n a ru sz o n e . P o 18 2 7 r. zało żo n o o sad ę rz e m ie śln ic z ą i teren m ia sta lo k a c y jn eg o ro zszerzy ł się (K u lesza 2 0 0 1 ). W n a stę p n y c h d z ie się c io le c ia c h o b raz G ro c h o lic n ie uleg ł z m ia n o m , c o b y ło m. in. p rz y c z y n ą o d e b ra n ia im w 1870 r. p ra w m ie js k ic h i w łą cz e n ia d o g m in y Ł ęk u w a. P ierw szy w m ia rę d o k ła d n y o p is G ro c h o lic p o ch o d zi z 1820 r. L eżały o ne na g ru n ta c h p ia sz c z y sty c h , n ad R a k ó w k ą i g ra n ic z y ły z B in k o w em , Z d z ie szu lic a m i, D o m ie c h o w ica m i (k tó re zn alaz ły się w g ra n ic a c h a d m in istra c y jn y c h B ełch a to w a ), W ó lk ą Z d z ie szu lic k ą , czyli M az u ro w ą , W ó lk ą Ł ęk a w sk ą . K a sz e w ica m i o ra z z w sią n a ro d o w ą K lu k am i. L iczyły 108 d o m ó w , 3 szy n k i, 2 k a rc zm y , g o rz e ln ię , 2 m łyny, m u ro w a n y k o śció ł p.w . W sz y stk ic h Ś w ięty ch , w y b u d o w an y w 1802 r. d w u iz b o w y , d re w n ia n y ratu sz, a tak że szk o łę e le m e n ta rn ą . K o lejn y o p is m ia stec z k a z 31 m aja 1860 r. in fo rm u je , iż o b s z a r m ia sta i je g o g ra n ic e nie uległy z m ia n o m . Z w ię k szy ła się ty lk o liczb a d o m ó w (8 m u ro w an y ch i 162 d re w n ia n e ), u sy tu o w an y c h przy 7 u lic a ch (C z ę sto c h o w sk a , P io trk o w sk a , M o sto w a , P rzed m ieście Z am o ść, C ic h a - k tó re m o ż n a zid e n ty fik o w a ć n a w sp ó łcz e sn y m p la n ie m ia sta - o ra z ul. K ró tk a i N o w a) i w ry n k u . U lica C z ę s to c h o w s k a stan o w iła g łó w n ą o ś m ia sta, o p rzeb ieg u p o łu d n ik o w y m . G d z ieś w o k o licy m ostu z n ajd o w a ły się w sp o m in a n e w c ze śn iej m łyny w o d n e, lecz b ra k m a te ria łó w k arto g ra ficz n y c h n ie po zw ala d o k ła d n ie o k re ślić ich lo k a liz ac ji (Źródła... 1958).
rynek, w pobliżu którego usytuow ano kościół i klasztor. Rynek składał się z dw óch części - Starego i Nowego Rynku. M iasto m iało dw ie ulice: P iotrkow ską i Pabianicką, stanow iące na obszarze m iasta fragm enty dwóch krzyżujących się traktów : piotrkow skiego i w ieluńskiego. Od strony północnej rynek ograniczała, m ająca przebieg zbliżony do rów noleżnikow ego, ul. Piotrkow ska, która biegła w zdłuż północnej pierzei S tarego Rynku i południow ej Nowego Rynku (istnieje do dziś). Stary Rynek był placem , wokół którego rozw ijało się miasto. Jego południow ą pierzeję tw orzyła linia ogrodów klasztornych, za którym i m ieściły się zabudow ania kościoła i klasztoru. Północna i zachodnia pierzeja rynku były zabudow ane budynkam i m ieszkalnym i. Przy północnej pierzei Starego Rynku, przy ul. Piotrkowskiej (później nazwanej Ew angelicką), znajdow ała się synagoga, w zniesiona w 1893 r. (obecnie naroże ulic 19 Stycznia i Fabrycznej). Nowy Rynek był nieco m niejszym placem w kształcie prostokąta (obecnie Park M iejski im. A. M ickiew icza). O bok niego, przy drodze wylotowej do wsi D obrzelów , w ybudow ano zbór, gdy w 1837 r. pow stała w B ełchatow ie parafia ew angelicka. N astępne lata przyniosły pew ne ożyw ienie gospodarcze, efektem którego było m. in. istnienie w 1840 r. 18 niew ielkich zakładów przem ysłu baw ełnianego (.Ź ródła... 1958). N iestety nie uratow ało go to przed u tratą w 1870 r. praw m iejskich, zdegradow aniem do pozycji wiejskiej osady i w łączeniem do gm iny B ełchatów ek (W achow ska 1985).
S ygnalizow ano już, iż organizm miejski w spółczesnego B ełchatow a składa się z wielu jed n o stek osadniczych, które w m iarę jeg o rozw oju były do niego przyłączane. M a to swoje konsekw encje w dzisiejszym układzie urbanistycznym m iasta, inaczej bow iem rozw ijał się pierw otny układ przestrzenny B ełchatow a oraz sąsiadujących z nim G rocholic, inaczej zaś rozw ijały się wsie, osady, folw arki i kolonie, które później znalazły się w jeg o granicach.
Na obszarze dzisiejszego Bełchatow a, oprócz w spom nianych G rocholic, w ystępow ało w przeszłości co najm niej kilkanaście jed n o stek osadniczych. N ajstarsze w ydają się, istniejące ju ż w 1393 r., Politanice, zw ane też Palutaliez. Była to praw dopodobnie wieś zw arta, zapew ne uliców ka, położona w odległości ok. 1 km na w schód od wsi Bełchatów . W okresie późniejszym powstał, przypuszczalnie na południe od siedliska wsi, przy biegnącej łukiem drodze (obecna ul. W iosenna), fo lw ark 1. Przed 1511 r. istniał ju ż B ełchatów ek. M ożna przypuszczać, że B ełchatów M inor, bo pod taką nazw ą w ystępuje w źródłach (Zajączkow ski, Zajączkow ski 1966), to leżący w odległości 2 km na północ od B ełchatow a folw ark Bełchatów ek. Od strony zachodniej opływ ała go rzeka R aków ka4. R eprezentow ał typ wsi zw artej, ulicówki dw ustronnej. W X V I w. w zm iankow ana jest, leżąca na południow y wschód od B ełchatow a i na północ
' Słownik Geograficzny... 1895 p o tw ie rd z a istn ien ie w si i fo lw a rk u P o lita n ic e , liczący ch 17 d o m ó w , z a m ie sz k a n y c h p rz e z 183 m ie szk a ń c ó w i o b e jm u ją cy c h 169 m órg ziem i.
4 Tabela miast, wsi... 1827, in fo rm u je , że w 1827 r. b y to tu 12 d o m ó w z a m ie sz k a n y c h p rzez 72 m ie szk a ń c ó w .
od G rocholic, wieś B inków 5. W tym samym czasie istniała także wieś D om iechow ice. Położona była na północny zachód od B ełchatow a, przy szlaku biegnącym z R adom ska, przez K am ieńsk, G rocholice do Łasku (obecnie ul. W ojska Polskiego i C zapliniecka). Na M apie K w aterm istrzostw a z lat 1830-1843 w idnieje, obok siedliska wsi, folwark i cegielnia. Folw ark wraz z zabudow aniam i dw orskim i (które istnieją do dnia dzisiejszego) usytuow any byl praw dopodobnie w rejonie zbiegu dzisiejszych ulic C zaplinieckiej i G rabow ej, natom iast cegielnia przy obecnej ul. C egielnianej. W 1867 r. dobra folw arczne m iały rozległość 2196 mórg, natom iast w iejskie 288 m órg gruntu (Ź ró dła ... 1958). W tym sam ym stuleciu w ystępuje w źródłach D obrzelów . Leżał ok. 2 km na północny wschód od B ełchatow a6. Słow nik G eograficzny Królestwa Polskiego... podaje, iż dobra D obrzelow a składały się z folw arku Dobrzelów, wsi D obrzelów , wsi Zaw ady, Kałduny, M arjanów i M yszaki. R ozległość dóbr w całości w ynosiła 1285 m órg7. Folw ark znajdow ał się na południe od wsi, praw dopodobnie w okolicach dzisiejszej ul. Górnej. Zdzieszulice położone były przy szlaku z P iotrkow a do Szczercow a, na południow y w schód od B ełchatow a i na w schód od G rocholic8. Słow nik G eograficzny K rólestw a Polskiego... inform uje, że Zdzieszulice to kolonia, folw ark i osada m łyńska4. M apa G iIly'ego z 1801-1802 r. przedstaw ia, położoną na północny zachód od B ełchatow a, przy drodze do D om iechow ic (obecna ul. C zapliniecka), wieś C zap lin iec11’. Nie wiem y dokładnie, kiedy ona pow stała, natom iast pozostałe wsie, które weszły później w granice Bełchatow a, jak Lipy, Olsztyn, Budy (Zam oście), Ludwików, Edw ardów , K em pfinów ka i Ubyszyn, powstały w pierw szej lub drugiej połow ie XIX w., Paulinów zaś w początkach XX w.
W 1826 r. pow stała kolonia Budy, która z czasem rozw inęła się w znacznej w ielkości wieś Zam oście i stała się po odzyskaniu niepodległości częścią B ełchatow a (W achow ska 1985)11. P ozostałością jej je st istniejący do dzisiaj,
5 T a m ż e ; w 1827 r. b y ło ta m 1 1 d o m ó w i 99 m ieszk ań có w .
6 T a m ż e in fo rm a cja , że w pierw szej p o ło w ie X IX w. D o b rzeló w liczył 2 0 d o m ó w i 2 6 3 m ie szk a ń c ó w . I B y ło tam 12 b u d y n k ó w m u ro w a n y c h , 10 d re w n ia n y ch i w iatrak . D a n e m ó w ią c e o lic z b ie d o m ó w , d o ty c z ą w si, n ie fo lw ark u . Tabela miast, wsi... z 1827 r. p o d a je , że by ło ta m 2 0 d o m ó w , n a to m ia st Słownik Geograficzny..., w sp o m in a o 2 2 d o m ach .
8 W ed łu g Tabeli miast, wsi... Z d z ie sz u lic e m ia ły 13 d o m ó w z am iesz k an y c h p rzez 129 m ie szk a ń c ó w . ; K o lo n ia liczy ła 2 9 d o m ó w , 33 5 m ie szk a ń c ó w , 421 m órg g ru n tu , w fo lw ark u z aś z n a jd o w a ł się 1 d o m z 10 m ie sz k a ń c a m i, folw ark o b e jm o w a ł 5 6 m órg. W pob liżu is tn ia ł b u d y n e k m ły n a, k ló ry z am iesz k an y był p rz e z 4 o so b y , ro z le g ło ść o sad y m łyńskiej to ok . 13 m órg. Ź ró d ło p o d a je ta k ż e in fo rm a cje d o ty c z ąc e Z d z ie szu lic G ó rn y c h K o lo n ia i Z d z ie szu lic D o ln y ch K olonia. Z d z ie szu lic e G ó rn e K o lo n ia m iały 31 d o m ó w i 184 m ie szk a ń c ó w , n a lo m ia sl ich ro zleg ło ść o k reślo n a z o stała na ok. 38 5 m órg. Z d z ie s z u lic e D o ln e K olonia m iały o d p o w ie d n io 3 8 9 d o m ó w , 3 2 9 m ie szk a ń c ó w i 4 8 7 m órg g ru n tu .
111 Słownik G eograficzny... p o d a je , że C za p lin ie c liczył 16 d o m ó w , 159 m ie sz k a ń c ó w o ra z ok . 166 m órg ziem i.
II T a m ż e p o d a n a je s t in fo rm a c ja , iż w p o b liż u B ełch a to w a i G ro c h o lic istn ia ły d w ie je d n o stk i o n azw ie Z a m o śc ie . P ierw sza z n ich u s y tu o w an a b y ła n a w sc h o d n im brzeg u rzek i R ak ó w k i, za m o stem (p raw d o p o d o b n ie stą d w y w o d zi się p ó ź n ie jsz a n a zw a tej o sad y Z a m o śc ie). O sa d a lic z y ła 5 0 d o m ó w , 2 0 0 m ie sz k a ń c ó w i 5 5 0 m ó rg g ru n tu n a leżący ch d o m ia sta G ro ch o lic. D ru g a je d n o s tk a , k o lo n ia o tej sam ej nazw ie, liczyła 2 8 d o m ó w , 2 4 4 m ie szk a ń c ó w , 5 4 m orgi w ło ścia ń sk ie i 7 m órg d w o rsk ic h . K o lo n ia z lo k a lizo w a n a była
przy obecnej ul. W ojska Polskiego, cm entarz rzym skokatolicki. Nie wiadom o dokładnie kiedy pow stała osada Lipy, gdyż nie odnajdujem y jej ani na mapie G illy’ego, ani na M apie K w aterm istrzostw a, nie w ym ienia jej także Tabela miast, wsi, osad... M ożna wnioskować, że osada pow stała w pierw szej połow ie XIX w. przy drodze wybiegającej z B ełchatow a do Szczercow a (na w spółczesnym planie m iasta można j ą zidentyfikow ać jak o ul. Lipową). W iadom o, że istniała kolonia Lipy i osada leśna L ip y 12. Podobnie rzecz się ma z o sad ą O lsztyn. Nie w ystępuje ona na mapie G illy ’ego, ani na M apie K w aterm istrzostw a, za to w ym ienia j ą Tabela miast, wsi, osad... co sugeruje, że pow stała przed 1827 r ." Leżała na północny wschód od B ełchatow a, a jej zabudow ania zlokalizow ane były praw dopodobnie przy drodze biegnącej do m iejscow ości M yszaki (dzisiejsza ul. Olsztyńska, przecinająca osiedle domków jednorodzinnych O lsztyńskie). M apa K w aterm istrzostw a lokalizuje, leżącą na zachód od Zam ościa, K olonię Ludwików. Jej siedlisko zlokalizow ane było praw dopodobnie przy drodze, która dziś nosi nazw ę ul. L udw ikow skiej14. Nazw a m oże sugerow ać, że była w łasnością Ludw ika K aczkow skiego, jednego z dziedziców Bełchatow a. Podobnie rzecz się ma z Edw ardow em (im ię syna Ludw ika), mapy G illy ’ego, K w aterm istrzostw a oraz Tabela miast, wsi, osad..., a także Słow nik G eograficzny K rólestwa Polskiego... nie w spom inają o nim, jed n ak wiadom o, że istniał już w pierwszej połow ie XIX w .15. Leżał przy drodze wiodącej z B ełchatow a do G rocholic (obecna ul. W ojska Polskiego). W yjątkow o skom plikow ana je st spraw a z osad ą Kempfinów ka, folw arkiem Ubyszyn oraz w sią Paulinów . Ich istnienie potw ierdza M. B andurka w pracy Zm iany adm inistracyjne i terytorialne w ojew ództw a łódzkiego w X IX i X X wieku (1974). W iadom o, też że dw ie pierw sze z wym ienionych zostały w 1925 r. przyłączone do B ełchatow a, natom iast Paulinów spotkało to w 1977 r. L eżał on na północny wschód od B ełchatow a, pom iędzy D obrzelow em a O lsztynem . N ie w ym ieniają go jednak ani Słow nik G eograficzny K rólestwa Polskiego..., ani Tabela miast, wsi, osad..., nie figuruje także na m apie G illy ’ego, ani na M apie K w aterm istrzostw a. W ystępuje dopiero na M apie topograficznej WIG z 1937 r. W zw iązku z tym m ożna przyjąć, iż pochodzi z początków X X w. R ozw inął się w zdłuż drogi (obecna ul. N ow a), prostopadle odchodzącej od szlaku łączącego B ełchatów z D obrzelow em (dziś ul. J. P iłsudskiego)16.
p ra w d o p o d o b n ie n ie c o na pó łn o c o d cm e n tarza , przy o b ecn ej ul. W o jsk a P o lsk ie g o . P raw d o p o d o b n ie w k o lo n ii b y ta k a rc zm a.
12 W k o lo n i z n ajd o w a ły się 23 d o m y , zam iesz k iw ało j ą 2 2 4 m ie szk a ń c ó w , ro z le g ło ść g ru n tó w w y nosiła 201 m órg, n a to m ia st o s a d a leśn a L ipy to I d o m , 5 m ie szk a ń c ó w i 7 m ó rg (.Słownik...).
13 B yły tam 2 d o m y , z a m ie sz k iw a n e p rz e z 15 m ieszk ań có w . 14 B y ło ta m 9 d o m ó w , 106 m ie szk a ń c ó w i 175 m órg g ru n tó w .
15 O b ję ta b y ła sk ład k a m i na p o k ry c ie k o sztó w z w iązan y ch z n a u c z a n ie m w p o b lis k im B ełch ato w ie. 16 N a to m ia st w ta k ty c z n y m m ie jscu istn ie n ia tej w si z az n a c zo n y je s t n ie ja k i H clen ó w . Jest to p ra w d o p o d o b n ie p o m y łk a , p o n ie w a ż p ó źn iejsze m ap y to p o g ra ficz n e w sk a z u ją o d w ro tn e p o ło ż e n ie ty ch d w óch w si, tzn . P au lin ó w , p o m ię d z y D o b rzelo w em a O lszty n em , n a to m ia st H elen ó w na p ó łn o c od D o b rz e io w a (p o za g ra n ic a m i m ia sta).
Należy podkreślić, że w ym ienione m iejscow ości miały charakter wybitnie rolniczy i dopiero w łączenie w granice adm inistracyjne B ełchatow a zm ieniło ich oblicze, zacierając często pierw otne rozplanow anie i układ pól. Zachow ał się natom iast bardzo czytelnie układ drożny, w ykształcony w niektórych przypadkach jeszcze w X V I w.
4. Rozwój przestrzenny B ełchatow a od lat 70. XIX w. do lat 70. XX w.
M im o utraty praw m iejskich B ełchatów rozwijał się nadal, czego wyrazem było funkcjonow anie w końcu XIX w. kilku zakładów przem ysłow ych. Początek XX w. przyniósł pow stanie kolejnych, m. in. fabryk: F rajtaga (1902), Kluga i Tuska, Z. D ziałow skiej (1909), D. B arana (1 905-1907), D aniela Freja i Spółki, N anszpergera, M oskalew skiego i Seeliga (1910), zakładów włókienniczych „F orstera i W arszaw skiego” (1920), odlewni żeliw a oraz dw óch młynów m otorow ych (1910 i 1914)17. Pojaw iło się rów nież kilkanaście nowych budynków m ieszkalnych. Przypuszczalnie usytuow ane były one w kw adrancie ulic: P abianickiej, Piotrkowskiej (dziś pl. G. N arutow icza i ul. 19 Stycznia), drogi do D obrzelow a (ul. J. Piłsudskiego) i obecnej ul. H. Sienkiew icza. R ozpoczęły sw ą działalność bank, sąd, biblioteka publiczna oraz elektrow nia (K ubik 1998). T a dosyć aktyw na działalność inw estycyjna była m ożliw a dzięki uzyskaniu przez B ełchatów w 1892 r. upraw nień budow lanych, jakie obow iązyw ały w miastach. Daw ało to m ożliwość uzyskiw ania kredytów budow lanych, co bez w ątpienia znacząco wpłynęło na d alszą rozbudow ę osady. N ajpełniej w yraziło się to we wzroście liczby obiektów . Jeżeli w 1892 r. w B ełchatow ie były 182 budynki m ieszkalne i 256 budynków gospodarczych, to w 1899 r. były tu ju ż 374 dom y i 317 obiektów gospodarczych; w 65% była to zabudow a m urowana. N iestety, Bełchatów nadal pozbaw iony był bruków, urządzeń sanitarnych i ośw ietlenia (dopiero w połow ie lat 30. X X w. miasto ośw ietlono 44 lam pam i). W 1848 r. pow stała pierw sza apteka (przy Starym Rynku), w 1899 r. Kasa Pożyczkow o-O szczędnościow a, w 1901 r. zaś O chotnicza Straż Pożarna (W achow ska 1985). Do 1911 r. utw orzono trzy szkoły elem entarne oraz przedszkole, a w 1916 r. pow stało P rogim nazjum Polskiej M acierzy Szkolnej oraz 3-letnia szkoła tkactw a rękodzielniczego, w dw a lata później rozpoczęła działalność pryw atna szkoła żydow ska, w 1917 r. zaś pow stało M iejskie G im nazjum Hum anistyczne K oedukacyjne Polskiej M acierzy Szkolnej (K ubik 1998).
W yw alczenie przez Polskę niepodległości przyniosło B ełchatow ow i zmianę w arunków rozw oju, do czego w istotny sposób przyczyniło się także odzyskanie
przez m iasto w 1925 r. praw m iejskich oraz znaczące pow iększenie jeg o obszaru. W granice m iasta weszły wówczas wieś Lipy, osada O lsztyn, wieś i osada pokarczem na Zam oście, osada Zdzieszulice, folw ark Politanice, część folw arku D obrzelów , osada K em pfinów ka i część folw arku U byszyn. W 1934 r. listę tę uzupełnił jeszcze C zapliniec. Z opisu m iasta, sporządzonego przez burm istrza K. M iętkiew icza z 1936 r., wynika, że m iasto zajm ow ało 6,9 kirr pow ierzchni, zam ieszkanej przez 8787 osób, w 997 budynkach m ieszkalnych. F unkcjonow ało w m ieście 10 fabryk tkackich, cegielnia, m łyn, tarlak, 12 farbiarni i g arb arn ia18. Ponadto miały tu swe siedziby liczne urzędy, instytucje i o śro d k i1’. O bsługiw ały one głów nie m iejscow ą ludność, choć często korzystali z ich usług rów nież m ieszkańcy pobliskich wsi. W latach 1918-1929 w ybudow ano drogę z B ełchatow a do W adlew a; tym sam ym B ełchatów uzyskał połączenie z Pabianicam i i Ł odzią (Kubik 1998). W om aw ianym okresie miasto szybko się rozw ijało. Każdego roku przybyw ało ok. 50 budynków. W 1938 r. zasób zabudow y sięgał 699 budynków m urowanych, 478 drew nianych oraz 838 innych nieruchom ości. Jednocześnie szybko zm ieniało się otoczenie Starego i N ow ego Rynku, głów nie poprzez w ypełnianie się obudow y ich pierzei.
Nowy Rynek był najw iększym placem w m ieście (obecnie pl. W olności). W sąsiedztw ie, na zachód od niego, leżał plac targowy, w pobliżu zaś, nieczynny od lat, cm entarz rzym skokatolicki. Przy zachodniej pierzei Now ego Rynku usytuow any był kościół ew angelicki2" oraz zabudow ania probostw a ew angelickiego. Z przedw ojennej zabudowy - usytuow anej wokół obydwu rynków i w obrębie historycznego centrum B ełchatow a - zachow ało się do dzisiaj tylko kilkanaście budynków, objętych ochroną konserw atorską21.
W ybuch II w ojny światowej zam knął okres dynam icznego rozw oju m iasta jak o m ałego ośrodka lokalnego o funkcjach złożonych, z do m inacją przem ysłu
18 L iczb ę z atru d n io n y c h w p rz e m y śle o c e n ia n o na ok. 1,2 tys. osób.
10 M. in. Z a rz ą d M iasta , Z a rz ą d G m in y B clch ató w ck , S ąd G ro d zk i, P o ste ru n e k P o licji P a ń stw o w e j, A reszt, U rząd P o c z to w o -T e le g ra fic z n y , P ara fia R zy m sk o -k a to lic k a u s y tu o w an a p rzy ul. P a b ia n ic k iej (o b e c n ie ul. K o ściu szk i 2), P a ra fia E w a n g e lic k o -A u g sb u rsk a u zb ieg u ul. E w an g e lic k iej i d ro g i w y lo to w ej d o wsi D o b rz e ló w (o b e c n ie n a ro ż e u lic 19-go S ty c z n ia i i . P iłsu d sk ie g o ), G m in a W y zn a n io w a Ż y d o w sk a przy rogu ul. E w a n g e lic k iej i ul. F a b ry czn ej (o b e c n ie zb ie g u lic 19-go S ty c z n ia i F a b ry c z n ej), Ż y d o w sk i B an k L udow y, Ż y d o w sk i B an k K u p ie ck i (w ię k szo ść b u d y n k ó w , któ ry ch w łaścicielam i byli Ż ydzi z n a jd o w a ła się na p ó łn o c od S ta re g o R y n k u i d a w n ej ul. E w a n g e lic k iej [d zisiejszeg o pl. G. N a ru to w ic za i ul. 1 9 -g o S ty c z n ia )), O śro d ek U b e zp ie c z eń S p o łe c z n y ch , K o m u n a ln a K asa O sz c z ęd n o śc i, K asa S p ó łd z ie lc za , E lek tro w n ia M ie jsk a , R zeźnia M iejsk a , trz y szk o ły p o w sz e c h n e, B ib lio te k a M iejsk a , O k ręg o w a S p ó łd z ie ln ia M lec z a rsk a o ra z O c h o tn ic za S tra ż P o ż a rn a , k tó rej z ab u d o w a n ia zn ajd o w a ły się przy n aro żu p o łu d n io w e j i w sc h o d n ie j pierzei S ta re g o R y nku (o b e c n ie pl. G . N a ru to w ic z a I).
20 D ziś p o z o sta ł p o n im n ie z ab u d o w a n y plac.
21 M . in. p rz y pl. G . N a ru to w ic za 2 (d o m m u ro w an y z p o c zą tk u X X w .), 12 (d o m m u ro w a n y z p o c zą tk u X X w .), 14 (d o m m u ro w a n y z p o c zą tk u X X w .), 20 (d o m m u ro w a n y z lat 20 . X X w .), p rz y ul. K o ściu szk i (b u d y n e k a d m in is tra c y jn y , m u ro w a n y z lat 20 , X X w .), 9 (d o m m u ro w a n y z 1938 r.), p rz y ul. P ab ia n ic k iej 10 (d o m m u ro w a n y z X IX /X X w .), 2 3 (d o m m u ro w a n y z 1920 r.), przy ul. 9 M aja 2 (d o m d re w n ia n o -m u ro w a n y z p o c zą tk u X X w .), p rz y ul. 9 M aja /K o ściu sz k i (d o m m u ro w a n y z 1938 r.), przy ul. O k rzei 3 7 (d o m d re w n ia n y z p o c zą tk u X X w .), p rzy pl. W o ln o ści 8 (d o m m u ro w a n y z 1928 r.), 19 (d o m m u ro w a n y z p o c zą tk u X X w.), pl. W o ln o śc i/u l. J. P iłsu d s k ie g o (d o m m u ro w a n y z 1938 r.), p rz y ul. J. P iłsu d sk ie g o 12 (d o m m u ro w a n y z p o c zą tk u X X w.).
w łókienniczego i handlu. W wyniku działań wojennych B ełchatów poniósł w ielkie straty. N ajbardziej ucierpiało historyczne centrum (ul. Kościuszki, Pabianicka), którego zabudow a została praw ie całkow icie zniszczona (np. okolice Starego R ynku)2’. Straty w zabudow ie w yniosły 40% , a w przem yśle blisko 50% . Podczas okupacji hitlerow skiej na terenie m iasta, w kw adrancie dzisiejszych ul. Pabianickiej, pl. G. N arutow icza, ul. 19-go Stycznia i ul. J. Piłsudskiego, utw orzono getto23.
Po zakończeniu w ojny, liczące zaledw ie 3,5 tys. m ieszkańców , m iasto rozw ijało się bardzo wolno. W początkowym okresie uruchom iono produkcję, zorganizow ano handel, adm inistrację, szkolnictwo. W m iejsce istniejących przed w ojną m ałych fabryczek włókienniczych utw orzono jed en zakład - B ełchatow skie Zakłady Przem ysłu Bawełnianego. Fizjonom ia miasta pozostaw iała w iele do życzenia, stan nawierzchni ulic, chodników i dom ów był bardzo zły. B rukow aną naw ierzchnię miały jed y n ie ulice przelotowe (Pabianicka, K ościuszki, Piotrkow ska - obecna ul. gen. J. C zyżew skiego i ul. Ew angelicka - obecna ul. 19-go Stycznia). T ereny usytuow ane wokół ulic peryferyjnych, czyli daw ne obszary podm iejskie (wieś Lipy, osada Olsztyn, wieś i osada pokarczem na Zam oście, osada Zdzieszulice, folw ark Politanice, część folw arku D obrzelów , osada K em pfinów ka i część folw arku Ubyszyn oraz C zapliniec) nie uległy zasadniczym zm ianom i w dalszym ciągu zachow ały w ygląd wsi z charakterystyczną zabudow ą typu zagrodow ego. P odobnie rzecz się m iała z now o przyłączonym i w 1955 r. wsiami B ełchatów kiem i Edw ardow em . M iasto nie dysponow ało siecią w odno-kanalizacyjną, gazow ą i ciepłow niczą (K ubik 1998).
Przełom nastąpił w 1956 r., gdy Bełchatów stał się m iastem pow iatow ym i kiedy otw orzył się przed nim nowy etap rozwoju. R ocznie przybyw ało tutaj ok. 100-150 m ieszkańców . Otrzym yw ali oni m ieszkania w now o pow stających budynkach m ieszkalnych (m. in. przy ul. Fabrycznej, Sienkiew icza, 19-go Stycznia i O siedla 1000-lecia). Bloki te obudow ały tereny przem ysłow e (zajm ow ane przez B ełchatow skie Zakłady Przem ysłu B aw ełnianego) usytuow ane na północ od starego centrum . Ponadto w ybudow ano 342 domy jednorodzin ne w rejonach ulic: Kwiatow ej, Okrzei, H arcerskiej, Zielonej, M ielczarskiego i Słonecznej. Zw iększała się liczba now o otw ieranych szkół, przedszkoli, żłobków , przychodni i sklepów 24. W arto zauw ażyć, iż pod nowe
K o m p le tn e m u z n isz c z en iu u le g ła m . in. m u ro w a n a sy n ag o g a leżąca p rzy ul. P io trk o w sk ie j, przy p ó łn o cn ej p ierzei S ta re g o R y nku (K u b ik 1998).
Z g ro m a d zo n o w n im 5 5 6 0 Ż y d ó w z B ełch ato w a i o k o lic (W a ch o w sk a 1985), W sierp n iu 1942 r. zo stało zlik w id o w a n e, a lu d n o ść ż y d o w sk ą p rz e n ie sio n o d o g etta w Ł odzi.
4 W ty m o k re s ie p o w stały S zk o ła P o d sta w o w a n r 4 przy ul. Lipow ej 11, L ice u m O g ó ln o k sz ta łc ą c e przy ul. 1 -g o M aja 6, ż ło b ek przy ul. F ab ry c z n ej, p rzed szk o le przy ul. I-g o M aja 4 a , P ań stw o w y Z a k ła d L eczniczy d la Z w ie rz ą t, P rzy c h o d n ia L ek a rsk a przy ul. 1-go M aja 4, trzy m o sty n a R a k ó w c c o ra z b u d y n ek a d m in is tra c y jn y ó w c ze sn ej sied z ib y P rezy d iu m P o w iato w ej R ad y N a ro d o w ej, o b e c n ie U rzęd u M ia sta przy
inw estycje przeznaczano tereny położone w bliskim sąsiedztw ie starego centrum , które mimo zniszczeń wojennych zachow ało swój daw ny układ urbanistyczny.
Innymi słow y, nim pow stała kopalnia i elektrow nia, B ełchatów był m iastem o funkcjach złożonych, dom inow ał tu jednak przem ysł w łókienniczy. Cała infrastruktura społeczna i techniczna była przystosow ana do aktualnego stanu ludności. D opiero odkrycie w pobliżu m iasta pokładów węgla brunatnego spow odow ało istotne zm iany w jeg o w yglądzie i infrastrukturze.
N ależy zauw ażyć, że w szystkie m iejscowości, które znalazły się w granicach adm inistracyjnych Bełchatow a, nie podlegały w om aw ianym okresie zasadniczym zm ianom . Zachow ały swój rolniczy charakter, z dom inującą zabudow ą typu zagrodow ego. W znaczący sposób zachow ał się ich układ drożny, który m ożna odczytać na w spółczesnych planach miasta. C harakterystyczne było sąsiedztw o wiejskich, często drew nianych chałup, z nowymi w ielokondygnacyjnym i blokam i' . Jed yn ą w yróżniającą się m iejscow ością - choćby fizjonom icznie - były G rocholice. Do dnia dzisiejszego zachow ała się tam zw arta zabudowa, regularny szachow nicow y układ ulic z prostokątnym rynkiem i usytuowanym centralnie zabytkow ym kościołem . Po II w ojnie św iatow ej do 1977 r. G rocholice były ośrodkiem gm innym i grom adzkim . W 1977 r. m iejscow ość włączono w granice adm inistracyjne B ełchatow a i przeznaczono na tereny rezerw ow e pod zabudow ę dom ków jednorodzinnych dla pracow ników kopalni i elektrow ni. Nie w płynęło to zasadniczo na ich fizjonom ię, gdyż zabytkowy układ przestrzenny został nienaruszony, budow nictw o jednorodzinne realizow ane było zaś w południowej części G rocholic.
5. Rozwój układu przestrzennego B ełchatow a w okresie od lat 70. XX w. do 2001 r.
P ow stanie Zespołu G órniczo-Energetycznego otw orzyło now y etap w dziejach m iasta i całkow icie zm ieniło jeg o oblicze oraz strukturę w ew nętrzną. W dniu 2 kw ietnia 1973 r. została pow ołana delegatura Z jednoczenia Przem ysłu W ęgla B runatnego w B ełchatow ie - pierw sza kom órka organizacyjna przyszłego przedsiębiorstw a górniczego. N iespełna dwa lata później, 17 stycznia 1975 r., pow stało Przedsiębiorstw o Państwowe K opalnia W ęgla B runatnego
ul. K o ściu szk i 1, w y b u d o w a n o ta k ż e b u d y n ek K o m en d y M iejsk iej M ilic ji, p rz e k a z a n o d o uży tk u szereg s k lep ó w , ta rg o w isk o m ie jsk ie, z a tro sz c z o n o się o w ystrój m iasta, o stan n a w ierzc h n i u lic i ch o d n ik ó w .
25 P rzy k ła d o w o , w z d łu ż ul. W o jsk a P o lsk ieg o sąsia d u je ze s o b ą w ie jsk a z a b u d o w a i n o w e O sied le D o ln o śląsk ie , z z a b u d o w ą w ie lo ro d zin n ą.
„B ełchatów ” . W tym sam ym roku rozpoczęto odw adnianie złoża i zdejm ow anie nadkładu. W ydobycie pierw szych ton węgla brunatnego nastąpiło 19 listopada 1980 r. W zw iązku z realizacją inwestycji górniczo-energetycznej sam B ełchatów został wytypow any do roli m iasta-sypialni dla pracow ników pow stającego ZGE „B ełchatów ” .
Po w prow adzeniu 1 stycznia 1975 r. nowego podziału adm inistracyjnego kraju, B ełchatów utracił funkcje m iasta pow iatow ego i w łączony został w skład nowo utw orzonego w ojew ództw a piotrkowskiego. Stał się siedzibą władz rejonow ych. U trata funkcji stołecznej pow iatu nie zaham ow ała rozwoju m iejscow ości, wprost przeciw nie, rozw ijała się ona bardzo intensyw nie. Było to konsekw encją dynam icznie funkcjonującej kopalni, elektrow ni oraz wielu zakładów tow arzyszących. Działalność ZG E „B ełchatów ” wym usiła konieczność stw orzenia szlaku kolejowego, łączącego m iejscow ość z krajow ym system em połączeń kolejowych. Pow stała w ten sposób linia kolejow a Piotrków T ry b u n alsk i-B ełchatów -R ogow iec-B iłgoraj. Od połowy lat 70. XX w. B ełchatów pełni funkcję zaplecza m ieszkaniow ego dla m iejscow ego górnictw a i energetyki (K ubik 1998), jego rozwój przestrzenny je s t zaś od tego czasu w yraźnie dw ukierunkow y. W pierw szym etapie rozw ijał się on do w ew nątrz, w ramach istniejącego układu przestrzennego, poprzez uzupełnianie i zagęszczanie istniejącej ju ż zabudow y, w drugim natom iast w idoczny jest rozwój na zew nątrz, polegający na zabudow ie terenów nowo przyłączonych do B ełchatow a. Innymi słowy, obok starego centrum nie pow stało „now e m iasto” (jak np. w Turku lub K oninie), lecz „now y” B ełchatów rozw ijał się w sposób uzupełniający, addytywny.
6. R o z w ó j o b s z a r u d z is ie js z e g o m ia sta w la ta c h 1 9 7 0 -1 9 8 9
Z anim inw estycja bełchatow ska w płynęła w tak znaczący sposób na oblicze m iasta, B ełchatów był niew ielkim ośrodkiem rozw ijającym się powoli, co uw idaczniało się m. in. w liczbie m ieszkańców (8,8 tys. w końcu 1968 r.) oraz w stanie zainw estow ania i w yposażenia w infrastrukturę społeczną i techniczną. Zakłady przem ysłow e zajm ow ały 16,12 ha z ogólnej pow ierzchni m iasta, składy zaś 9,9 ha. Tereny przem ysłow e zlokalizow ane były w yspow o na obszarze całego m iasta, jed n ak podstaw ow y rejon lokalizacji przem ysłu usytuowany został we w schodniej jeg o części, w pobliżu obecnej ul. gen. H. C zyżew skiego i na północ od centrum , w obrębie ul. Fabrycznej. U zupełniał je nowy obszar
O b e c n ie p o w ie rz ch n ia o d k ry w k i (w ed łu g stan u z w rześn ia 1999 r.) w y n o si ok . 18 k m 2; d o c elo w a b e zw z g lę d n a g łę b o k o ść o d k ry w k i 3 0 0 m ; liczb a p o zio m ó w e k sp lo a ta c y jn y ch 10; w y so k o ść pięter e k sp lo a ta c y jn y ch 1 5-30 m.
przyszłej koncentracji przem ysłu, leżący na północ od G rocholic, w rejonie projektow anej linii kolejow ej. B udow nictw o m ieszkaniow e rozw ijało się stopniow o, w m iarę w zrostu liczby ludności. C entrum m iasta „obudow ane” zostało w latach 50. i 60. zabudow ą wielo- i jednorodzinną. W stosunkow o krótkim czasie pow stały bloki m ieszkalne przy ul. F abrycznej, H. Sienkiew icza i 19-go Stycznia oraz O siedle 1000-lecia. Nowa zabudow a blokow a dom inow ała rów nież w okolicach ulic 1-go M aja i Okrzei (późniejsze O siedle M. K onopnickiej), Harcerskiej (O siedle G órnik), Zielonej (O siedle Żołnierzy P.O .W .), M ielczarskiego (O siedle Budowlanych). C entrum adm inistracyjno- usługow e usytuow ane zostało w centrum miasta. Tereny m ieszkalne miały połączenia kom unikacyjne między sobą oraz z centrum m iasta. Schem at kom unikacyjny oparty był w dużej mierze na istniejącym szachow nicow ym układzie ulic oraz na obw odnicy miejskiej (obecna al. W łókniarzy), która, om ijając od strony północnej zasadniczy rdzeń m iasta, spinała drogi na głów nych kierunkach w ylotow ych z B ełchatow a. Pas w zdłuż przepływ ającej przez m iasto rzeki Rakówki zaadaptow ano jak o obszar zieleni publicznej i rekreacyjnej, podobnie postąpiono z terenami leśnymi w zachodniej części B ełchatow a.
W zw iązku z rozw ijającą się inw estycją bełchatow ską dokonano w 1972 r. aktualizacji niektórych założeń ów czesnego planu zagospodarow ania przestrzennego. N ow e osiedla m ieszkaniow e zostały zaprojektow ane koncentrycznie w stosunku do centrum . Tereny zabudow y wysokiej skupiono w trzech rejonach, realizując je w kilku etapach. W pierw szym , skoncentrow ano się na zabudow yw aniu wolnych obszarów wcześniej przeznaczonych pod zabudow ę i częściow o ju ż wykorzystanych (O siedla T y siąclecia i W olności, ulice 19-go Stycznia i H. Sienkiew icza). W drugim etapie zrealizow ano budowę O siedla D olnośląskiego (położonego w południow o-zachodniej części miasta), w trzecim zaś rozpoczęto realizację zabudow y południow o-w schodniej części miasta. R ów nież budow nictw o jednorodzinne skoncentrow ano w trzech rejonach. Pierw szy obejm ow ał północno-zachodnią część m iasta (ul. C zapliniecka), drugi część północną (ul. H. Sienkiew icza), trzeci zaś zachodni fragm ent m iasta (rejon ul. Lipow ej). O gółem tereny m ieszkaniow e i przew idziane pod zabudow ę m ieszkaniow ą liczyły 320 ha (w tym budow nictw o w ysokie 151 ha, jednorodzinne 169 ha). Około 80 ha przeznaczono na rezerwę terenów m ieszkaniow ych zabudow y wysokiej, w ielorodzinnej, zabezpieczającej ew entualne przyszłe potrzeby Bełchatow a. R ów nież ja k o rezerw ę terenu pod budow nictw o jednoro dzinne przew idziano G rocholice, gdzie zabezpieczono na ten cel ok. 120 ha.
W 1977 r. w granice adm inistracyjne Bełchatow a, oprócz G rocholic, w łączono wsie B inków , Politanice, Zam oście, Zdzieszulice, część D obrzelow a, część D om iechow ic i Paulinów. M iasto obejm ow ało teraz obszar 3162 ha,
z czego tereny m ieszkaniow e zajm ow ały 279 ha, użytki rolne 2117 ha, lasy 547 ha, tereny przem ysłow e, składow e i kom unikacyjne 194 ha.
W zw iązku z dynam icznym w zrostem liczby m ieszkańców m iasta (w 1970 r. ok. 10 tys., w 1978 r. zaś ju ż 17 tys.) w latach 1 976-1980 pow stały lub realizow ane były kolejne osiedla m ieszkaniow e: 1-go M aja-W schód, Św ierczew skiego (obecne O siedle Żołnierzy P.O.W .), O krzei, B udow lanych i D olnośląskie. M ankam entem było ograniczenie się tylko do realizow ania program u m ieszkaniow ego, co spow odow ało, iż przez następnych kilka lal pozbaw ione były one w ystarczającego zaplecza usługow ego. Budow nictw o jednoro dzin ne w analogicznym okresie koncentrow ało się w rejonie ulic H. Sienkiew icza, C zaplinieckiej oraz na O siedlu D olnośląskim i Osiedlu Górnik. T ereny przem ysłow e zostały zlokalizow ane w rejonie now o powstałej tow arow ej linii kolejow ej, przecinającej południow ą część m iasta, a także na terenach zaadaptow anych pod inw estycje przem ysłow o-składow e w okolicy obecnej ul. gen. C zyżew skiego oraz we wschodniej części m iasta (zespół przem ysłow o-składow y na potrzeby technicznego zaplecza ZGE). Na południe od torów kolejow ych zlokalizow ano zakłady pracujące m. in. na rzecz budow nictw a, oczyszczalni ścieków , stacji energetycznych, w rejonie ul. Ś w ierczew skiego przemysł spożywczy, bazy transportu handlu w ew nętrznego i usług oraz gospodarki kom unalnej. W zdłuż rzeki Rakówki zlokalizow ano tereny zieleni m iejskiej. U tw orzono w ten sposób kom pleks klinów , terenów otw artych i sportow ych „w chodzących” niem al do centrum m iasta, co zdecydow anie zm ieniło warunki jego przew ietrzenia. Na wschód od centrum pow stał stadion sportow y Górniczego Klubu Sportow ego. Tereny o charakterze rekreacyjno-w ypoczynkow ym zlokalizow ane zostały rów nież w zachodniej części m iasta, głów nie dzięki wykorzystaniu istniejących obszarów leśnych oraz korzystnego ukształtow ania terenu. W okresie 1976-1980 oddano do użytku kilka obiektów ośw iatow ych oraz z zakresu opieki zdrow otnej“7.
W zw iązku z szybszym niż zakładano wzrostem liczby ludności B ełchatow a (1978 r. - 17 tys., 1980 r. - 27,6 tys., 1985 r. - 48,5 tys.) na początku lat 80. dokonano zasadniczych zmian w sposobie użytkow ania terenów m iejskich. W edług danych geodezyjnych w 1980 r. miasto m iało 2117 ha użytków rolnych, w tym 1637 ha gruntów ornych, 55 ha sadów, 290 ha łąk trw ałych i 135 ha pastwisk. W 1985 r. pow ierzchnia użytków rolnych obniżyła się do 1756 ha, w tym gruntów ornych do 1385 ha. W yłączanie użytków z produkcji rolnej
7 M. in. p rz e d sz k o le na O sied lu 1-go M aja , szk o lę p o d s ta w o w ą i p rz e d sz k o le na O siedlu Ś w ie rc z ew sk ie g o , szk o lę z b io rc z ą g m in n ą na O sied lu O k rzei. O śro d k i s z k o ln ic tw a zaw o d o w e g o i p o n a d p o d sta w o w e g o z o sta ły sk o n ce n tro w a n e w p ó łn o c n o -z a ch o d n ie j części m ia sta p rzy ul. C za p lin ie c k ie j (m ięd z y D o m ie c h o w ica m i a C za p liń c e m ). R ó w n ież w tym c za sie ro z p o c zę to b u d o w ę k o m p le k su o b ie k tó w słu żb y z d ro w ia p rz y ul. C z a p lin ie c k ie j, w sk ład k tó re g o w ejść m iały M ięd z y z a k ład o w a P rzy c h o d n ia G ó rn ic z a, szp ital, d o m dla p rz e w lek le c h o ry c h , p rz y c h o d n ia , „ S a n ep id " , S tu d iu m M ed y c z n e, ho tel d la p ie lę g n iarek o ra z b a za m ie sz k a n io w a d la p ra c o w n ik ó w te g o k o m p lek su . '
spow odow ane było realizacją zam ierzeń inw estycyjnych, zw łaszcza w zakresie budow nictw a m ieszkaniow ego. Przeznaczono wtedy obszary dotychczas użytkow ane rolniczo, położone na terenach wsi Binków, pod realizację w ielorodzinnego budow nictw a m ieszkaniow ego (O siedle Binków), a usytuow ane na południe od O siedla D olnośląskiego pod budow nictw o blokow e i ew entualnie jednorodzinne (Osiedle Przytorze). P odobnie rzecz się m iała z terenam i leżącymi na wschód od ul. W ojska Polskiego, które przeznaczono w części pod realizację budow nictw a w ielorodzinnego (O siedle Okrzei). N atom iast działki położone w zdłuż ul. Lipow ej, po je j stronie północnej oraz leżące na w schód od ul. Częstochow skiej (w G rocholicach), pierw otnie przew idziane pod upraw y rolne, przeznaczono pod zabudow ę jed n o ro d zin n ą i zagrodow ą (ul. Lipow a).
W wyniku intensyw nej urbanizacji obniżyła się pow ierzchnia obszarów leśnych (lasów i gruntów leśnych), których m iasto m iało w 1985 r. 609 ha (co stanow iło 17,3% ogólnej jeg o pow ierzchni). Do 1990 r. zakładano obniżenie ich obszaru do ok. 430 ha.
Sytuacja m ieszkaniow a była przeciętna - mimo znacznego przyrostu substancji m ieszkaniow ej była trudna, głów nie ze w zględu na rów nie szybki w zrost liczby ludności. W 1980 r. zasoby m ieszkaniow e w B ełchatow ie kształtow ały się na poziom ie 6934 mieszkań i 24 386 izb. O koło 63% m ieszkań w yposażonych było w w odociąg a blisko 57% m iało centralne ogrzew anie. Do połow y lat 80. problem m ieszkaniow y uległ pew nem u zm niejszeniu28.
Na początku lat 80. w m ieście funkcjonow ało 20 zakładów przem ysłow ych, które zajm ow ały 26,7 ha (co stanow iło 0,8% pow ierzchni m iasta). U zupełniały je składy (na terenie m iasta) o powierzchni ok. 3 ha. U sytuow ane były one głów nie we w schodniej części m iasta oraz na południe od torów kolejow ych i po obu stronach obecnej ul. gen. Czyżewskiego.
W połow ie lat 80. uległa zw iększeniu baza ośw iatow a24. N a ukończeniu była rów nież budow a kom pleksu służby zdrow ia przy ul. C zap lin ieck iejł0. W dalszym ciągu niew ystarczające było w yposażenie m iasta w obiekty handlow e. W dziedzinie gastronom ii odczuw alną popraw ę dało przekazanie do użytku stołów ek - restauracji „Estakada” i „C zardasz” oraz wielu punktów tzw. małej gastronom ii, a także rozbudow anie restauracji „Jubilatka” .
2S W 19 7 0 r. o d d a n o d o u ż y tk u 2 6 4 2 m ie szk a n ia , 6 7 6 6 izb, 3 ,4 o so b y p rz y p a d ły na m ie szk a n ie , 1,3 o so b y n a izb ę; w 1 9 8 0 r. a n a lo g ic z n ie - 6 9 3 8 , 2 4 3 8 6 ,4 ,0 , 1,1; w 1985 r. - 11 8 9 7 ,4 3 2 2 7 , 3 ,1 , 1,1.
M S k ła d a ła się o n a z 9 szk ó ł p o d staw o w y c h , liceu m o g ó ln o k ształc ą ce g o , 19 p rz e d sz k o li, 7 o d d z ia łó w p rz e d sz k o ln y c h . P o za ty m fu n k c jo n o w a ło 16 szk ó ł zaw o d o w y ch , w ty m 9 na p o z io m ie śre d n im i p o licealn y m . W b u d o w ie b y ły 2 d u ż e p rz e d sz k o la (n a o sied lac h B in k ó w i D o ln o śląsk im ) o ra z 2 s zk o ły p o d staw o w e - na o sie d la c h B in k ó w i 4 0 -le c ia P R L (o b e c n e O sied le P rzytorze).
Jej z ak o ń c z e n ie ra d y k a ln ie w p ły n ęło na p o p ra w ę sy tu a c ji, m im o że d o leg o c za su c zy n n y c h było 9 p rz y c h o d n i z d ro w ia (w ty m 3 p rzem y sło w ej s łu żb y z d ro w ia) o ra z 2 a p te k i i je d e n p u n k t ap te cz n y .
T ereny zielone zajm ow ały w 1980 r. blisko 167 ha. Zieleń parkow a, wraz z parkiem m iejskim otaczającym zabytkow y dw orek przy ul. Hellwiga, obejm ow ała obszar 109 ha. Zieleń m iejską tworzyły także tereny w dolinie rzeki Rakówki oraz kom pleksy leśne usytuowane w zachodniej części miasta. C m entarze obejm ow ały obszar 12,5 ha. M iasto m iało także 23 ha pracow niczych ogródków działkow ych, które zlokalizow ane były w północno- -zachodniej i północno-w schodniej części miasta. Bełchatów dysponow ał ok. 67 km sieci w odociągow ej m agistralnej i rozdzielczej. W m ieście zrealizow ano rów nież system kanalizacji rozdzielczej, a także w ybudow ano kanały deszczow e, odprow adzające wody opadow e bezpośrednio do rzeki Rakówki i jej dopływ ów 31.
N ależy zauw ażyć, iż w latach 70. i 80. rozwój przestrzenny Bełchatow a, którego podstaw ow e jąd ro stanow ił historyczny układ urbanistyczny centrum , następow ał poprzez urbanizację terenów leżących wokół niego, co dało m ożliw ość dalszej, harm onijnej rozbudow y przestrzennej m iasta. N ow e osiedla m ieszkaniow e: D olnośląskie, Okrzei, Binków i Św ierczew skiego (obecnie Żołnierzy PO W ), zostały zaprojektow ane koncentrycznie do centrum . Tereny przem ysłow e skoncentrow ano w dwóch zespołach: pierw szy we wschodniej części m iasta z dom inującym przem ysłem rolno-spożyw czym (pow ierzchnia ok. 24,8 ha), drugi, liczący 29,6 ha pow ierzchni, w jeg o południow ej części, w rejonie linii kolejow ej. Przew ażały tutaj bazy przedsiębiorstw sprzętowo- -transportow ych i budow lanych. Pozostałe tereny przem ysłow o-składow e w m ieście w ystępow ały w rozproszeniu.
7. Rozwój układu przestrzennego B ełchatow a w latach 1990-2001
B ełchatów , zgodnie z nowym podziałem adm inistracyjnym Polski z 1 stycznia 1999 r., został w łączony do w ojew ództw a łódzkiego, jednocześnie stając się stolicą powiatu. O becnie zam ieszkany je st przez około 65 tys. osób. Jego pow ierzchnia liczy 3463 ha. W ostatnim okresie w zrosła rola B ełchatow a jak o w ęzła kom unikacyjnego. M iasto p rzecinają następujące drogi: W arszaw a- -Piotrków T rybunalski-W rocław , która w granicach m iasta przebiega ulicami J. Piłsudskiego, H. Sienkiew icza, obw odnicą al. W łókniarzy i dalej; P ab ian ice- B ełchatów ; w m ieście je s t to ul. Pabianicka, która w kierunku południkow ym
W y b u d o w an y zo stał g łó w n y k o le k to r d la m ia sta w z d łu ż rzek i R ak ó w k i o ra z sy stem k an ałó w o d p ro w a d z a ją c y c h ście k i z te re n ó w o sied li m ie szk a n io w y c h i c en tru m m ia sta. Ś ciek i s a n ita rn e z te re n u m iasta o d p ro w a d z a n e b y ły d o m ie jsk iej o czy szczaln i ście k ó w m e c h an ic z n o -b io lo g ic z n ej, z lo k a lizo w a n e j na lew ym b rzeg u rzek i R ak ó w k i, m ię d z y B ełch a to w e m a G ro c h o lić a m i.
przebiega przez tereny daw nej wsi Bełchatów ek i dociera do centrum m iasta, ul. T. K ościuszki; Ł ask-Z eló w -B ełch ató w -K am ień sk ; droga ta przebiega przez całe m iasto w kierunku półn oc-południe ulicam i C zapliniecką, W ojska Polskiego, Zam oście, M ostow ą, dalej przez Rynek G rocholski, C zęstochow ską i R adom ską. D roga ta łączyła kiedyś Bełchatów z daw nym i w siam i, które znalazły się w granicach m iasta, tj. z D om iechow icam i, C zaplińcem , Edw ardow em , Zam ościem i G rocholicam i, oraz szereg dróg znaczenia pow iatow ego, z których w ażną rolę odgryw ają trasy w ylotow e do pobliskich m iejscow ości oraz do ZGE „B ełchatów ” . Długość dróg na terenie m iasta wynosi ponad 16 km, o znaczeniu krajow ym 6,3 km, o znaczeniu w ojew ódzkim zaś 10 km. Drogi krajow e, w ojew ódzkie i pow iatow e przeb ieg ają w znacznej części przez m iasto, podstaw ow ym i ulicam i układu m iejskiego, m ając negatyw ny wpływ na je g o funkcjonow anie.
Rok 1989 stanow ił początek zmian zw iązanych z tran sfo rm acją system ow ą kraju. M im o trudności nadal trw ała dalsza rozbudow a zasobów m ieszkalnych B ełchatow a.
Zm ieniały się jed n ak stopniow o proporcje w udziale zabudow y wysokiej (w ielorodzinnej) i niskiej (jednorodzinnej), na korzyść tej drugiej. Preferow anym obszarem tej ostatniej jest przede w szystkim O siedle O lsztyńskie oraz tereny daw nych wsi Ludw ików , D om iechow ic i P aulinow a32. W łaśnie znaczny przyrost „tkanki m ieszkaniow ej” jest cech ą szybko rozw ijającego się m iasta'’3.
T ereny przem ysłow e zlokalizow ane są w kilku rejonach, głów nie we w schodniej oraz w południow ej części m iasta i zajm ują obszar ok. 118 ha.
Przestrzenie zielone na terenie m iasta tw orzą lasy, trw ałe użytki zielone (jako pow ierzchnie zieleni nieurządzonej), parki, skwery, zieleńce, ogrody działkow e, cm entarze, tereny sportow e, zieleń przydom ow a, osiedlow a i uliczna. N ajw iększą pow ierzchnię zajm ują lasy (ok. 528 ha) , następnie trw ałe użytki
12 M im o z a c h o d z ą c y c h a k tu a ln ie z m ian w b u d o w n ic tw ie , w ię k sz o ść, b o ok . 52 6 9 0 b e lc h a to w ia n (tj. 82% o g ó tu m ie szk a ń c ó w ) m ieszk a w o sied lac h z ab u d o w y w yso k iej („ b lo k o w is k a c h " ), ok . 11 2 9 0 o só b zaś (tj. 18% o g ó tu m ie szk a ń c ó w ) w o sied lac h d o m k ó w je d n o ro d z in n y c h . R o zm iesz cz e n ie lu d n o śc i na te re n ie m iasta w e d łu g o sied li k sz ta łtu je się n astę p u ją c o : o sied la b lo k o w e: D o ln o śląsk ie - 21 2 6 8 m ie sz k a ń c ó w , O k rzei - 7 0 8 1 , B in k ó w - 6 6 2 1 , P rzy to rze - 5 9 4 8 , Ż o łn ierzy P O W - 3 5 4 1 , B u d o w lan y c h - 1885, I-g o M a ja - 1156, W o ln o śc i - 1 138 i 1 0 0 0 -le c ia - 9 5 7 m ie szk a ń c ó w . O sied la z z a b u d o w ą je d n o ro d z in n ą : C z a p lin ie c (n iew ielki u d z ia ł z a b u d o w y w ie lo ro d z in n e j) - 1095 m ie szk a ń c ó w , G ro c h o lic e - 1520, O lszty n - 6 0 1 , p o z o sta łe u lice - 8 6 3 8 m ie sz k a ń c ó w (sta n na m arz e c 1999 r.). O b e cn ie m iasto w sw ych g ra n ic a c h a d m in is tra c y jn y c h m a 3 1 0 ha te re n ó w n ie z a in w e s to w a n y c h , p rz e zn a c zo n y c h po d zab u d o w ę m ie sz k a n io w ą , z k tó ry c h p o d z a b u d o w ę o n isk ie j in te n sy w n o śc i z a b u d o w y p rz e w id zian o 186 ha, a p o d z a b u d o w ę w ie lo ro d z in n ą z u d z ia łem je d n o ro d z in n e j 124 ha. N a jw ięk sz e s ą rezerw y teren u n a p o łu d n io w y m -za c h o d zie m ia sta (O sie d le L u d w ik ó w ), n a p o łu d n ie o d linii ko lejo w ej (m ięd z y ul. Z a m o śc ie i ul. W o jsk a P o lsk ie g o ) o ra z w e w sc h o d n ie j c zęści m iasta, (n a w sch ó d o d O s. B in k ó w ) (Studium...1 9 9 9 ).
" M . in. w 1975 r. lic z b a m ie szk a ń k szta łto w a ła się w B ełch a to w ie n a p o z io m ie 5 1 7 9 , W' 1985 r. - 11 89 7 , w 1992 r. - 16 7 6 1 , w 1996 r. - 17 6 8 5 , w 1997 r. - 17 78 8 m ieszk ań .
,J W arto p o d k re ś lić , że k o m p le k s leśny p o ło ż o n y w z ac h o d n ie j c zęści m ia s ta je s t n ie ja k o p rz e d łu ż en ie m te re n ó w leśn y ch w c h o d zą c y ch w sk ład S zczc rc o w sk ieg o O b sz a ru C h ro n io n e g o K ra jo b ra z u .
zielone (369 ha) oraz ogrody działkow e i sady (ok. 83 ha). P ozostałe tereny zielone w ystępują w sposób w yspowy na terenie całego miasta.
W spółczesny układ przestrzenno-urbanistyczny B ełchatow a je st efektem naw arstw iania się procesów osadniczych z różnych etapów rozw oju miasta. M ożna w ydzielić w nim pięć, różniących się pod w zględem m orfologicznym i genetycznym , m akrojednostek m orfogenetycznych (osadnictw a przedlokacyj- nego, lokacyjnego, zm ian osadniczych lat 1870-1945, okresu od 1945 r. do lat 70. XX w. oraz pow stałego po drugiej połow ie lat 70. ubiegłego wieku), w yraźnie jeszcze zaznaczających sw ą obecność w układzie m iejskim .
R eliktów okresu przedlokacyjnego zachow ało się we w spółczesnym planie stosunkow o dużo. Przede w szystkim należy w ym ienić ją d ro lokacyjnego układu przestrzennego G rocholic oraz obszar leżący na południe od Starego Rynku wraz z kościołem i budynkiem poklasztornym , a także dw ór z zabytkow ym parkiem w B ełchatow ie. Cennym i reliktam i z tego okresu są także fragm enty daw nych szlaków kom unikacyjno-handlow ych. Okres lokacyjny pozostaw ił praw ie niezm ienione układy: lokacyjny - B ełchatow a i poregulacyjny z jądrem średniow iecznym - G rocholic. Zachow ały się także zabudow ania dw orskie (m. in. w B ełchatow ie i w D om iechow icach), kościół i budynek poklasztorny w B ełchatow ie, ja k rów nież daw na cegielnia w D om iechow icach.
N atom iast dziedzictw em dynam icznych zmian lat 1870-1945 są relikty daw nych układów w iejskich wsi, które włączono w tym okresie w granice B ełchatow a. Podobnie rzecz się ma z, po części zachow aną, w w iększości drew nianą, krytą słom ą, zabudową.
O kres rozw oju m iasta po pow staniu inw estycji górniczo-energetycznej pozostaw ił niespotykane dotąd na taką skalę obszary skupienia zabudowy w ielorodzinnej, tzw. B lokow iska, oraz jednorodzinnej. O siedla te częściow o w pisały się w daw ne układy m orfologiczne, jednakże w dużej m ierze je przekształciły. T ak znaczne skupienie tego typu zabudow y tw orzy z B ełchatow a specyficzne m iasto, którego centrum otoczone je st nowymi osiedlam i. Specyfika ta w ynika z faktu jeg o w ytypow ania do roli m iasta-sypialni dla pracow ników Zespołu G órniczo-Energetycznego.
8. U w agi końcow e
O becny układ przestrzenny i urbanistyczny m iasta je st su m ą kolejnych naw arstw ień procesów osadniczych z różnych okresów jeg o rozw oju. M ożna w yróżnić tu trzy etapy rozwojowe: rozwoju m iasta feudalnego z w yodrębnieniem okresu przedlokacyjnego (do 1737 r.), rozw oju m iasta kapitalistycznego (1 870-1945) oraz rozwoju m iasta po II w ojnie św iatow ej, ze
szczególnym uw zględnieniem okresu od drugiej połow y lat 70. XX w., kiedy to odkrycie w ęgla brunatnego oraz w ybudow anie Z espołu G órniczo- -Energetycznego w okolicach Bełchatow a wpłynęło zasadniczo na rozwój przestrzenny i funkcjonalny m iasta, w znacznym stopniu zm ieniając jeg o oblicze i strukturę w ew nętrzną.
Od tego czasu m iasto rozw ija się w sposób dw ukierunkow y. W pierw szym etapie rozw ijało się ono do wewnątrz, w ramach istniejącego układu przestrzennego (lokacyjnego), poprzez uzupełnianie i zagęszczanie istniejącej już zabudow y, natom iast w drugim etapie, addytyw nym , na zewnątrz, zabudow ując tereny nowo przyłączone do m iasta. W dużym stopniu w spółczesny układ przestrzenny B ełchatow a je st efektem procesów , jak ie trwały w m ieście w ciągu ostatnich 30 lat. We w spółczesnym planie m iasta w yraźnie w idoczne je s t centrum -śródm ieście (daw ne m iasto lokacyjne), w którym zachow ały się fragm enty zabytkow ego rozplanow ania. O toczone jest ono jednostkam i m ieszkaniow ym i, głów nie osiedlam i budow nictw a w ielorodzinnego i jednorodzinnego. Tereny przem ysłow e zlokalizow ano w ten sposób, że nie k olidują z sąsiadującą zabudow ą m ieszkaniow ą. G łów ny obszar skupienia zakładów przem ysłow ych to w schodnia i południow a część m iasta. W skład obecnego obszaru m iejskiego B ełchatow a wchodzi rów nież daw ne średniow ieczne m iasto G rocholice, w którym do czasów obecnych zachow ał się średniow ieczny układ lokacyjny. M imo że od niem al 25 lat G rocholice adm inistracyjnie stanow ią część B ełchatow a, to m orfologicznie stanow ią od dzielną część, w yróżniającą się we współczesnym planie m iasta.
M im o trudnej sytuacji gospodarczej kraju perspektyw y dla B ełchatow a są dość optym istyczne. W ynikają one z praw idłow ego funkcjonow ania i rozbudow y K opalni W ęgla Brunatnego „B ełchatów ” i Elektrow ni „B ełchatów ” . W 1987 r. rozpoczęto budow ę kolejnej odkrywki w ęgla brunatnego „S zczerców ” . Zasoby węgla zalegające w polu „S zczerców ” pozw olą na przedłużenie okresu funkcjonow ania Zagłębia G órniczo-E nergetycznego „B ełchatów ” o okres blisko 30 lat. W planach je s t budow a Elektrowni „B ełchatów II” . Bez w ątpienia realizacja tych przedsięw zięć w płynie na aktyw izację gospo darczą całego regionu.
LITERATURA
Bandurka M., 1974, Zmiany administracyjne i terytorialne województwa łódzkiego w XIX i XX tv., Warszawa.
Bełchatów, Plan sytuacyjny części miasta (...) wykazujący położenie rynku tegoż miasta z 1863 r„ Bleszczyński (ok. 1: 700), Archiwum Państwowe w Łodzi (dalej: AP Łódź), Anteriora Rząd Gubernialny Piotrkowski (dalej Anter. RGP), 28, s. 87.
