Prężność i strategie radzenia sobie ze stresem a tendencje do somatyzacji wśród matek dzieci zdrowych i z zespołem Aspargera

(1)

R o zd ział

Prężność i strategie radzenia sobie ze stresem

a tendencje do somatyzacji wśród matek

dzieci zdrowych i z zespołem Aspergera

Michalina Sołtys, Ewa Stępka, Małgorzata Basińska, Arieta Kasprzak

Streszczenie

Zw ażyw szy na fakt, że rodzice dzieci z zaburzeniam i rozw oju narażeni są na pogorszenie stanu zdrow ia psychicznego, zaś przedłużająca się sytuacja w z m o żo nego napięcia m oże prow adzić do załam ania się zdolności adaptacyjnych org an i zm u, za podstaw y teoretyczne b adań przyjęliśm y poznaw czo-transakcyjną teorię stresu Lazarusa i Folkm an, teorię zachow ania H obfolla oraz koncepcję salutoge- nezy A n to n o v sk y ’ego.

C elem badań było spraw dzenie, czy istnieje zależność m iędzy prężn ością roz patryw aną w kategorii potencjału zdrow ia i strategiam i radzenia sobie ze stresem a tendencją do som atyzacji w śród m atek dzieci zdrow ych (n=30) oraz z zespołem A spergera (w=30).

W badaniach w ykorzystano następujące m etody: Skalę do Pom iaru P rężności SPP-25 O gińskiej-B ulik i Juczyńskiego, Inw entarz do pom iaru radzenia sobie ze stresem M in i-С оре C arvera w adaptacji Juczyńskiego i O gińskiej Bulik, Skalę Stanu Som atycznego w opracow aniu Basińskiej oraz ankietę osobową.

W yniki b ad ań wykazały, że obie grupy nie różnią się isto tn ie m iędzy sobą w zakresie prężności, jednak tendencja do reakcji som atycznych okazała się isto tn ie w yższa w śród m atek dzieci z zespołem Aspergera. M atki dzieci z zespo łem A spergera isto tn ie częściej stosują strategię używ ania alkoholu i substancji pobudzających oraz rzadziej w ykorzystują strategię poczucia h u m o ru n iż m atki dzieci zdrow ych. P onadto ujaw niono isto tn e zw iązki po m iędzy stosow anym i strategiam i radzenia sobie ze stresem a stanem som atycznym m atek dzieci zd ro wych, także p rężno ść okazała się korelować ujem nie z tendencją do som atyzacji jedynie w grupie m atek zdrow ych.

(2)

Rozdział 3. Prężność i strategie radzenia sobie ze stresem a tendencje do somatyzacji... 1 91

U zyskane rezultaty w skazują na o dm ienn e w zorce radzenia sobie i korzysta nia zasobów w grupie m atek dzieci zdrow ych w p o ró w n an iu do m atek dzieci z zespołem Aspergera.

Słowa kluczowe: prężność, strategie radzenia sobie ze stresem , m atki dzieci z Zespołem A spergera

Wprowadzenie

Z espół A spergera (ang. Asperger syndrom) jest całościow ym zaburzeniem rozw oju, m ieszczącym się w spektrum autyzm u. O b ra z kliniczny obejm uje niepraw i dłowości w zakresie w zajem nych interakcji społecznych, zaburzenia w zakre sie kom unikacji werbalnej i niew erbalnej (np. stosow anie neologizm ów, uboga m im ika em ocji), m im o braku opóźnień w zakresie języka m ów ionego, niezw ykle nasilone, w yizolow ane lub ograniczone pow tarzające się w zorce zachow ań i zain teresowań oraz niezd arn o ść ruchow ą (Gillberg, Gillberg, 1989; IC D -10, 1998; G rzechow iak, M acniak, Rybakowski, 2007).

Pow szechność w ystępow ania zespołu A spergera szacuje się na 3,6 n a 1000 dzieci w w ieku od 7 d o 16 lat. P onadto podkreśla się, że 7,1 na 1000 dzieci spełnia częściowo k ryteria diagnostyczne. Pod w zględem dem ograficznej charaktery styki dzieci z syndrom em A spergera badania pokazują, że na 4 chorych chłop ców p rzy p ad a jedna dziew czynka (Ehlers, Gillberg, 1993).

Opieka nad dzieckiem z zespołem Aspergera jako sytuacja trudna

Pochylając się nad zagadnieniem opieki dzieci z zespołem A spergera należy pam iętać, że d iagnoza i w ychow anie dziecka w k o n kretn ym oto czen iu społecz nym jest sytuacją tru d n ą w rozu m ien iu Tom aszewskiego (1982). Przez sytuację trudną należy rozum ieć sytuację, w której zachodzi rozb ieżn ość m iędzy p o trz e bam i lub zadaniam i człowieka, a m ożliw ościam i zaspokojenia tych p o trzeb bądź w ykonania zadań. O pieka nad dzieckiem z syndrom em A spergera jako sytuacja trudna m oże stanow ić źródło stresu psychologicznego.

W rzeczyw istości, jak pokazują w yniki licznych badań, opieka nad dzieckiem z zaburzeniem rozw ojow ym w p o ró w n a n iu do opieki nad dzieckiem prawidłow o rozw ijającym się wiąże się z w yższym po zio m em stresu w śród rodziców (R od ri gue, M organ, G effken, 1990; D yson, 1996; Pisula, 2007; 2011; Estes i wsp., 2009). R odzice dzieci z zaburzeniam i rozw oju narażeni są na pogorszenie stanu zd ro wia psychicznego, poczucie winy, osłabienie fizyczne, zm ęczenie i w yczerpanie (Weiss, 1991; W ikblad, Hedov, A nneren, 2002; Allik, Larsson, Smedje, 2006).

R odzice dzieci z zespołem A spergera nie tylko m uszą nauczyć się radzić sobie z restrykcyjnym i, sztyw nym i i nietypow ym i w zorcam i zachow ań dzieci, ich

(3)

1 92 Część IV. Reakcje współczesnych na sytuacje trudne

trudnościam i w odczytyw aniu w skazówek społecznych, niezw ykłą wrażliwością n a wszelkie zm ian y w ystępujące niespodziew anie w o toczeniu , ale także z em o cjonalnym i konsekwencjam i takiego sposobu funkcjonow ania dziecka. R odzice nierzadko m uszą m ierzyć się z problem em o d rzucenia dzieci p rzez rów ieśni ków, brakiem ich akceptacji dla nietypow ych zachow ań, py tan iam i o przyszłość dziecka oraz jego zdolnością do sam odzielnego życia (K asprzak, Basińska, Lew andowska, 2013; Kościelska, 1998; IC D -10).

C o w ażniejsze, rodzice dzieci z zespołem A spergera p rz ech o d zą zdecydow a nie dłuższy proces diagnozy niż rodzice dzieci autystycznych. W edług badań H ow lina i A sgharian (1999) syndrom A spergera jest diagnozow any średnio w w ieku 11 lat, zaś średnia dla autyzm u w ynosi około 5 lat. Z kolei Ewa Pisula (2007) zaznacza, że w czesna diagnoza zespołu A spergera sprzyja m niejszem u lękowi oraz sprawniejszej adaptacji. R odzice w ykazują większe poczucie kontroli nad w ydarzeniam i i posiadają bardziej realistyczny obraz w łasnego dziecka.

Opieka nad dzieckiem z zespołem Aspergera - rola radzenia sobie

ze stresem

O sytuacji stresującej m ożem y mówić, wtedy, gdy sytuacja, z którą jednostka m a do czynienia, postrzegana jest jako udarem niająca (bądź też potencjalnie udarem niająca) realizację określonego stanu motywacyjnego, powodując tym sam ym u ru chom ienie procesów regulacji, które służą opanow aniu afektu, zapewniając jedno cześnie optym alną kontynuację wydajnego funkcjonow ania (Lazarus, 1986).

Za Lazarusem i F olkm an przyjm ujemy, że stres stanow i rodzaj transakcji pom iędzy człowiekiem a środow iskiem , które w zajem nie na siebie oddziałują, zaś n ad rzęd n ą rolę w określaniu charakteru tej relacji odgryw ają procesy poznaw cze. Podczas оcenу pierwotnej jednostka nadaje znaczenie sytuacji jako pozbaw io nej znaczenia, sprzyjająco-pozytyw nej lub stresującej. N atom iast podczas осenу

wtórnej określa w łasną zdolność do w ykorzystania zasobów, k tó re pozw olą sp ro 

stać w ym aganiom staw ianym p rzez czynniki stresujące, tym sam ym dokonuje interpretacji sytuacji w kategoriach straty/krzyw dy, zagrożenia bądź wyzwania. O cena w tó rn a jednocześnie stanow i p u n k t wyjścia dla podjęcia p rzez jednostkę aktyw ności um ożliw iającej poradzenie sobie w sytuacji stresowej (Lazarus, Folk m an, 1984; Lazarus, 1986).

Powyższe założenia niewątpliwie znajdują zastosow anie w sytuacji opieki m atek n ad dziećm i z zespołem Aspergera. Specyfika funkcjonow ania dziecka sta wia p rz ed rodzicam i nowe wym agania, żądając m odyfikow ania w łasnych zacho wań i postaw rodzicielskich. W zależności od charakteru sytuacji oraz posiada nych zasobów m atki dzieci z syndrom em A spergera m ogą traktow ać diagnozę

(4)

i opiekę dziecka jako stratę lub krzyw dę (np. pozbaw ienie m ożliw ości w chodze nia w interakcję z dzieckiem na po d o b n y ch zasadach do tych m ających zasto so wanie do zdrowego potom stw a), zagrożenie (np. odrzucen ie p rzez otoczenie) lub jako wyzw anie (np. zdobycie now ych kom petencji, docenianie zdolności u m y sło wych dziecka). Sposób interpretacji sytuacji opieki n ad dzieckiem z syndrom em A spergera m o że w yznaczać sposoby radzenia sobie ze stresem rodzicielskim , które m ogą przybierać form ę poszukiw ania inform acji, podejm ow ania działań lub pow strzym yw ania się od nich (por. Lazarus, Folkm an, 1984).

W przyp ad k u jednak, gdy podjęte sposoby radzenia sobie ze stresem są n ie efektywne i nie przyczyniają się do o dzyskania rów now agi oraz popraw y stanu em ocjonalnego, przedłużająca się sytuacja w zm ożonego napięcia m oże prowa dzić do załam ania się zdolności adaptacyjnych organizm u (Selye, 1963, 1977), a także nasilenia się tendencji do som atyzacji (Schur, 1955; Lipowski, 1988; Fabrega, 1990; H ein rich , 2004; M cW illiam s, 2009), k tóre częściej dotyczą kobiet i są zw iązane z w iekiem (H iller i wsp., 2006).

Somatyzacja jako nieadaptacyjny sposób radzenia sobie ze stresem

Somatyzacja to tendencja do przeżyw ania i relacjonowania som atycznego dystresu i objawów niew ytłum aczalnych za pom ocą kryteriów klinicznych jako choroby som atycznej oraz szukania w zw iązku z tym pom ocy u lekarzy. Idea somatyzacji jest produktem kultury zachodniej, w której dokonuje się w yraźnego rozróżnienia pom iędzy biologicznym procesem chorobotw órczym w organizm ie (ang. disease) a subiektyw nym poczuciem choroby (ang. illness) (Fabrega, 1990). Somatyzacja bywa traktow ana jako przejaw działania m echanizm ów obronnych (McWilliams, 2009) oraz jako odpow iedź na psychospołeczny stres wywołany specyficznym i stresogennym i czynnikam i, tj. charakterystycznym i dla danej osoby (Lipowski, 1988). Zgodnie z przyw ołaną definicją obejm uje cztery kom ponenty: 1) dośw iad czalny - dośw iadczania przez jednostkę dystresu; 2) poznaw czy - przypisyw anie przyczyn odczuwanego dystresu chorobie fizycznej; 3) obserwacyjny - brak w yni ków lekarskich świadczących o chorobie oraz 4) behaw ioralny - oszukiwanie przez jednostkę opieki w służbie zdrowia (Lipowski, 1988).

Rola zasobów w radzeniu sobie ze stresem

Zasoby osobiste jako potencjały zdrow ia pełnią jednak funkcję o ch ro n n ą przed negatyw nym oddziaływ aniem niepom yślnych zdarzeń życiow ych na psychikę jednostki, takich jak diagnoza zaburzenia rozwojowego u własnego dziecka (Antonovsky, 1995; Juczyński, O gińska-B ulik, 2003; H obfoll, 1989, 2006, 2010; H eszen, Sęk, 2007).

(5)

Z godnie z teorią zachow ania zasobów H obfolla (1989, 2006, 2010) ludzie są skłonni dążyć do o ch ro n y i u trzy m a n ia tego, co uważają za cenne. W sytuacji zagrożenia u tratą lub faktycznej u traty zasobów dośw iadczają stresu. Jednostki dysponujące w iększym i zasobam i (np. osobistym i) są m niej narażone na u tratę zasobów, wobec czego m ają rów nież większe szanse n a ich powiększenie. Z kolei osoby o skąpych zasobach są zagrożone kum ulow aniem się ich strat.

Jednym z zasobów osobistych jest p rężność ro zu m ian a jako właściwość o so bowości (ang. resiliency) (Juczyński, O gińska-B ulik, 2003; O gińska-B ulik, Juczyń- ski, 2008; N adolska, Sęk, 2007; Borys, 2010). P rężność stanow i zasób, k tó ry um ożliw ia elastyczne przystosow anie się do w yzw ań codzienności (Kaczm arek, Sęk, Ziarko, 2011; N adolska, Sęk, 2007; O gińska-B ulik, 2011; O gińska-B ulik, Juczyński, 2008). O gińska-B ulik oraz Juczyński (2008) optują, że tak ro zu m ian a p rężność obejm uje zarów no poznaw cze, em ocjonalne, jak i behaw ioralne kom ponenty.

K on strukt prężności odzw ierciedla przekonanie, że m ożliw e jest efektywne radzenie sobie ze stresem. Jest to dyspozycyjna zdolność do in terp reto w ania sie bie, swojego społecznego otoczenia i przyszłości w sposób, k tó ry zapew nia jed n ostce adekw atne funkcjonow anie w różnych obszarach życia (Charney, 2004; K lohnen, 1996; M ak, N g, Wong, 2011; Wells, 2009).

D latego celem badań było sprawdzenie, czy istnieje zależność m iędzy stra tegiam i radzenia sobie ze stresem oraz poziom em prężności ro zum ian ym jako zasób zdrow ia a tendencją do som atyzacji traktow aną jako przejaw nieadaptacyjnego radzenia sobie ze stresem w grupie m atek dzieci z zespołem Aspergera (grupa podstawowa) w porów naniu do m atek dzieci zdrow ych (grupa porównawcza).

Metoda i osoby badane

W badaniach wzięło udział 30 m atek ze Stow arzyszenia Pom ocy O so b o m z Z espołem A spergera w wieku 31-52 (714=40; SD= 5,88). G ru pę porów naw czą sta now iło 30 m atek dzieci, u któ ry ch nie zdiagnozow ano zaburzeń rozwojowych. W iek m atek oscylował w przedziale 2 9 -5 4 lat (44=39; 549=6,59).

W grupie m atek dzieci z zespołem A spergera zn alazło się 6 osób ze zdiagnozow aną chorobą przew lekłą: depresją, cukrzycą, egzem ą, astm ą oskrzelow ą, alergią oraz nadciśnieniem tętn iczy m . W grupie m atek dzieci zdrow ych chorobę przew lekłą zgłosiły 4 osoby: depresję, n ied o cz y n n o ść tarczycy i nadciśnienie tętnicze.

P rężność m ierzon o Skalą Pomiaru Prężności SPP-25 O gińskiej-B ulik i Juczyńskiego (2008). Skala ta składa się z 25 tw ierdzeń, do k tó ry ch b adani u s to sunkow ują się za pom ocą 5-stopniowej skali typu Likerta, w ybierając odpow iedzi

(6)

Rozdział 3. Prężność i strategie radzenia sobie ze stresem a tendencje do somatyzacji. 195

o d 0 - zdecydowanie nie d o 4 - zdecydowanie tak. Skalę SPP-25 tw o rzy pięć czy nn i ków. W spółczynnik alfa C ron b ach a w badaniach au to ró w dla w yniku ogólnego w yniósł 0,89, zaś dla poszczególnych czynników oscylował w przedziale od 0,67 do 0,75 (O gińska-B ulik, Juczyński, 2008).

D o pom iaru strategii radzenia sobie ze stresem w ykorzystano Inw entarz do Pom iaru R adzenia Sobie ze Stresem M in i-С оре w polskiej adaptacji O gińskiej- -Bulik i Juczyńskiego (2009). Skala składa się z 28 stw ierdzeń w chodzących w skład 14 strategii (A ktyw ne radzenie sobie, Planowanie, Pozytyw ne p rz e w artościow anie, A kceptacja, Poczucie h u m o ru , Z w ro t ku religii, Poszukiw anie w sparcia em ocjonalnego, Poszukiw anie w sparcia instrum entalnego, Zajm ow anie się czym ś inny m , Z aprzeczanie, W yładow anie, Zażyw anie substancji psychoak tyw nych, Z aprzestanie działań, O bw in ian ie Siebie). D o każdego ze stw ierdzeń osoby badane usto sunkow ują się za pom ocą 4-stopniowej skali typu Likerta, w ybierając odpow iedzi od 0 -praw ie nigdy tak nie postępuję do 3 -praw ie zawsze tak

postępuję. R zetelność połówkowa dla skali w yniosła 0,86.W skaźnik G u ttm a n a zaś

osiągnął w artość 0,87.

Skala Stanu Som atycznego w opracow aniu Basińskiej pow stała n a p o d sta wie tw ierdzeń skali som atyzacji zawartej w M in nesock im W ielow ym iarow ym Inw entarzu O sobow ości M M PI-2. U su n ię to z niej jednak 3 tw ierdzenia o naj m niejszej m ocy różnicującej. Skala ostatecznie składa się łącznie z 20 tw ierdzeń, do k tó ry ch badani ustosunkow ują się, w ybierając jedną z dw óch odpow iedzi:

tak lub nie. A n alizy przeprow adzone na grupie 471 zdrow ych osobach dorosłych

wykazały, że skala cechuje się satysfakcjonującą rzetelnością - w spółczynnik alfa C ro n b ach a w yniósł 0,86. Skala jest spójna pod w zględem treściow ym - nie w yod rębniono w niej podskal (Basińska, 2010).

D ane dotyczące podstaw ow ych cech społeczno-dem ograficznych, takich jak: płeć, wiek, w ykształcenie, stan i poczucie zdrow ia, zostały zebrane za pom ocą autorskiej ankiety osobowej.

D o obliczeń w ykorzystano Pakiet STATISTICA wersję 10. Z astosow ano sta tystyki opisowe, testy korelacji oraz testy różnic.

Postaw iono następujące h ip o tezy badawcze:

• H I. M atki dzieci zdrow ych w ykazują isto tn ie m niej nasiloną tendencję do som atyzacji niż m atki dzieci z zespołem Aspergera.

• H 2. M atki dzieci zdrow ych cechują się isto tn ie w yższym poziom em p rę żn o ści aniżeli m atki dzieci z zespołem Aspergera.

• H 3. M atki dzieci zdrow ych różnią się isto tn ie w zakresie rodzaju i często tli wości stosow anych strategii radzenie sobie ze stresem w p o ró w n a n iu do m atek dzieci z zespołem Aspergera. M atki dzieci z zespołem A spergera isto tn ie czę ściej stosują strategię zaprzeczania i planow ania n iż m atki dzieci zdrowych.

(7)

• H 4 P rężność koreluje negatyw nie z tendencją do som atyzacji w grupie m atek dzieci zdrow ych i z zespołem Aspergera.

• H 5 Strategie planowanie, aktyw ne radzenie sobie i p ozytyw ne p rzew artościo wanie korelują negatyw nie z tendencją do som atyzacji m atek dzieci zdrow ych i z zespołem Aspergera.

Wyniki badań

W pierw szej kolejności testow ano hipotezę, k tóra zakłada, że m atki dzieci z zespołem A spergera przejaw iają bardziej nasiloną tendencję do som atyzacji aniżeli m atki dzieci zdrowych.

Z godnie z teorią zachow ania zasobów H obfolla (1989, 2006, 2010) oczekiwa liśmy, że sytuacja zaburzenia rozwojowego dziecka będzie w iązać się z uszczuple niem zasobów rodziców i przeciążeniem psychofizycznym , znajdując odzw ier ciedlenie w tendencji do som atyzacji. W yniki analiz przeprow adzonych za pom ocą testu t p rezentuje tabela 1.

Tab e la 1. Różnice w zakre sie tendencji do so m atyza cji m ięd zy g ru p ą m atek dzieci z zesp ołem A sp e rge ra (n = 30) oraz m atek dzieci zd ro w ych (n = 30)

Zmienne Matki dzieci z zespołem Aspergera Matki dzieci zdrowych _t P M SD M SD

Skala Stanu Somatycznego 5,58 3,31 3,77 3,38 1,978 0,048 Źródło: opracowanie własne.

R ezultaty analiz wykazały, że m atki dzieci z zespołem A spergera cechują się isto tn ie bardziej nasiloną tendencją do som atyzacji aniżeli m atki dzieci zd ro wych. N iem niej ogólne natężenie som atyzacji w obu badanych grupach nie było n adm iern ie silne. H ip o tezę pierw szą m o żn a u znać za przyjętą.

H ip o teza druga zakładała, że m atki dzieci zdrow ych będą cechować się w yż szym poziom em prężności aniżeli m atki dzieci z syndrom em Aspergera. Podob nie jak w przyp ad k u h ip o tezy pierw szej zakładaliśmy, że sytuacja opieki nad dzieckiem z zespołem A spergera będzie wiązać się z pom niejszeniem zasobów rodziców. W yniki analiz p rzy użyciu adekw atnych testów różnic prezentuje tabela 2.

Jak w ynika z zaprezentow anych danych, m atki dzieci z sy nd ro m em A spergera nie różn ią się isto tn ie w zakresie prężności i jej poszczególnych podw ym iarów o d m atek dzieci zdrow ych. U zyskane w yniki w skazują n a um iarkow ane i m ało

(8)

zróżnicow ane natężenie cechy prężności w obu badanych podgrupach. Wobec powyższego należy o d rzucić drugą h ip o tezę badawczą.

Tab e la 2. Różnice w p o zio m ie prężn ości m ięd zy gru p ą m atek dzieci z zesp ołem A sp e rg e ra (n = 30) oraz m atek dzieci zd ro w ych (n = 3 0 )

Zmienne

Matki dzieci

z zespołem Aspergera Matki dzieci zdrowych _z/t

P M SD M SD WiD 14,03 3,05 14,55 2,80 -0,694 0,490 ONDiPH 15,03 2,70 15,13 2,43 -0,148 0,883 KOiTNE 13,90 3,31 13,81 2,86 0,123 0,902 TNiTŻW 14,77 2,33 14,48 3,30 -0,256 0,798 ONiZM 12,68 2,91 13,00 3,03 -0,545 0,586 Wynik ogólny 70,45 12,08 70,97 12,85 -0,163 0,871

WiD - Wytrwałość i determinacja w działaniu; ONDiPH - Otwartość na nowe doświadczenia i poczucie humoru; KOiTNE - Kompetencje osobiste do radzenia sobie i tolerancja negatywnych emocji; TNiTŻW- Tolerancja na niepowodzenia i traktowanie życia jako wyzwania; ONiZM - Optymistyczne nastawienie do życia i zdolność mobilizowania się w trudnych sytuacjach. Źródło: opracowanie własne.

N astępnie testow aliśm y hipotezę trzecią. Z godnie z teorią zachow ania zaso bów H obfolla (1989,2006,2010) oczekiwaliśmy, że sytuacja opieki n ad dzieckiem z całościow ym zaburzeniem rozw oju jako sytuacja stresogenna będzie sprzyjać n asilonym tendencjom do ochrony posiadanych zasobów, skutkując ogólnie częstszym stosow aniem strategii radzenia sobie ze stresem . Szczególnie oczeki wałyśmy, że m atki dzieci z zespołem A spergera będą częściej stosować strategię zaprzeczania i planow ania. Z ałożenia dotyczące ponadp rzeciętn ego natężenia strategii planow ania oparłyśm y na obserwacjach rodziców dzieci niepełnospraw nych i z całościow ym i zaburzeniam i rozw oju jako osób wyjątkowo d obrze zo r ganizow anych, k tó re m usiały dokonać reorganizacji swojego dotychczasow ego sposobu życia, uw zględniając nowe cele i p o trzeb y w ynikające z choroby dziecka. P rzew idyw ałyśm y rów nież, że rodzicie dzieci z syndrom em A spergera m ogą zaprzeczać pew nym aspektom funkcjonow ania p otom stw a, zw łaszcza w p ocząt kowej fazie adaptacji do nowej sytuacji, jaką jest diagnoza zespołu Aspergera.

Tabela 3 przedstaw ia natężenie najczęściej i najrzadziej stosow anych strate gii radzenia sobie ze stresem w obu badany ch grupach w raz z w ynikam i testów isto tn o ści różnic.

(9)

Tab e la 3. Różnice w natężeniu w yb ran ych strategii radzenia so bie ze stresem m ięd zy g ru p ą m atek dzieci z zesp ołem A sp e rge ra (n = 30) oraz m atek dzieci zd ro w ych (n = 3 0 )

Strategie radzenia sobie ze stresem

Matki dzieci z zespołem Aspergera

Matki dzieci zdro

wych _t/z P M SD M SD Aktywne radzenie sobie 2,25 0,49 2,28 0,57 0,241 0,808 Planowanie 2,20 0,50 2,25 0,57 0,363 0,719 Poczucie humoru 0,37 0,41 0,60 0,46 2,061 0,044 Zaprzeczanie 0,48 0,61 0,78 0,75 1,701 0,094 Zażywanie substancji psychoaktywnych 0,57 0,64 0,23 0,39 2,144 0,032

Źródło: opracowanie własne.

Z arów no m atki dzieci zdrow ych, jak i m atki dzieci z syndrom em A spergera najczęściej stosują takie adaptacyjne strategie radzenia sobie ze stresem , jak A ktyw ne radzenie sobie czy Planow anie. N ajrzadziej w ykorzystyw anym i p rzez badane m atki strategiam i są Poczucie h u m o ru , Z aprzeczanie oraz Zażyw anie substancji psychoaktyw nych.

N ie w ykazano jednak isto tn y c h różn ic p om iędzy m atkam i dzieci z zespo łem A spergera a m atkam i dzieci zdrow ych w zakresie częstotliw ości stosow ania strategii zaprzeczania i planowania. Zaobserw ow ano n atom iast, że m atki dzieci z syndrom em A spergera isto tn ie rzadziej stosują strategie Poczucia h u m o ru oraz isto tn ie częściej strategię Zażyw ania substancji p sychoaktyw nych n iż m atki dzieci zdrow ych. W obec powyższego hipotezę trzecią należy u znać za niepo tw ierdzoną.

H ip o te z a czw arta zakładała, że p rężn ość ujem nie koreluje z tendencją do som atyzacji w grupie m atek dzieci zdrow ych i z zespołem Aspergera. N iezależnie od sytuacji rodzin nej zakładaliśmy, że prężność stanow i is to tn y zasób zdrow ia (por. A ntonovsky, 1995; Juczyński, O gińska-B ulik, 2008). O czekiw aliśm y róż nic m iędzy obiem a grupam i m atek w zakresie siły zaobserw ow anych zależności. Szczególnie w grupie m atek dzieci z zespołem A spergera oczekiw aliśm y silnych zależności - zgodnie z teorią zachow ania zasobów przewidywaliśm y, że większe zasoby (wyższy pozio m prężności) będą działały o chronnie, sprzyjając dalszem u budow aniu zasobów, zaś niska p rężność będzie decydować o nasileniu tendencji do som atyzacji jako konsekwencji u traty zasobów (por. H obfoll, 1989, 2010).

(10)

Jednak w brew przew idyw aniom nie zaobserw ow aliśm y isto tn y c h zależności m iędzy p rężnością i tendencją do som atyzacji w grupie m atek dzieci z zespołem Aspergera. Isto tn e statystycznie korelacje o d n o to w an o jedynie w grupie m atek dzieci zdrow ych. W yniki analiz przeprow adzonych testem r-Pearsona prezentuje tabela 4.

Tab e la 4. Poziom prężności a tendencja do so m atyzacji w g ru p ie m atek dzieci zd ro w ych (n = 30) - w yn iki korelacji testem r-Pearsona

Skala Pomiaru Prężności SPP-25 Skala Stanu Som atycznego

Wytrwałość i determinacja w działaniu -0,11

Otwartość na nowe doświadczenia i poczucie humoru -0,36*

Kompetencje osobiste do radzenia sobie i tolerancja

negatywnych emocji -0,41*

Tolerancja na niepowodzenia i traktowanie życia jako

wyzwania -0,41*

Optymistyczne nastawienie do życia i zdolność

mobilizowania się w trudnych sytuacjach -0,36*

Wynik ogólny -0,44**

*p<0,05; **p<0,01 Źródło: opracowanie własne.

W yższy po zio m prężności w grupie m atek dzieci zdrow ych w iązał się z m niej szą tendencją do som atyzacji. Z ależność ta była um iarkow anie nasilona i d o ty czyła zarów n o w yniku ogólnego, jak i w szystkich podw ym iarów prężności poza w ytrw ałością i determ inacją w działaniu. W zw iązku z uzyskanym i rezultatam i m ożliw e jest jedynie częściowe przyjęcie h ip o tezy czwartej.

W hipotezie piątej zakładałyśm y, iż w obu badanych po dg ru pach strategie radzenia sobie ze stresem , należące do grupy strategii polegających na p o d ejm o w aniu działania (planowanie, aktyw ne radzenie sobie i p ozytyw ne p rzew arto ściowanie), będą korelowały ujem nie z tendencją do som atyzacji jako przejawem nieefektyw nego i nieadaptacyjnego radzenia sobie.

A nalizy przeprow adzone testem p o rząd k u rang Spearm ana w skazały n a kilka isto tn y ch zależności. W grupie m atek dzieci z zespołem A spergera zanotow ano isto tn ą korelację o charakterze negatyw nym p om ięd zy stosow aniem strategii w sparcia em ocjonalnego a tendencją do som atyzacji (R=43; p=0,017). Z atem im m niej w sparcia em ocjonalnego otrzym yw ały badane kobiety, w tym większym sto p n iu nasilon a była w śród nich tendencja do som atyzacji.

(11)

200 Część IV. Reakcje współczesnych na sytuacje trudne

W grupie m atek dzieci zdrow ych ponow nie zaobserw ow ano więcej isto tn y ch zależności po m iędzy stosow anym i strategiam i radzenia sobie ze stresem a ten dencją do som atyzacji. O kazuje się, że m atki dzieci zdrow ych, k tóre rzadziej sto sowały aktyw ne radzenie sobie (A=-0,50; />=0,005) p ozytyw ne przew artościow a nie (R=-0,37;/>=0,048) oraz w sparcie in stru m en taln e (A=-0,416;p=0,022), częściej wykazywały tendencję d o som atyzacji. W zw iązku z pow yższym h ip o teza piąta m oże zostać przyjęta jedynie częściowo.

Wnioski i dyskusja

O trz y m a n e rezu ltaty b adań po tw ierd zają w cześniejsze d on iesienia, zgod nie z k tó ry m i d iag n o za zaburzen ia rozw ojow ego w iąże się z w iększą liczbą skarg n a sta n so m aty czn y w śró d ro d z ic ó w (por. W ik blad i wsp., 2002; A llik i wsp., 2006; Estes i wsp., 2009). N ie w ykazano jednak, aby bad an e k obiety ze w zględu n a stan zdrow ia dziecka ró ż n iły się m ięd zy sobą w zakresie p rężno ści. W św ie tle te o rii w ydaje się, że sytuacja w ychow yw ania dziecka z całościow ym zabu rzeniem rozw oju w iąże się z duży m ob ciążeniem psy cho fizyczn ym , k tó re zn a j duje odzw ierciedlenie w ten d en cji d o som atyzacji m atek, jed n ak nie rz u tu je na w ym iar osobow ościow ej elastyczności. Z atem zaabsorbow anie rolą ro dzica dziecka z sy n d ro m em A spergera w ydaje się p rzy b ierać p rz ed e w szystk im form ę obciążenia fizycznego. P otw ierdzają to częściow o w yniki b ad ań doty czące czę stości stosow anych strategii rad zenia sobie ze stresem . M atki dzieci z sy n d ro m em A spergera m im o isto tn ie w yższej o d m atek dzieci zdrow ych tend en cji do som atyzacji, rów nie często i ch ętn ie w ykorzystyw ały strategię aktyw nego radzenia sobie i planow ania.

C o ciekawe, o ile w grupie m atek dzieci zdrow ych w yższy p o zio m p rę żn o ści w iązał się z m niejszą tendencją d o som atyzacji, o tyle w grupie m atek dzieci z zespołem Aspergera nie zaobserw ow ano podobnej zależności. T ym sam ym p rężność wydaje się czynnikiem o ch ro n n y m działającym głów nie w grupie m atek dzieci zdrowych. N ie odgryw a zaś roli ochronnej p rzed w yczerpaniem psychofizycznym w grupie m atek dzieci z zespołem A spergera.

Fakt ten m oże rzutow ać na zaobserwow ane różnice w zakresie częstości sto sowanych strategii radzenia sobie m iędzy grupą m atek dzieci zdrow ych i m atek dzieci z syndrom em Aspergera. Te o statnie isto tn ie rzadziej próbow ały radzić sobie za pom ocą poczucia h u m o ru oraz częściej sięgały po substancje psychoak tyw ne w celu zredukow ania dystresu. O trz y m a n e rezultaty w ydają się obrazować o dm ien n ą specyfikę sytuacji stresogennych, z k tó ry m i m ierzą się na co dzień obie grupy badanych kobiet. D o uzyskanych w yników bad ań należy jednak odnosić się z dużą o strożnością, zw ażywszy na fakt, iż zaprzeczanie i używ anie su b stan

(12)

cji psychoaktyw nych stanow iły najrzadziej w ykorzystyw ane strategie radzenia sobie ze stresem zarów no w grupie podstawowej, jak i porów naw czej. Brak zaob serwowanych różnic w zakresie stosow ania strategii planow ania i zaprzeczania m iędzy obiem a grupam i pokazuje ponadto, iż bezzasadnym jest różnicow anie m atek dzieci zdrow ych i chorych na „lepiej” i „gorzej” zorganizow ane.

Interesujących w niosków dostarczają n am także w yniki analiz n ad zależn o ściam i p om iędzy stosow anym i strategiam i radzenia sobie ze stresem a tendencją do som atyzacji. W grupie m atek dzieci z zespołem A spergera jedynie wsparcie em ocjonalne sprzyjało m niejszej tendencji d o som atyzacji. T ym czasem w śród m atek dzieci zdrow ych analogiczną rolę odgryw ały strategie w sparcia in stru m en talnego, pozytyw nego przew artościow ania i aktyw nego radzenia sobie.

D okonując syntezy zebranego m ateriału em pirycznego i odnosząc jego rezul taty do przedstaw ionego tła teoretycznego, należy zaznaczyć, że m atki dzieci z zespołem A spergera jawią się jako osoby o um iarkow anych zasobach osobistych, zdolne do aktyw nego zm agania się z w yzw aniam i życia, skupione w większej m ierze n a budow aniu zasobów aniżeli n a ich ochronie (por. Lazarus, Folkm an, 1984; A ntonovsky, 1995; H obfoll, 1989, 2006, 2010). Jednakże prężność okazuje się czynnikiem w niew ystarczającym sto p n iu chroniącym p rz ed nasileniem się tendencji do som atyzacji. Taką funkcję wydaje się pełnić otrzym yw ane wsparcie em ocjonalne.

P raw d o p o d o b n ie grupa m atek dzieci z syn d ro m em A spergera jest zdecy dow anie bardziej n iejed n o ro d n a, jed n ak m ała liczebność p ró b y u n iem o żliw iła do k o n an ie bardziej szczegółow ych analiz, k tó ry c h re zu ltaty m ogłyby w skazać na bardziej su b teln e i specyficzne m ech a n izm y funkcjo n o w an ia m atek dzieci z sy n d ro m em A spergera. N ależy pam iętać, że badane k o biety są cz ło n k in iam i S tow arzyszenia P om ocy O so b o m z Z espołem A spergera. Jest to n iere p rez en ta ty w na grupa - w w iększym s to p n iu wyedukow ana, otrzy m u jąca system atycz nie w sparcie społeczne. Ze w zględu na tru d n o ść do stęp u nie m am y w glądu w sposób fun k cjo n o w an ia osób niestow arzyszon ych. Fakt ten m o że znacząco zniekształcać naszą w iedzę o fu n k c jo n o w an iu ro d z ic ó w dzieci z sy n d ro m em A spergera.

N iezależnie o d w skazanych trudno ści m etodologiczny ch bezsprzeczny m pozostaje, iż dobre sam opoczucie rodzica n iejednokrotn ie wiąże się z bardziej efektyw nym w spom aganiem rozw oju dziecka. Z tego pow odu w ażnym wydaje się być p o zn an ie in n y ch zasobów, k tó ry m i dysponują rodzice dzieci z zespołem Aspergera. Ich rozw ijanie i udoskonalanie stanow i isto tn y obszar oddziaływ ań psychologicznych.

(13)

Bibliografia

Allik H., Larsson J.O., Smedje H., Health-related quality o f life in parents o f school-age children

with Asperger syndrome or high functioning autism, „Health and Quality of Life O utco

mes” 2006, 4, s. 1-8.

Antonovsky A. (1995), Rozwikłanie tajemnicy zdrowia. Jak radzić sobie ze stresem i nie zacho

rować, Warszawa: Fundacja Instytutu Psychiatrii i Neurologii.

Basińska M.A. (2010), Skala Stanu Somatycznego, Bydgoszcz: materiały niepublikowane. Borys B., Zasoby zdrowotne w psychice człowieka, „Forum Medycyny Rodzinnej” 2010,

4 (1), s. 44-52.

Charne D.S., Psychobiological mechanisms o f resilience and vulnerability: Implicationsfor successful

adaptation to extreme stress, „American Journal of Psychiatry” 2004,161,s. 195-216.

Dyson L, The experiences o f families o f children with learning disabilities: Parental stress, family

functioning, and sibling self-Concept, „Journal of Learning Disabilities” 1996, 29 (3),

s. 280-286.

Ehlers S., Gillberg C., The epidemiology o f Asperger syndrome. A total population study, „Jour nal of Child Psychology and Psychiatry” 1993, 34, s. 1327-1350.

Estes A., Munson J., Dawson G., Koehle E., Zhou, X.H., Abbott R., Parenting stress and

psychological functioning among mothers of preschool children with autism and developmental delay, „Autism” 2009,13 (4), s. 375-287.

Fabrega H., The concept o f somatisation as a cultural and historical product o f Western medicine, „Psychosomatic Medicine” 1990, 52 (6), s. 653-672.

Gillberg I.C., Gillberg C., Asperger syndrome - some epidemiological considerations: a research

note, „Journal o f Child Psychology and Psychiatry” 1989, 30, s. 631-638.

Grzechowiak M., Macnialc J., Rybakowski J., Przypadek zespołu Aspergera rozpoznany

w wieku dorosłym, „Psychiatria i Psychologia Kliniczna” 2007, 2, s. 117-122.

Heinrich TW, Medically unexplained symptoms and the concept of somatisation, W isconsin Medical Journal” 2004,103 (6), s. 83-87.

Heszen I., Sęk H. (2007), Psychologia zdrowia, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Hiller W, Rief W, Brähler E., Somatization in the population: From mild bodily misperceptions

to disabling symptoms, „Social Psychiatry and Psychiatric Epidemiology” 2006, 41 (9),

s. 704-712.

Hobfoll S.E., Conservation o f resources: A new attempt at conceptualizing stress, „American Psychologist” 1989, 44 (3), s. 513-524.

Hobfoll S.E. (2010), Conservation of Resources Theory: Its implications for stress, health, and

resilience, w: The Oxford handbook of stress, health, and coping, S. Folkman (red.), New

York: Oxford University Press, s. 127-147.

Hobfoll S.E. (2006), Stres, kultura i społeczność. Psychologia i filozofia stresu, Gdańsk: Gdań skie Wydawnictwo Psychologiczne.

Howlin P., Asgharia A., The diagnosis ofautism and Asperger syndrome:findings from a survey

(14)

Rozdział 3. Prężność i strategie radzenia sobie ze stresem a tendencje do somatyzacji... 203

ICD-10 (1998), Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania w ICD-10. Badaw

cze kryteria diagnostyczne, Kraków: Uniwersyteckie Wydawnictwo Medyczne Wesa-

lius”; Warszawa: Instytut Psychiatrii i Neurologii.

Juczyński Z., Ogińska-Bulik N. (2009), Narzędzia do pomiaru stresu i radzenia sobie ze stre

sem. Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych.

Juczyński Z., Ogińska-Bulik N. (2003), Zdrowie najważniejszym zasobem człowieka, w:

Zasoby osobiste i społeczne sprzyjające zdrowiu jednostki, Z. Juczyński, N. Ogińska-Bulik

(red.), Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, s. 9-16.

Kaczmarek Ł , Sęk H., Ziarko M., Resiliency and the mediators if its effect on health, „The Review of Psychology” 2011, 54, s. 29-46.

Kasprza A., Basińska M.A., Lewandowska P., Resiliency and subjective evaluation o f health

in mothers of children with Asperger’s syndrome, „Health Psychology Report” 2013, 1,

s. 34-41, doi: 10.5114/hpr.2013.40467.

Klohnen E.C., Conceptual analysis and measurement of the construct o f ego-resiliency, „Journal of Personality and Social Psychology” 1995, 70 (5), s. 1067-1079, doi: 10.1037/0022-3514.70.5.1067.

Kościelska M. (1998), Trudne macierzyństwo, Warszawa: Wydawnictwo Szkolne i Pedago giczne.

Lazarus RS., Paradygmat stresu i radzenia sobie, „Nowiny Psychologiczne” 1986, 3-4, s. 40-41.

Lazarus RS., Folkman S. (1984), Stress, Appraisal and Coping, Springer Publishing Com  pany, Incorporated.

Lipowski Z.J., Somatization: the koncept and its clinical application, „American Journal of Psychiatry” 1988,145 (1), s. 1358-68.

Male WW, Ng I.S., Wong C.C., Resilience: Enhancing well-being through the positive cognitive

triad, „Journal of Counseling Psychology” 2011, 58 (4), s. 610-617.

McWilliams N. (2009), Diagnoza psychoanalityczna, Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.

Nadolska K , Sęk H. (2007), Społeczny kontekst odkrywania wiedzy o zasobach odporno

ściowych czyli czym jest resilience i jak ono funkcjonuje, w: Bliżej serca - zdrowie i emocje, Ł Kaczmarek, A. Słysz (red.), Poznań: UAM, s. 13-37

Ogińska-Bulik N., Rola prężności psychicznej w przystosowaniu się kobiet do choroby nowotwo

rowej, „Psychoonkologia” 2011,1, s. 16-24.

Ogińska-Bulik N., Juczyński Z., Skala pomiaru prężności - SPP-25, „Nowiny Psycholo giczne” 2008, 3, s. 39-56.

Pisula E. (2011), Parenting stress in mothers and fathers o f children with Autism Spectrum

disorders, w: A comprehensive book on Autism Spectrum Disorders, M. Mohammad-Reza

(red.), s. 87-106. InTech, Available from: http://www.intechopen.com/books/a- comprehensive-book-on-autism spectrum -disorders/parenting-stress-in-m others- and-fathers-of-children-with-autism-spectrum-disorders [data dostępu: 15.04.2015]. Pisula E. (2007), Rodzice i rodzeństwo dzieci z zaburzeniami rozwoju, Warszawa: Wydawnic

(15)

Rodrigue J.R, Morgan S.B., Geffken G., Families o f autistic children: Psychological functio

ning o f mothers, „Journal o f Clinical Child Psychology” 1990,19 (4), s. 371-379.

Schur M., Comments on the metapsychology o f somatiziation. Psychoanal, „Study C hild” 1955,10, s. 119-164.

Selye H. (1977), Stres okiełzany. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy. Selye H. (1963), Stres życia. Warszawa: Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich. Tomaszewski T. (1982), Człowiek w sytuacji, w: Psychologa, T. Tomaszewski (red.), War

szawa: PWN, s. 17-36.

Weiss S.J., Stressors experienced by family caregivers o f children with pervasive developmental

disorders, „Child Psychiatry and Hum an Development” 1991, 21, s. 203-216.

Wells M., Resilience in rural community-dwelling older adults, „The Journal of Rural H ealth” 2009,25 (4), s. 415-419.

Wikblad K , Hedov G., Anneren G., Swedish parents of children with Down ’s syndrome

- Parental stress and sense o f coherence in relation to employment rate and time spent in child care, „Scandinavian Journal of Caring Sciences” 2002,16, s. 424-430.