Jan Łysek
Zagrożenie niekontrolowanego
korzystania z Internetu przez dzieci
Nauczyciel i Szkoła 1-2 (42-43), 189-209Zagrożenie niekontrolowanego korzystania
z Internetu przez dzieci
Wprowadzenie
Korzystanie z Internetu może być pozytywne i negatywne. Powszechnie w ia domo o korzyściach wynikających z korzystania z Internetu. O zagrożeniach wynikających z niekontrolowanego korzystania z Internetu mówi się ciągle za mało i ogólna wiedza na ten temat jest wysoce niezadawalająca. Problematyka nabiera szczególnego znaczenia, gdy mamy na uwadze dzieci1.
Często nie zdajemy sobie sprawy z tego, jakie zagrożenia może nieść ze sobą Internet. Mimo że słyszymy o pewnych niebezpieczeństwach, wydaje nam się, że nas one nie dotyczą. Jednak należy podchodzić z rozwagą do treści zawar tych w Sieci, zwłaszcza gdy korzystają z niej najmłodsi internauci.
Do najpowszechniejszych zagrożeń, na jakie narażone jest młode pokolenie internautów, należy zaliczyć:
- dostęp do treści pornograficznych,
- kontakt z materiałami epatującymi przemocą, - kontakt z pedofilami,
- uzależnienie od Internetu,
- kontakt z internetowymi oszustwami,
- nieświadome uczestnictwo w działaniach niezgodnych z prawem, - konsekwencje finansowe,
- lekkomyślne udostępnianie informacji obcym osobom2.
Zbyt wczesne, nadmierne i niekontrolowane korzystanie z Internetu może wpłynąć negatywnie na:
- rozwijanie umiejętności samokierowania, niezbędnej do wyzwolenia się z uzależnień;
- doskonalenie podstawowych umiejętności porozumiewania się - czytania, pisania i ekspresji werbalnej - w celu funkcjonowania w sferze społecznego krytycyzmu;
- odkrywanie własnych mocnych i słabych stron w celu osiągnięcia założo nych celów życiowych;
- realizowanie własnych zamierzeń, któremu znacznie lepiej służy samo dzielna twórczość'1.
1 J. Ł y s e k , Bezpieczeństwo dzieci w Internecie, „Nauczyciel i Szkoła” 2007, nr 3 -4 (36-37).
Analizując zagrożenia wynikające z powszechnego wykorzystania mediów przez człowieka, w tym komputera oraz Internetu, możemy wyróżnić cztery zasadnicze obszary:
- „zanik humanistycznych wartości, technokratyczny sposób widzenia świa ta;
- możliwość manipulowania ludźmi, sterowanie ich świadomością;
- trudności w przystosowaniu się do nowych zasad tworzonych w społeczeń stwie informacyjnym;
- rozszerzanie się procesów patologicznych związanych z użytkowaniem technologii, np. przemocy w Internecie”4.
Warto również wymienić inne zagrożenia i przykłady niebezpiecznych treści, z którymi mogą się zetknąć surfujące w Internecie dzieci:
- cyberbullying - to przemoc, która polega na wyzywaniu, ośmieszaniu,
szantażowaniu czy rozprzestrzenianiu kompromitujących materiałów w sieci przy użyciu technologii informacyjnych i komunikacyjnych (np. komunikato rów, czatów, stron WWW, blogów, SMS-ów i MMS-ów);
- grooming - to uwodzenie dzieci przez osoby dorosłe za pomocą Internetu; do nawiązywania bliskiego kontaktu z dziećmi cyberłowcy wykorzystują głów nie komunikatory internetowe i czaty; starają się oni nakłonić dzieci do roz mów o seksie, co może być wstępem do dalszego osaczania i molestowania najmłodszych internautów; dorosły, często udając rówieśnika swojej ofiary, stopniowo zdobywa jej zaufanie, dane osobowe, zdjęcia, namawia dziecko do oglądania pornografii i nalega na spotkania;
- treści propagujące ruchy religijne uznane za sekty; - treści propagujące anoreksję i bulimię jako styl życia; - treści nawołujące do samobójstw lub samookaleczeń; - treści promujące narkotyki i inne używki5.
Dostrzeżenie nietypowych zachowań może niekiedy zapobiec niekorzystnym wychowawczo konsekwencjom. Niepokój rodziców lub nauczycieli powinny wzbudzać sytuacje, kiedy dziecko:
- „często opowiada o nowo poznanym przyjacielu, o którym dotychczas nie słyszeliście;
- spędza dużo czasu w Internecie, a każde rozstanie z komputerem powoduj e u niego smutek bądź złość;
- zaczyna używać wyrazów nacechowanych negatywnie - określeń związa nych pośrednio lub bezpośrednio z przemocą bądź seksem;
- staje się agresywne w stosunku do otoczenia;
- opowiada o swoim nowym idolu - superbohaterze, który np. pokonał wszystkich wrogów;
- jest pogardliwe w stosunku do swoich koleżanek i kolegów, którzy nie ko rzystają z Internetu;
3 J. A n d e r s o n , R . W il k i n s , Żegnaj telewizorku. Jak nauczyć swoją rodzinę rozsądnie korzystać z telewizo
ra, gier komputerowych i Internetu, Warszawa 2000.
4 B . S i e m i e n ie c k i , Pedagogika medialna, Warszawa 2007, s. 213.
- opowiada dziwne, wymyślone, niesamowite historie, w których motywem jest walka lub przemoc;
- zadaje pytania związane ze sferami, które do tej pory nie leżały w kręgu jego zainteresowań (np. pytania związane z erotyką bądź seksem)”6.
Należy również zwrócić uwagę na negatywny wpływ monitora komputero wego oraz samego komputera na organizm człowieka. Pierwszym zagrożeniem, jakie niesie ze sobą komputer, jest zagrożenie wzroku. Długotrwała praca przed komputerem powoduje zmęczenie wzroku, a samo zmęczenie może mieć różne podłoże. Zależy to od czynników zewnętrznych oraz wewnętrznych. „Wśród czynników wewnętrznych można wyróżnić trzy źródła zmęczenia. Pierwsze to: zmęczenie kontroli, akomodacji, konwergencji, równowagi mięśni ocznych, ruchów sakkadowych. Drugim źródłem jest zmęczenie elementów biorących udział w procesie widzenia, a trzecim - wpływ ogólnego stanu pobudzenia i wytężonego wysiłku w czasie pracy. Niekorzystne warunki zewnętrzne to zła jakość monitora, różnice luminacji, odległość między ekranem monitora a kla
wiaturą oraz niewłaściwe usytuowanie monitora”7. Objawy zmęczenia wzroku można podzielić na:
- wzrokowe (zamazywanie obrazu lub czytanego tekstu),
- oczne (pieczenie, zmęczenie, zaczerwienienie oczu, ból oczu, przeciążenie mięśni ocznych),
- układowe (bóle i zawroty głowy, zaburzenia żołądkowe, skurcze mięśni), - czynnościowe (światłowstręt, niemożność długiego czytania)8.
Niekontrolowane i nierozsądne korzystanie z komputera oraz Internetu przez dzieci może również spowodować:
- „pojawienie się wad postawy ciała,
- zmęczenie psychiczne (spowolnienie reakcji, apatia),
- rozdrażnienie jako skutek migotania ekranu oraz promieniowania elektro magnetycznego i pola elektrostatycznego wokół komputera,
- możliwość uzależnienia od gier komputerowych,
- zwiększenie zachowań agresywnych (niektóre gry) oraz zobojętnienie na przemoc,
- napady padaczkowe wyzwolone błyskiem światła ekranu,
- prawdopodobieństwo schorzeń wzroku (bóle głowy, mrużenie oczu, zapa lenie spojówek),
- rozluźnienie intelektualne, komputerowy styl pracy umysłowej (przeskaki wanie z informacji na informację),
- ograniczenie kontaktów rodzinnych i z rówieśnikami”9.
6 Tamże, s. 38.
7 S. T a b o ł, Wpływ komputera na zdrowie ucznia, „Edukacja i Dialog” 2003, nr 2, s. 21. 8 Tamże.
Najczęstsze zagrożenia
Zwróćmy zatem uwagę na najczęstsze zagrożenia, które wynikają z niekon trolowanego korzystania z Internetu przez dzieci. Są to:
- niebezpieczne gry komputerowe, czyli zabawa w zabijanie,
- niepewne znajomości,
- pedofilia i pornografia dziecięca (ze szczególnym uwzględnieniem wyko rzystywania seksualnego w Internecie),
- uzależnienie od komputera i Internetu.
Niebezpieczne gry komputerowe, czyli zabawa w zabijanie
Świat gier komputerowych to anonimowa rozrywka, która przepełniona j est barwami, dźwiękami i emocjami. Różnią się one stopniem skomplikowania akcji, atrakcyjnością treści lub bogactwem grafiki. Wysoki stopień komplikacji gry określa jej wielopoziomowość, liczne przeszkody, a także możliwości ich ominięcia i konieczność układania planów taktycznych10. Z jednej strony gry komputerowe są odbierane jako nowoczesna i bardzo atrakcyjna zabawa, która pozwala przeżyć wiele ciekawych przygód w wirtualnym świecie11. Z drugiej strony ta nowoczesna forma zabawy często przeraża ogromną ilością przemocy i okrucieństwa, który budzi niepokój u wychowawców, psychologów i pedago gów co do negatywnego wpływu tych treści na rozwój młodych graczy12.
„Badania prowadzone nad przydatnością gier komputerowych jako techniki edukacyjnej pozwalają stwierdzić, że: pobudzają one procesy umysłowe dziec ka, skłaniają do myślenia asocjacyjnego, czyli kojarzeniowego, korzystnie wpływają na intuicję i myślenie hipotetyczne, wspomagają koordynację wzro- kowo-ruchową, są użytecznym narzędziem nauki, uwalniają od nadmiaru em o cji i oferują natychmiastową nagrodę. Tzw. granie na komputerze jest bodaj najpopularniejszym zajęciem dzieci, które wymieniają rodzice zapytani o to, co lubi robić w wolnych chwilach ich dziecko, czym się interesuje. Należy pam ię tać, że wielu rodziców pod pojęciem grania rozumie wszystkie czynności zw ią zane z obsługą komputera czy Internetu. Znajduje to odbicie i uzupełnienie także w wypowiedziach dzieci, które granie na komputerze stawiają na pierw szym miejscu jako swoje ulubione zajęcie” 13.
Dzieci korzystają chętnie z gier komputerowych oraz gier przez Internet, gdyż:
- możliwa jest natychmiastowa nagroda w przypadku osiągnięcia sukcesu, co pozwala natychmiast na kontynuację gry;
- możliwa jest personalizacja, czyli indywidualne traktowanie grającego dziecka;
10 M . G aj e w s k i , Niebezpieczne gry komputerowe, „Wychowawca” 2001, nr 1, s. 16.
11 I. U l f i k - J a w o r s k a , Komputerowi mordercy. Tendencje konstruktywne i destruktywne u graczy
komputerowych, Lublin 2005.
12M . B r a u n - G a łk o w s k a , I. U l f i k - J a w o r s k a , Zabaw aw zabijanie, Lublin 2002, s. 12. 13B. D a n o w s k i,A . K r u p i ń s k a , Dziecko w Sieci, Gliwice 2007, s. 27-28.
- dostępna jest nagroda, która stanowi istotę gry (ten, kto przejdzie dany etap, zostaje nagrodzony dostępem do wyższego poziomu gry)14.
Większość gier komputerowych oparta jest na przemocy. Najbardziej brutal ne są gry określane przez graczy jako domopodobne, strzelaniny lub bijatyki, w których głównym celem jest przemoc i destrukcja. Zadaniem gracza bowiem jest niszczenie, zabijanie i okaleczanie ciała przeciwnika różnymi dostępnymi
mu środkami15.
Do gier zawierających przemoc zalicza się również takie, w których agresja jest środkiem do osiągnięcia celu. Przykładem są gry strategiczne, w których celem jest pokonanie oddziałów wroga (za pomocą walki i działań agresyw nych).
Innym rodzajem gier zawierających przemoc są gry RPG (role-playing ga-
mes). „Istota gier RPG polega na odgrywaniu wymyślonych ról w nierzeczywi
stym świecie stworzonym przez wyobraźnię graczy. Gry RPG tworzą świat o tak wysokim stopniu realności, że odnotowano akty samobójstw i morderstw powodowanych faktem nieumiejętności rozdzielenia rzeczywistości świata od fikcji toczącej się gry” 16.
Wśród gier przygodowych spotkać można również takie, w których użytkow nik wciela się w terrorystów, złodziei, gangsterów i dokonuje niezliczonych morderstw oraz zniszczeń. Gry typu wyścigi także mogą zawierać brutalną przemoc. Gracz poruszający się szybkimi samochodami w mieście, rozjeżdża jąc staruszków, kobiety i dzieci, może otrzymać np. dodatkowe punkty lub p a
liwo17.
Dzieci, które korzystają z gier zawierających przemoc i destrukcję stają się bardziej agresywne wobec innych osób. „Wielu młodych komputerowców za traciło w sobie takie cechy jak: czułość, cierpliwość, delikatność, troskę o dru giego człowieka, szacunek wobec życia i śmierci. Wychowani są przecież przez komputer, który nie zna takich pojęć. W irtualna rzeczywistość oferuje im przy najmniej kilka żyć, siłę, krew i emocje. Prawo silniejszego staje się jedynym prawem i normą. Świat magii i okultyzmu pozwala kultywować autoreligijne, tajemne misteria, a poprzez to obcować z pewną formą wirtualnego sacrumn .
Psychologowie i pedagodzy alarmują, że oddziaływanie gier komputerowych jest o wiele silniejsze od oddziaływania przemocy oglądanej w telewizji. Spo
wodowane jest to tym, że podczas gry użytkownik podlega równoczesnemu oddziaływaniu silnych mechanizmów, które nie występują w telewizji. Szcze gólnie silny wpływ ma aktywne uczestnictwo w grze komputerowej. „Gracz nie tylko ogląda przemoc, ale przede wszystkim sam jej dokonuje na ekranie kom putera przez bohatera, którym kieruje. Samodzielnie podejmuje decyzję o for mach tej przemocy (np. czy to będzie to zastrzelenie wroga jednym strzałem, czy też sadystyczne odstrzeliwanie mu kolejnych części ciała)” 19.
14 Tamże.
15 M. Braun-Gałkowska, I. Ulfik-Jaworska, Zabawa..., dz. cyt., s. 12. 16 M. Gajewski, Niebezpieczne g ry..., dz. cyt., s. 17.
17 M. Braun-Gałkowska, I. Ulfik-Jaworska, Zabawa..., dz. cyt., s. 13. 18 M. Gajewski, Niebezpieczne g ry..., dz. cyt., s. 17.
Kolejnym mechanizmem oddziałującym na graczy jest odwrażliwienie i znie czulenie na przemoc wskutek wielokrotnego powtarzania aktów agresji i de strukcji (desensytyzacja). „Kiedy podczas gry komputerowej dziecko zamierza po raz pierwszy kogoś zabić czy też uciąć komuś głowę, wówczas jego emocje są najsilniejsze, ponieważ działanie wykonywane po raz pierwszy zawsze w y wołuje najsilniejszą reakcję. Kiedy gracz zabija w ten sam sposób po raz ty sięczny, staje się to dla niego obojętne emocjonalnie, ponieważ przyzwyczaił się do takich działań i są one konieczną umiejętnością potrzebną do przeżycia w brutalnym świecie gier komputerowych”20. Desensytyzacja prowadzi rów nież do odwrażliwienia, obojętności na tego rodzaju działania także w realnej rzeczywistości.
Innym mechanizmem występującym w grach jest kojarzenie zachowań agre sywnych z nagrodą. Gry komputerowe są skonstruowane tak, że poprzez dobre zachowania, najczęściej nie można przejść do kolejnego etapu gry, zło nato miast jest nagradzane. Zabicie kogoś pozwala iść dalej, uzyskać dodatkową broń lub punkty w rozgrywce21. Ponadto gry „komputerowe i inne formy gier elektronicznych stanowią namiastkę radosnych kontaktów z przyjaciółmi i są siadami. W grach interaktywnych komputer zastępuje prawdziwego kolegę. Tego rodzaju sztuczna przyjaźń dostępna jest po zajęciach szkolnych i podczas weekendów, także za pośrednictwem Internetu. Dzieci mogą uczestniczyć w grach sportowych (nie ruszając się z krzeseł), przeżywać przygody, odkry wać skarby, staczać bitwy ze smokami i komunikować się z osobami, których nigdy nie widziały - za pomocą poczty elektronicznej i pogawędek siecio wych”22.
Niepewne znajomości
Nigdy jeszcze nie mieliśmy tak szerokiego dostępu do informacji, intensyw nego poczucia bycia mieszkańcami globalnej wioski, powszechnie dostępnego forum wymiany myśli, emocji i artystycznych wizji, a to wszystko dzięki Inter netowi.
Nie można jednak przemilczeć istnienia drugiej strony tego medium. Anoni mowość informacji i osób prezentujących się w Internecie, łatwość i szybkość komunikacji stwarzają pokusę wykorzystania tego narzędzia do nikczemnych zamiarów. Młodzi ludzie, korzystający z Internetu, narażeni są na uwiedzenie seksualne i psychiczne (wciągnięcie do sekty), na kontakt z przemocą i porno grafią, namawianie do narkotyków i innych uzależnień. Dzieci są szczególnie narażone na różnego rodzaju manipulacje i oszustwa. Są łatwymi ofiarami, ponieważ nie mają dostatecznego doświadczenia, są ufne i naiwne, a także, niestety, bardzo często samotne w swoich domach, szkołach i coraz mniej bez piecznych podwórkach.
20 M. Braun-Gałkowska, I. Ulfik-Jaworska, Zabawa..., dz. cyt., s. 14. 21 Tamże.
„Dzieci mają silną potrzebę posiadania przyjaciela. Realny świat wymaga kompromisu i pewnej dozy konformizmu w budowaniu relacji z rówieśnikami. Oczekiwania wobec innych bywają nadmierne i idealistyczne, a porażki w kon taktach są przeżywane głęboko i boleśnie ranią. Pustkę wynikającą z niepowo dzeń w realnym świecie może wypełnić wirtualny przyjaciel. Istnieje ogromna liczba internetowych witryn dla dzieci i młodzieży, gdzie można spotkać in nych młodych ludzi, nawiązujących znajomości, oferujących przyjaźń, wspólne spędzanie czasu, rozrywkę, wymianę myśli”23.
„Komputery oferują namiastkę towarzystwa bez kłótni, negocjacji i koniecz ności bezpośredniego współdziałania. Z żywym kolegą trzeba grać fair, uwzględniając jego prawa i starając się nawzajem zrozumieć; wiele dzieci woli więc swoich elektronicznych, sztucznych przyjaciół”24.
Skoro w świecie realnym mamy wokół siebie przestępców, z pewnością po jaw iają się oni również w świecie wirtualnym. Przekonani o anonimowości, jak ą w ich przekonaniu zapewnia Internet i poczucie własnej bezkarności, w y korzystując właściwą dziecku naiwność i ufność, będą oni tym chętniej korzy stać z sieci.
Pedofde, którzy poszukują kontaktu z dziećmi za pomocą Internetu, mają nie skończenie wiele cierpliwości i umiejętności rozpoznawania niezaspokajanych potrzeb młodych internautów. „Mogą stać się ucieleśnieniem marzeń dziecka poszukującego akceptacji, zrozumienia i bliskości. Są jak idealny starszy brat, który rozumie, wybacza, radzi, wspiera, m a czas i ustawiczną gotowość do kontaktu. Żaden realny rówieśnik nie spełni tych wygórowanych oczekiwań. Dorosły, ukryty pod wirtualną postacią dziecka, potrafi zdiagnozować i zaspo koić psychiczne potrzeby manipulowanej przez siebie ofiary. Ten wirtualny przyjaciel prezentuje się zwykle jako kolega nieco starszy od osaczonego przez siebie dziecka. To sprytna technika, ponieważ dzieciom niezwykle imponuje posiadanie znajomego starszego o 2-3 lata”25.
Bycie nieco starszym uprawnia do bycia przewodnikiem, a nawet autoryte tem. Łatwiej jest wtedy zachęcić dziecko do eksperymentowania, wkroczenia na tereny dotąd mu nieznane czy zakazane. Dziecko jest skłonne przekroczyć te granice, aby nie stracić atrakcyjnego, bardziej doświadczonego i potrzebnego mu przyjaciela.
Pedofilia i pornografia dziecięca w Internecie
Liczba nielegalnych fotografii dzieci w Internecie wskazuje, że bardzo wiele osób ogląda materiały, które mogą świadczyć o zainteresowaniu seksualnym dziećmi. W większości krajów takie materiały określa się mianem pornografii dziecięcej.
„W kontekście Internetu i pornografii dziecięcej można wymienić cztery sze rokie kategorie popełnianych przestępstw:
23 http://www.dzieckokrzywdzone.pl/UserFiles/File/kwartalnikl3/13_zmarzlik.pdf. 24 J. Anderson, R. Wilkins, Żegnaj telewizorku..., dz. cyt., s. 43.
- pobieranie materiałów pornograficznych z Internetu (które może być po wiązane z popełnianiem przestępstw polegających na osobistym kontakcie z ofiarą),
- handel, - produkcja,
- uwodzenie przez Internet”26.
Łatwość dotarcia do stron erotycznych dla dorosłych, formalnie zabezpieczo nych informacją dozwolone od lat 18, powoduje, że każdy młody użytkownik sieci trafia na te strony. Jest to spowodowane kilkoma czynnikami, do których należy zaliczyć:
- „agresywność działań internetowych reklamodawców (spamerów), którzy wysyłają swoje wiadomości pod każdy adres e-mailowy, jaki uda im się nam ie rzyć. W rezultacie w naszych skrzynkach lądują niechciane zaproszenia do odwiedzenia erotycznych ston internetowych;
- nowość informacji erotycznych, owiana tajemnicą oraz zakazami dorosłych staje się atrakcyjna;
- możliwość pochwalenia się przed rówieśnikami wiedzą o erotyce, o obej rzanych stronach jej dotyczących;
- przeżycie przygody w sieci internetowej”27.
Co do szkodliwości odbioru przez dzieci pornografii nie ma wątpliwości, jest oczywiste, że takie treści wpływają negatywnie na młodych użytkowników Internetu.
„Na popularność pornografii dziecięcej w sieci składają się następujące czyn niki:
- częste i łatwe aktualizowanie zasobów;
- zasięg, j akiego nie zapewnia żadne spośród pozostałych mediów; - dużo tańsze niż ich druk publikowanie cyfrowych zdjęć;
- jakość zdjęć i filmów cyfrowych, która nie pogarsza się z upływem czasu w miarę przesyłania ich po innych odbiorców;
- pozorna anonimowość dystrybutorów pornografii dziecięcej i możliwość uniknięcia prawnych konsekwencji ich działań”28.
Oprócz szerokiej dostępności do pornografii dziecięcej Internet umożliwia środowiskom pedofilskim:
- stały kontakt z innymi osobami, które są zainteresowane wykorzystywa niem seksualnym dzieci;
- możliwość dyskusji o swych seksualnych preferencjach;
- możliwość wymiany informacji na temat sposobów pozyskiwania ofiar; - wsparcie dla własnych preferencji seksualnych;
- stały dostęp do potencjalnych ofiar;
- możliwość podszycia się pod rówieśnika potencjalnej ofiary;
- łatwość pozyskiwania danych o potencjalnych ofiarach (np. e-mail, numer telefonu, adres zamieszkania itp.);
26 http://www.dzieckokrzywdzone.pl/UserFiles/File/kwartalnikl3/13_quayle.pdf.
27 B. Siemieniecki, Pedagogika..., dz. cyt., s. 227. 28 Internet..., dz. cyt., s. 40.
- możliwość nawiązania długoterminowej znajomości internetowej w celu późniejszego nawiązania kontaktów seksualnych z nieletnim29.
„Brytyjska Komisja Doradcza ds. Orzecznictwa Sądowego {Sentencing A dvi
sory Panel 2002) uznała, że dla potrzeb wymiaru sprawiedliwości należy stwo
rzyć strukturę pięciostopniową, obejmującą poziomy 5-10 skali opracowanej w ramach projektu COPINE. Oto krótka charakterystyka tych poziomów:
Poziom 1: Obrazy (fotografie, nagrania wideo) przedstawiające nagość lub pozowanie erotyczne, bez aktywności seksualnej.
Poziom 2: Obrazy przedstawiające aktywność seksualną między dziećmi lub dzieci masturbujące się w pojedynkę.
Poziom 3: Aktywność seksualna bez penetracji seksualnej między osobą do rosłą (osobami dorosłymi) a dzieckiem (dziećmi).
Poziom 4: Aktywność seksualna z penetracją seksualną między osobą dorosłą (osobami dorosłymi) a dzieckiem (dziećmi).
Poziom 5: Sadyzm lub bestialstwo”30.
Badania Finkelhora i Berliner umożliwiły sformułowanie modelu teoretycz nego dotyczącego wpływu wykorzystywania seksualnego na dzieci. Badacze ci wyodrębnili następujące czynniki traumatogenne:
- traumatyczną seksualizację, - zdradę,
- poczucie bezsilności, - stygmatyzację31.
„Przegląd piśmiennictwa związanego z zagrożeniami, jakie niesie ze sobą In ternet dla swoich najmłodszych użytkowników, pozwala na wyspecyfikowanie podstawowych zjawisk związanych z szeroko rozumianym wykorzystywaniem seksualnym. Są to:
- prezentowanie w Internecie materiałów pornograficznych, - produkcja i prezentowanie w Internecie pornografii dziecięcej,
- wykorzystywanie serwisów internetowych przez pedofilów dla potrzeb komunikacji i wymiany informacji,
- wykorzystywanie serwisów internetowych przez pedofilów w celu kontaktu z potencjalnymi ofiarami”32.
W zjawisku pornografii dziecięcej w Internecie można wyróżnić dwa pod stawowe problemy:
- dzieci mogą być mimowolnymi odbiorcami treści pornograficznych, - dzieci mogą stać się obiektem filmów i zdjęć pornograficznych33.
Z technicznego punktu widzenia pornografia dziecięca dystrybuowana za po średnictwem Internetu przybiera formę tekstu, grafiki lub filmów. Jest rozpo wszechniana za pośrednictwem popularnych narzędzi sieciowych, które um oż liwiają transmisję danych. Działalność pedofilów w Internecie może być indy widualna lub zorganizowana w struktury określane mianem kręgów
pedofil-29 Tamże.
30 http://www.dzieckokrzywdzone.pl/UserFiles/File/kwartalnikl3/13_quayle.pdf. 31 Por. http://www.dzieckokrzywdzone.pl/UserFiles/File/kwartalnikl3/13_quayle.pdf. 32 http://www.dzieckokrzywdzone.pl/UserFiles/File/kwartalnik2/Wojtasik.pdf.
skich (pedophile ring). Kręgi pedofilskie działają, stosując odpowiednie środki bezpieczeństwa, aby utrudniać dostęp do struktury osobom niepożądanym. Ze względu na specyfikę Internetu, przynależność do zorganizowanych struktur pedofilów jest geograficznie nieograniczona34.
W większości przypadków dorosły i dziecko spotykają się pierwszy raz w jednym z internetowych pokojów rozmów. Aktywni pedofile na ogół odw ie dzają czaty popularne wśród dzieci, na przykład związane z muzyką, modą czy sportem, jednak możliwość spotkania z czyhającym na okazję pedofilem istnie je niemal we wszystkich internetowych chatroomach. Większość czatów ma
charakter miejsc publicznych. W tej publicznej przestrzeni pedofil może być mistrzem w rozpoznawaniu dzieci młodszych, bardziej łatwowiernych i bez bronnych. Sprawca skupia uwagę na takim dziecku. Próbuje rozmawiać z nim bezpośrednio, stara się pozyskać jego sympatię i namówić je do opuszczenia przestrzeni publicznej i przeniesienia się na prywatny czat, aby nawiązać z nim rozmowę sam na sam. Jest to pierwszy poważny sygnał alarmowy dla doro słych. Należy bowiem zdecydowanie przestrzegać dzieci przed wchodzeniem na czaty prywatne z osobami, których nie znały wcześniej. Jeśli dziecko ma jakiekolwiek wątpliwości, to powinno zostać w przestrzeni publicznej lub po prostu opuścić dany czat. Po przejściu do przestrzeni prywatnej rozmowa może się potoczyć w różnych kierunkach. Na ogół dorosły stara się skłonić dziecko, żeby mu powiedziało, ile m a lat, a następnie przedstawia się jako osoba o kilka lat starsza35.
Pedofile mogą też stosować inne strategie. „Sprawca zwykle śledzi na bieżą co najnowsze trendy w modzie, muzyce, sporcie i języku ulicy, żeby móc prze konująco udawać osobę podobną do przyszłej ofiary pod względem wieku i zainteresowań. Jednak zdarza się, że sprawca od samego początku nie ukrywa swojego wieku”36. Pedofil może być prawdziwym mistrzem w komunikowaniu się z dziećmi. Sprawia on wrażenie tak zwanego „fajnego gościa” - mówiąc językiem młodzieżowym.
„Perfidną techniką stosowaną przez pedofilów jest poszukiwanie u dziecka »wspólnego problemu«: »moi rodzice się rozwodzą«; »mój tata też pije«; »mnie też na nic nie pozwalają« itp. Oczywiste jest, że nic tak nie zbliża jak podobieństwo i nic tak nie wiąże jak wspólny wróg. Namówienie dziecka do ucieczki z domu jest ju ż tylko kwestią czasu”37.
Po przeniesieniu się z przestrzeni publicznej (lub częściowo publicznej) na prywatny czat, pedofil i dziecko mogą ustalić dalsze kontakty na wiele sposo bów, na przykład za pośrednictwem poczty elektronicznej, komunikatorów internetowych czy wiadomości tekstowych SMS. Kolejnym krokiem mogą być bezpośrednie kontakty telefoniczne (przez telefon komórkowy lub stacjonarny) lub bezpośrednia łączność głosowa w Internecie. Zdarza się, że pedofil przysyła dziecku telefon komórkowy, żeby mieć pewność, iż rodzice ofiary nie dowie dzą się o jego kontaktach z dzieckiem i nie będą mogli ich kontrolować. Inni
34 http://www.dzieckokrzywdzone.pl/UserFiles/File/kwartalnik2AVojtasik.pdf. 35 http://www.dzieckokrzywdzone.pl/UserFiles/File/kwartalnikl3/13_carr.pdf. 36 http://www.dzieckokrzywdzone.pl/UserFiles/File/kwartalnikl3/13_carr.pdf. 37 http://www.dzieckokrzywdzone.pl/UserFiles/File/kwartalnikl3/13_zmarzlik.pdf.
sprawcy wysyłają dzieciom karty telefoniczne, żeby ofiary mogły często do nich dzwonić, nie prosząc rodziców o pieniądze - również w ten sposób pedofi le obniżają ryzyko wykrycia ich kontaktów z dziećmi. Zdarzały się nawet przy padki, kiedy pedofile kupowali numery telefoniczne w systemie połączeń bez płatnych dla dzwoniącego (Freephone), aby dziecko mogło do nich dzwonić,
-3 0
me płacąc za rozmowy .
Pedofile szukają miejsc, w których mogą spotkać dzieci. Dlatego chętnie ko rzystają z komunikatorów (np. popularnego Gadu-Gadu lub Tlen) oraz chatro-
omów. Często sami podszywają się pod dzieci, aby zdobyć zaufanie swoich
młodych rozmówców. Na swoje ofiary wybierają najchętniej dzieci, które mają problemy. Wiedzę o nich czerpią np. z blogów, czyli internetowych pam iętni ków.
„Powszechność dostępu do Internetu musi spowodować wyposażenie dzieci w nowe umiejętności zadbania o własne bezpieczeństwo. Tak jak uczymy je prawidłowego przechodzenia przez jezdnię, tak samo musimy nauczyć je bez piecznego poruszania się w Internecie. Programy edukacyjne dotyczące tej tematyki muszą stać się stałym elementem lekcji informatycznych i w ycho wawczych. Ostrzegajmy i informujmy dzieci o różnych niebezpieczeństwach w świecie realnym. Zaniedbanie tak ważnej sfery aktywności współczesnych dzieci, jaką jest posługiwanie się Internetem, jest działaniem ryzykownym, narażającym młodych ludzi na różne niebezpieczeństwa i pozostawiającym je bezbronnymi w konfrontacji z wirtualnymi przestępcami”39.
Uzależnienie od komputera i Internetu
Człowiek współczesny stał się niemal synonimem kogoś uzależnionego. W naszych czasach poważnym zagrożeniem jest nie tylko alkoholizm czy n ar komania. Problemy wychowawcze bywają związane także z innymi uzależnie niami, często lekceważonymi przez rodziców i pedagogów. Do tych zjawisk należy niewątpliwie uzależnienie od komputera oraz Internetu.
„Zachowanie uzależniające to powtarzający się nawyk, który zwiększa ryzy ko choroby i związanych z nią problemów osobistych oraz społecznych. Z a chowania uzależniające są często subiektywnie odczuwane jako utrata kontroli, pojawiają się pomimo świadomych wysiłków zmierzających do ich powstrzy mania lub ograniczenia. Typowa jest natychmiastowa krótkotrwała nagroda oraz późniejsze szkodliwe i długotrwałe następstwa. Próbom zmiany tych za chowań - w wyniku terapii bądź z własnej inicjatywy - towarzyszy zazwyczaj wysoki współczynnik nawrotów”40.
Według M. Griffithsa na uzależnienie składają się następujące czynniki (ob- serwowalne objawy):
- Wyrazistość emocjonalnego podporządkowania - konkretne zachowanie staje się najważniejsze w ży ciu człowieka, dominuje w jego myśleniu
(absorbu-38 http://www.dzieckokrzywdzone.pl/UserFiles/File/kwartalnikl3/13_carr.pdf. 39 http://www.dzieckokrzywdzone.pl/UserFiles/File/kwartalnikl3/13_zmarzlik.pdf. 40 B. Danowski, A. Krupińska, Dziecko..., dz. cyt., s. 30-31.
je umysł, powodując zniekształcenia poznawcze), w uczuciach (wywołuje p o żądanie), a także w zachowaniach (zniekształca interakcje społeczne). Osoba uzależniona, w danej chwili zajmując się czymś innym, nieustannie myśli o momencie, gdy podejmie zachowania, od których jest uzależniona.
- Zmiana nastroju - to subiektywne doświadczenie, które przez uzależnione osoby uznawane jest za konsekwencję ich działań; może być postrzegane jako strategia radzenia sobie z emocjami poprzez podekscytowanie bądź ożywienie lub doznawanie uspokajającego uczucia ucieczki lub odseparowania się od rzeczywistości.
- Tolerancja dawkowania - z czasem do osiągnięcia tych samych rezultatów emocjonalnych wymagana jest coraz większa „dawka” danego zachowania, np. poprzez zwiększanie limitu czasu spędzanego w sieci, by osiągnąć taką samą euforię, jaka towarzyszyła mu na początku.
- Objawy odstawienia - to nieprzyjemne uczucia i objawy fizjologiczne p o jawiające się podczas przerwania lub nagłego ograniczenia pożądanej aktywno ści, np. drżenie, ponury nastrój, podenerwowanie, pocenie się dłoni, nudności, skurcze żołądka.
- Konflikt - chodzi tu o konflikt między osobą uzależnioną a otoczeniem, np. środowiskiem w pracy czy w szkole (konflikt interaktywny). Może pojawić się także dyskomfort wewnętrzny (konflikt intrapsychiczny), podczas którego uza leżniony m a poczucie utraty kontroli.
- Nawrót - to tendencja do wielokrotnego powracania do wcześniejszych wzorców postępowania. Zachowania typowe dla pełnego okresu uzależnienia mogą szybko pojawić się ponownie po wielu latach abstynencji i kontroli41.
N a temat wpływu Internetu na życie psychiczne osób panuje dość duże zróż nicowanie poglądów. „Niektórzy podkreślają, że ju ż można zauważyć objawy »internetowej choroby«. Przejawia się ona w depresjach psychicznych i zabu rzeniach kontaktu z innymi ludźmi. Z nowych zjawisk w grupie uzależnień za szczególnie niebezpieczny uważa się syndrom IAD (Internet Addiction Disor-
der) oraz zazwyczaj współ występ uj ącą padaczkę ekranową. Syndrom IAD - po
raz pierwszy zdefiniowany przez American Psychiatrie Association i Instytut Psychofarmakologii w Nowym Jorku - charakteryzuje się wewnętrznym przy musem bycia w sieci, któremu ulega statystycznie 10-20% użytkowników”42.
W śród objawów wskazujących na uzależnienie od Internetu wymienia się: - przesadne zaabsorbowanie Internetem, stałe myślenie o tym, co się dzieje w Internecie, o tym, co robiliśmy, jak ostatnio byliśmy w sieci, co będziemy robić, gdy znowu się zalogujemy;
- potrzeba zwiększania ilości czasu spędzanego w Sieci;
- wielokrotne podejmowanie nieudanych prób kontrolowania, ograniczenia lub zaprzestania korzystania z Internetu;
- poczucie rozdrażnienia, poirytowania, złości, gdy coś lub ktoś zmusza nas do skrócenia czasu korzystania z Internetu;
41 Tamże.
- pojawienie się ryzyka zaniedbania lub nawet utraty ważnych kontaktów, zaniedbywanie szkoły, pracy na rzecz korzystania z Internetu;
- zaprzeczanie rzeczywistemu angażowaniu się w Sieć, okłamywanie innych co do ilości czasu spędzanego przed komputerem (zaniżanie faktycznej ilości godzin spędzanych w Sieci)43.
Uzależnienie początkowo jest niezauważalne. Z czasem, gdy się rozwinie, zaczyna powodować nieodwracalne szkody. Pierwszą z nich jest postępująca izolacja. Uzależniony od komputera młody człowiek nie szuka związków z innymi ludźmi, gdyż tę potrzebę szybko spełnia maszyna. W końcu zaczyna mieć do niej stosunek emocjonalny. Nie potrafi już normalnie komunikować się z innymi osobami, z którymi traci wszelkie związki emocjonalne, a całe jego życie rozgrywa w świecie wirtualnym44.
K. S. Young, pionierka w leczeniu siecioholików, wyróżniła pięć rodzajów uzależnienia od Internetu:
- erotomania internetowa (nałogowe poszukiwanie materiałów o treści por nograficznej i rozmowy o tematyce seksualnej w chatroomach),
- socjomania internetowa (uzależnienie od kontaktów z ludźmi przez Internet i związane z tym zerwanie kontaktów bezpośrednich),
- uzależnienie od Sieci (obsesja śledzenia, co się dzieje w Internecie),
- przeciążenie informacyjne (gorączkowe przerzucanie informacji, udział w kilku listach dyskusyjnych jednocześnie - prowadzi to do obniżenia spraw ności psychicznej),
- uzależnienie od komputera (przymus spędzania czasu przy włączonym komputerze)45.
„Wśród najczęściej wymienianych skutków nadmiernej fascynacji siecią wymienia się dużą ilość czasu poświęcaną na tę aktywność. Jednakże konse kwencje nadmiernego korzystania z Internetu mogą dotyczyć różnych obsza rów funkcjonowania użytkownika. Do najczęściej wymienianych w literaturze przedmiotu należą:
- zaburzenia relacji interpersonalnych (zaniedbywanie rodziny, przyjaciół), - wyizolowanie społeczne i wzrastająca samotność,
- obniżenie nastroju,
- zaniedbywanie obowiązków (szkoła, praca), - zaburzenia w zakresie tożsamości,
- zawężenie zainteresowań, rezygnacja z przyjemności i rozrywek (innych niż w Sieci),
- zmiana języka (zubożenie, slang),
- zaniedbywanie zdrowia (nieprawidłowe odżywianie, brak ruchu, zarywanie nocy) i pogorszenie się jego stanu (zaburzenia rytmu dobowego, problemy z koncentracją uwagi, problemy z kręgosłupem, postępujący zanik mięśni), - zaniedbywanie higieny osobistej”46.
43 M . D z i e w i e c k i , Uzależnienie od komputera i Internetu, „Wychowawca” 2003, nr 6, s. 14. 44 B. Siemieniecki, Pedagogika..., dz. cyt., s. 219.
45 http://www.chip.p1/arts/archiwum/n/sub/articlear_l 52945 .html.
„W ielu młodych ludzi z zaburzonym obrazem samego siebie, z zaniżonym poczuciem własnej wartości, czuje się w komputerowym świecie bezpiecznie. W tym świecie nie jest ważna uroda, płeć, wykształcenie, kolor skóry czy prze konania. Wszyscy są tu sobie równi, nie ma dyskryminacji, a jedynym kryte rium wartości jednostki jest sprawność poruszania się w sieci. Internet, który niesie szybki i tani kontakt z całym światem oraz zapewnia wszechstronny przepływ informacji, dla niektórych użytkowników staje się nałogiem i prowa dzi do zaburzeń w kontaktach z otoczeniem”47.
Świadomość zagrożeń
Powszechność Internetu jest faktem, który jest pozytywnym elementem roz woju społeczeństwa informacyjnego. Jednak korzystanie przez dzieci z Interne tu w sposób niekontrolowany, bez jakiegokolwiek nadzoru ze strony dorosłych jest wykorzystywane przez wszystkich, którym bezpieczeństwo dzieci jest ob ce. Stąd też pojawia się potrzeba uświadamiania dorosłej części społeczeństwa informacyjnego, jak należy postępować, aby uchronić dzieci przed niebezpie czeństwami generowanymi przez Internet.
W Polsce zostało przeprowadzonych wiele badań w celu poznania sposobów korzystania przez dzieci i młodzież z Internetu, ustalenia poziomu świadomości młodych internautów w zakresie zagrożeń związanych z siecią, a także zbadana została skala ryzykownych doświadczeń i zachowań młodych internautów. Fundacja „Dzieci Niczyje” realizująca kampanię społeczną „Dziecko w Sieci”, której celem jest promocja bezpiecznego korzystania z Sieci poprzez działania medialne i edukacyjne, od początku akcji prowadzi badania zachowań młodych użytkowników Internetu. Ich wyniki pozwalają wnioskować o poziomie bez pieczeństwa dzieci w wirtualnym świecie48.
Wyniki badań przeprowadzonych w styczniu 2006 roku są następujące: „Po nad 90% badanych słyszało o zagrożeniach związanych z kontaktami z obcymi osobami w sieci. Najczęściej informacje te pochodziły z mediów (telewizja 89,1%, prasa 74,8%, internet 63,7%), rzadziej od rodziców (55,3%) i ze szkoły (58,3%). W porównaniu z badaniami z 2004 roku o kilka procent (odpowiednio 5,4%, 4,1%) wzrósł udział rodziców i szkoły w informowaniu najmłodszych o bezpieczeństwie w Internecie.
Mimo świadomości zagrożeń, dzieci błędnie postrzegają ich wagę, uznając podawanie danych osobowych (75,3%) za bardziej zagrażające niż spotkania z osobami poznanymi w sieci (63,1%).
O świadomość zagrożeń zapytani zostali również rodzice. Ponad 16% z nich nie dostrzega żadnych zagrożeń związanych z korzystaniem z Internetu przez dzieci. Ponad 12% nie miało na ten temat wyrobionej opinii”49.
W październiku 2004 roku został opublikowany komunikat z badań „M ło dzież i Internet: korzystanie i zagrożenia” przeprowadzonych przez CBOS
47 M . Ć w ie k , htp://www.vulcan.edu.pl/nowewszkole/archiwum/2003/07-08/uzaleznienie.html. 48 http://www.szkolenia.niebieskalinia.pl/edukacyjne/wojtasik.doc.
(Centrum Badania Opinii Społecznej) na losowej reprezentatywnej próbie do rosłych Polaków. Dorośli pytani byli o korzystanie z Internetu przez dzieci.
Wyniki badań są następujące: „Jedynie 26% dorosłego społeczeństwa dekla ruje korzystanie z Internetu, z kolei młodzi ludzie korzystają z Internetu w po nad połowie gospodarstw domowych, w których są dzieci w wieku 7 -1 9 lat. Im dzieci są starsze, tym częściej korzystają z Internetu. Większość młodych użyt kowników Internetu korzysta z niego regularnie: codziennie lub kilka razy w tygodniu. Dzieci najczęściej korzystają z Internetu w szkole (76%), w domu (50%) lub u krewnych i znajomych (34%). Podstawowym powodem korzysta nia z Internetu jest przygotowywanie się do lekcji i szukanie ciekawych w ia domości z różnych dziedzin (ta sama liczba wskazań po 79%). N a ogół dzieci wykorzystują Internet do grania, do słuchania muzyki lub jej ściągania, do ko rzystania z poczty elektronicznej. 38% respondentów jest zdania, że orientuje się bardzo dobrze, do jakich celów ich dzieci używają Internet, a 45% twierdzi, że raczej się orientuje. W przypadku niemal 1/5 rodziców orientacja ta jest sła ba lub w ogóle nie istnieje. Należy podkreślić, że poziom orientacji rodziców zależy od wieku dziecka (im dziecko starsze, tym orientacja mniejsza)”50.
Powyższe informacje są ogólnym zarysem wiedzy polskich rodziców na te mat ich dzieci korzystających z Internetu. Jednak pomimo dosyć wysokiej (prawie 83%) orientacji w poczynaniach swych podopiecznych w Sieci, w ięk szość dorosłych Polaków obawia się zagrożeń, z jakim i dzieci mogą zetknąć się w Internecie.
Na pierwszym miejscu wśród zagrożeń pojawiają się zagrożenia seksualne (42% ogółu), w tym pedofilia i pornografia. Następne niebezpieczeństwo to utrata kontroli nad znajomościami dziecka. „W opinii tej grupy respondentów dzieci mogą poznać przez Internet niewłaściwych ludzi, wpaść w złe towarzy stwo, ulec złym wpływom, zawrzeć znajomości z ludźmi, którzy podają się za kogoś innego (np. z »wariatami«), a także zetknąć się z »podejrzanymi osoba mi«, które mogą wyrządzić dziecku krzywdę”51.
Jako trzecie zjawisko budzące niepokój rodzice wymieniali napływ niepożą danych informacji i treści nieodpowiednich dla dzieci. Wśród pozostałych n ie bezpieczeństw czyhających w Sieci wymieniano: przemoc, uzależnienie od narkotyków, kontakty z sektami, uzależnienie od Internetu (zaangażowanie w wirtualną rzeczywistość, negatywne oddziaływanie na psychikę, brak kon taktu z drugim człowiekiem), oszustwa i wyłudzenia, zagrożenie bezpieczeń stwa gospodarstw domowych, zagrożenie dla zdrowia, strata czasu („szukanie gotowych informacji”, „pójście na łatwiznę”)52.
„Im badani są lepiej wykształceni, tym więcej postrzegają zagrożeń. Wśród osób z wykształceniem wyższym ponad jedna czwarta nie dostrzega żadnych zagrożeń, w grupie badanych z wykształceniem średnim i zasadniczym zawo dowym takich osób je st po jednej trzeciej, a wśród mających wykształcenie podstawowe - połowa. Respondenci z wykształceniem wyższym częściej niż
50 http ://■www. onlinechildprotection. org/pl/?page_id=7. 51 http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2004/K_l 57_04.PDF. 52 http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2004/K_157_04.PDF.
pozostali obawiają się, że młodzież może zetknąć się z przemocą i innymi nie odpowiednimi przekazami, uzależni się od Sieci lub wymknie się spod kontroli. Osoby posiadające dostęp do Internetu nieco częściej dostrzegają obawy (łącz nie 67% badanych) niż ci, którzy nie mają dostępu do sieci (60% wskazało jakieś zagrożenia). Hierarchia postrzeganych zagrożeń jest w obu grupach zbli żona. Respondenci mający dostęp do sieci wyraźnie częściej niż pozostali są dzą, że Internet może spowodować utratę kontroli nad kontaktami dziecka”53.
Wyniki badań potwierdzają, iż świadomość polskich rodziców na temat za grożeń generowanych przez Internet nie jest dostateczna. „Nieumiejętność ra dzenia sobie z problemem jest faktem - należy stawić mu czoła i znaleźć jego jak najszybsze rozwiązanie. Przyczyn tego zjawiska jest wiele. Jedną z najw aż niejszych jest brak powszechności dostępu do informacji jak przeciwdziałać zagrożeniom i/lub je eliminować. Współczesne społeczeństwo informacyjne, tak w Polsce, jak i na całym świecie, powinno być obeznane z metodami walki z niebezpiecznymi aspektami Internetu. Dlatego też potrzebna jest kampania edukacyjno-informacyjna mająca na celu rzetelne uświadomienie rodzicom, opiekunom i nauczycielom zagrożeń generowanych przez Internet. Nie należy zapominać, że problem m a również podłoże psychologiczne - brak dialogu między dziećmi a rodzicami (a co się z tym bezpośrednio wiąże, brak wymiany informacji między pokoleniami) niewątpliwie wpływa na rozwój zagrożeń in ternetowych”54.
Rodzice stosunkowo rzadko są dla dzieci źródłem informacji o bezpieczeń stwie w Internecie. Dzieci nie traktują ich jako partnerów w kwestiach z nim związanych i rzadko informują ich o kontaktach i spotkaniach z osobami p o znanymi w Sieci.
„W iększa powinna być rola szkoły w edukacji internetowej najmłodszych. Kwestie bezpiecznego korzystania z Internetu powinny być podejmowane za równo w szkołach podstawowych, jak i gimnazjach. Problematyka ta powinna zostać włączona do programu nauczania”55.
Profilaktyka zagrożeń niekontrolowanego korzystania
z Internetu przez dzieci
Niewątpliwie najskuteczniejszą metodą ochrony jest kontrola komputera dziecka przez rodziców. Rodzice powinni wiedzieć, jakie programy kupuje i używa ich dziecko, a także orientować się, co zawiera twardy dysk kompute ra, z którego ono korzysta.
„Dziecko może prawidłowo rozwijać się tylko wówczas, gdy odpowiednie bodźce mają charakter wielostronny i dawkowane są w rozsądnym zakresie. Jeżeli pozwolimy dziecku korzystać z dobrodziejstw techniki bez kontroli i umiaru lub zbyt późno zauważymy, że nasza latorośl potrafi rozmawiać z ludźmi jedynie za pośrednictwem e-maili lub na czacie, a w bezpośredniej
53 http://www.cbos.pl/SPISKOM.P01V2004/K_l 57_04.PDF. 54 http://www.onlinechildprotection.org/pl/7page_icH7.
rozmowie nie można do niego dotrzeć, możemy w pewnym momencie obudzić się, mając obok siebie żyjącego w świecie gier maniaka komputerowego, któ remu wydaje się, że każdy człowiek może żyć kilkakrotnie i jed n a kula nie pozbawi go życia na trwałe”56.
Tak jak alkoholik traci możliwość kontrolowania picia, tak jednostka uzależ niona od komputera i Internetu nie potrafi korzystać z nich w sposób świado my. Właśnie dlatego ważna jest profilaktyka zapobiegająca temu zjawisku. Największą rolę do odegrania mają tu oczywiście rodzice i nauczyciele. Jeśli młody człowiek przy lada okazji ucieka do komputera, spędza przed monitorem więcej niż trzy godziny dziennie, rozmawia prawie wyłącznie o informatyce i zawęża krąg znajomych tylko do innych pasjonatów sprzętu komputerowego, to znak, że potrzebna jest zdecydowana interwencja. Należy rozmawiać z dziećmi na temat ryzyka, jakie niesie nadmierne zaangażowanie w wirtualną rzeczywistość, zachęcać do umiaru i ostrożności, oferować inne ciekawe spo soby spędzania wolnego czasu. A przede wszystkim nie należy bagatelizować pierwszych przejawów nadmiernej idealizacji komputera i Internetu57.
„Aby uchronić dziecko przed uzależnieniem, należy:
- konsekwentnie stosować zasadę: najpierw obowiązki - potem komputer; - bezwzględnie ograniczyć czas spędzany przy komputerze do 1-2 godzin dziennie (zależnie od wieku);
- robić częste przerwy w czasie korzystania z komputera (najlepiej co pół godziny);
- oferować inne, atrakcyjne sposoby spędzania wolnego czasu; poświęcać dziecku jak najwięcej czasu i zainteresowania”58.
Procesów rozwoju techniki, w tym szczególnie technologii informacyjnej, nie da się zahamować i będzie ona zawsze atrakcyjna dla dzieci59. Należy jednak korzystać z niej umiejętnie i rozsądnie. Człowiekowi dla równowagi i zdrowia psychicznego zawsze potrzebny będzie drugi człowiek, najlepiej w bezpośred nim kontakcie, a nie poprzez Internet. Bardzo istotna jest profilaktyka pierw szorzędna, która polega przede wszystkim na edukacji. „O ile działania legisla cyjne i operacyjne są głównie domeną instytucji rządowych, o tyle na polu edukacji dotyczącej bezpiecznego korzystania z Internetu zasadniczą rolę od grywają organizacje pozarządowe. Podstawowymi odbiorcami edukacyjnych kampanii społecznych, poradników, ulotek i serwisów WW W poświęconych bezpieczeństwu najmłodszych w Internecie są dzieci i ich opiekunowie. Tego typu materiały sprowadzają się zazwyczaj do katalogu podstawowych zasad, których korzystając z Internetu, należy przestrzegać”60.
Korzystanie z Internetu powinno być dla dziecka drogą rozwoju, nie celem samym w sobie. Zadaniem rodziców i nauczycieli jest pomoc dziecku w zro zumieniu, czym jest Internet, do czego można go wykorzystywać i jakie niesie ze sobą zagrożenia. Internet może stać się przydatny w wychowaniu dziecka,
56 M. Ćwiek, http://www.vulcan.edu.pl/nowewszkole/archiwum/2003/07-08/uzaleznienie.html. 57 Tamże.
58 Tamże.
59 J. Ł y s e k , Uczeń w społeczeństwie wiedzy, „Nauczyciel i Szkoła” 2006, nr 3-4 (32-33). 60Internet..., dz. cyt., s. 46.
jednak należy go używać bardzo rozsądnie. Od początku korzystania z kom pu tera dziecko musi mieć świadomość, że w sieci obowiązują pewne zasady, któ rych należy przestrzegać:
- „nauczcie dziecko odróżniać to, co dobre, od tego, co złe, bezużyteczne i niebezpieczne;
- mówiąc o zagrożeniach, starajcie się nie demonizować Internetu - pokażcie dziecku, że może on być źródłem wiedzy, pozyskiwania informacji oraz m iej scem zabawy;
- jeśli sami nie poruszacie się w Internecie zbyt sprawnie, postarajcie się uzupełnić swoją wiedzę - niech dziecko wie, że może na was liczyć w m om en tach zagubienia i zagrożenia;
- usiłujcie jak najczęściej rozmawiać z dzieckiem o możliwościach i zagro żeniach w Sieci;
- przekonajcie dziecko, że was również przy korzystaniu z sieci obowiązują określone zasady - dziecko powinno mieć świadomość, że ograniczenia i za grożenia związane z Internetem dotyczą nie tylko jego, ale i wszystkich doro słych;
- uważnie kontrolujcie czas, jaki dziecko spędza przy komputerze, nie można pozwolić, by świat wirtualny zastąpił dziecku świat rzeczywisty, a jedyny kon takt ze znajomymi odbywał się za pośrednictwem sieci;
- nie dopuszczajcie do sytuacji, gdy dziecko - poza waszą wiedzą i kontro l ą - umawia się w rzeczywistym świecie (tzw. realu) z osobami poznanymi przez Internet;
- jeśli dziecko nie porusza się po Internecie swobodnie, pomóżcie mu; - uczcie dziecko zachowań obowiązujących w Sieci (tzw. netykiety);
- starajcie się rozmawiać o tym, co dziecko robi w Internecie, o jego interne towych znajomych, o grach komputerowych, w które najchętniej grywa; spró bujcie sami zagrać w ulubione gry dziecka - dzięki temu poznacie ewentualne zagrożenia, a jednocześnie staniecie się w oczach dziecka autorytetem również w tej dziedzinie;
- starajcie się nie pełnić roli cenzora - wszelkie ograniczenia związane z używaniem Internetu i komputera wprowadzajcie, używając jasnych i zrozu miałych dla dziecka argumentów”61.
Znajomość i świadomość różnorodnych zagrożeń związanych z nieumiejęt nym wykorzystaniem komputera, Internetu oraz innych mediów jest dziś bar dzo istotnym elementem wiedzy metodycznej każdego nauczyciela. „Dzieci i młodzież należy zainteresować grami rozwijającymi ich osobowość czy pro gramami edukacyjnymi. Koniecznie trzeba uczyć młodych ludzi korzystania z komputera jako narzędzia i przekazać im właściwe odniesienie [...], gdyż inaczej zuboży się ich psychikę i nie rozwinie możliwości intelektualnych” 62.
Niezmiernie istotna jest także profilaktyka polegająca przede wszystkim na edukacji. Zasadniczą rolę na polu edukacji dotyczącej bezpiecznego korzysta nia z Internetu odgrywają organizacje pozarządowe. Podstawowymi
odbiorca-61 Tamże, s. 52-53.
mi edukacyjnych kampanii społecznych, poradników, ulotek oraz serwisów W W W poświęconych problematyce bezpieczeństwa najmłodszych w Internecie są dzieci, a także ich opiekunowie. Tego typu materiały sprowadzają się do katalogu podstawowych zasad, których należy przestrzegać przy korzystaniu z Internetu63.
Pomimo że zdecydowana większość najmłodszych słyszała o zagrożeniach związanych z Internetem, dzieci często podejmują ryzykowne zachowania w Sieci. Konieczne jest więc wdrażanie atrakcyjnych programów edukacyj nych, które we wnikliwy sposób wyjaśnią dzieciom kwestie związane z ich bezpieczeństwem w Internecie. Szczególny nacisk powinno się w nich kłaść na zasady związane z kontaktami i spotkaniami z osobami poznanymi w Inter necie.
W Polsce prowadzonych jest wiele kampanii społecznych dotyczących bez pieczeństwa dzieci w Sieci. Jedną z nich jest ogólnopolska kampania „Dziecko w Sieci”, zainicjowana w lutym 2004 roku przez Fundację Dzieci Niczyje. Głównym jej celem było zwrócenie uwagi dorosłych i dzieci na zagrożenia związane z obecnością pedofdów w sieci, a także edukacja w zakresie bez piecznego korzystania z Internetu64. „Kampania medialna prowadzona pod hasłem Nigdy nie wiadomo, kto je s t p o drugiej stronie to pierwszy projekt zre alizowany w ramach kampanii Dziecko w Sieci. Akcja poświęcona została pro blemowi uwodzenia dzieci w Internecie i rozpoczęła w Polsce dyskusję na te mat tego problemu. Dzięki dużemu zaangażowaniu mediów kampania uzyskała widoczność na poziome ponad 70% ogółu Polaków”65.
Od stycznia 2008 roku w ramach kampanii Dziecko w Sieci są prowadzone działania medialne i edukacyjne poświęcone problemowi przemocy rówieśni czej przy użyciu Internetu i telefonów komórkowych, pod hasłem „Stop cyber- przemocy”66.
Inną akcją promującą idee bezpiecznego Internetu dla najmłodszych jest pro gram Safer Internet. „Dzień Bezpiecznego Internetu, ustanowiony z inicjatywy Komisji Europejskiej w ramach programu Safer Internet Action Plan, ma na celu inicjowanie i propagowanie działań na rzecz bezpiecznego dostępu dzieci i młodzieży do zasobów internetowych. Jego organizatorami są Fundacja D zie ci Niczyje oraz NASK, tworzące konsorcjum Saferinternet.pl - odpowiedzialne za realizację programu Safer Internet w Polsce”67.
Kolejnym projektem edukacyjnym przeznaczonym dla dzieci są Sieciaki. „Sieciaki.pl to internetowy projekt edukacyjny Fundacji Dzieci Niczyje stw o rzony, m.in. we współpracy z agencją IM Partner, telewizją dziecięcą Jetix, w ramach kampanii Dziecko w Sieci. System składający się z atrakcyjnego ser wisu internetowego, aplikacji pulpitowej i rozbudowanego konkursu, ma na celu przede wszystkim: edukację dzieci w zakresie bezpieczeństwa w Interne cie, edukację w zakresie posługiwania się Internetem, promocję bezpiecznych
63Internet..., dz. cyt., s. 46.
M Tamże.
65 http://www.dzieckowsieci.pl/strona.php?p=69.
66 Internet..., dz. cyt., s. 49. 61 http://www.dbi.pl/informacja.php.
zastosowań Sieci, certyfikowanie i promocję bezpiecznych stron i serwisów internetowych”68.
Bezpieczeństwo dzieci w Internecie zależy przede wszystkim od tego, czy znają one zagrożenia z tym związane, doceniają ich wagę i potrafią ich unikać. Bardzo ważni w procesie edukacji najmłodszych są nauczyciele i rodzice, któ rzy powinni przekazywać dzieciom informacje dotyczące internetowych puła pek i służyć pomocą w sytuacji zagrożenia. Intensywny rozwój Internetu w Polsce sprawia, że coraz więcej uwagi poświęcać musimy bezpieczeństwu jego najmłodszych użytkowników.
Bibliografia
Anderson J., Wilkins R., Żegnaj telewizorku. Ja k nauczyć swoją rodzinę roz
sądnie korzystać z telewizora, gier komputerowych i Internetu. Warszawa
2 00 0.
Braun-Gałkowska M., Ulfik-Jaworska I., Zabawa w zabijanie, Lublin 2002. CierpiałkowskaL., Oblicza współczesnych uzależnień, Poznań 2006.
Danowski B., Krupińska A., Dziecko w Sieci, Gliwice 2007.
Dziewiecki M., Uzależnienie od komputera i Internetu, „Wychowawca” 2003, nr 6.
Gajewski M., Niebezpieczne gry komputerowe, „Wychowawca” 2001, nr 1.
M edia wobec wielorakich potrzeb dziecka, red. S. Juszczyk, I. Polewczyk, To
ruń 2005.
Internet: M iędzy edukacją, bezpieczeństwem a zdrowiem, red. M. Kowalski,
Tychy 2008.
Łysek J., Bezpieczeństwo dńeci w Internecie, „Nauczyciel i Szkoła” 2007, nr 3 -4 (36-37).
Łysek J., Uczeń w społeczeństwie wiedzy, „Nauczyciel i Szkoła” 2006, nr 3-4 (32-33).
Siemieniecki B, Pedagogika medialna, W arszawa 2007.
Taboł S., Wpływ komputera na zdrowie ucznia, „Edukacja i Dialog” 2003, nr 2. Tęcza-Cwierz J., Internet - szanse i zagrożenia, „Wychowawca” 2003, nr 6. Ulfik-Jaworska I., Komputerowi mordercy. Tendencje konstruktywne i destruk
tywne u graczy komputerowych, Lublin 2005.
Zwoliński A., W sieci Internetu, „Wychowawca” 2003, nr 6.
Netografia
Ćwiek M., http://www.vulcan.edu.pl/nowewszkole/archiwum/2003/07-08/uzależ nienie.html. http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2004/K_157_04.PDF. http: // www. chip. pl/arts/archiwum/n/sub/articlear_l 52945. htm l. http: // www. dbi. pl/informacj a. php.http://www.dzieckokrzywdzone.pl/UserFiles/File/kwartalnikl3/13_carr.pdf. http://www.dzieckokrzywdzone.pl/UserFiles/File/kwartalnikl3/13_quayle.pdf. http://www.dzieckokrzywdzone.pl/UserFiles/File/kwartalnikl3/13_zmarzlik.pdf. http://www.dzieckokrzywdzone.pl/UserFiles/File/kwartalnikl3/13_zmarzlik.pdf. http://www.dzieckokrzywdzone.pl/UserFiles/File/kwartalnik2/Wojtasik.pdf. http://www.dzieckowsieci.pl/repository/upload/PDF/DwS_scenariusze_zajec.pdf. http://www.dzieckowsieci.pl/repository/upload/PDF/DwS_scenariusze_zajec.pdf. http://www. dzieckowsieci.pl/strona. php?p=69. http://www.onlinechildprotection.org/pl/7page_i d=7. http://www.szkolenia.niebieskalinia.pl/edukacyjne/wojtasik.doc. Summary
The threats o f uncontrolled access to the Internetfor children
Internet access may be both advantageous and disadvantageous for the user. While the benefits o f the Internet are widely known, not enough has been said about perils resulting from uncontrolled access to it. In case o f children, the issue becomes o f urgent importance.
The most common dangers that uncontrolled access to the Internet bears are the following: - dangerous ‘killing’ games,
- dubious acquaintances,
- child pornography and paedophilia (the focus being mainly on sexual abuse on the Internet), - computer or Internet addictions.
