"Granice wolności. Pamiętnik polskiej transformacji", Edward Wnuk-Lipiński, Warszawa 2003 : [recenzja]

Wiesława Woźniak

"Granice wolności. Pamiętnik

polskiej transformacji", Edward

Wnuk-Lipiński, Warszawa 2003 :

[recenzja]

Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio K, Politologia 11,

282-285

w postaci otw artej debaty, wzajemne uczenie się oraz rewizja winny prow adzić d o reinterpretacji i rekonstrualizacji problem ów , pozwalając w rezultacie osiągać kom unikacyjny konsens.

K rytyczna analiza polskich stanowisk wobec liberalizmu wiedzie d o poszukiw ania odpowiedzi n a podstawow e, zdaniem autora, pytanie: „Jakiego liberalizmu Polacy potrzebują?” Całość refleksji części II zaw iera przekonującą argum entację n a rzecz uznania tezy, iż nasze realia potrzebują „liberalizm u bez sam otności i wspólnotowości bez przym usu” (udane określenie autora, s. 168), liberalizm u, w którym nieodzowne są więzi wspólnotowe i postawy altruistyczne oraz równoczesne poszanow anie praw jednostki d o autonom icznych wyborów światopoglądow ych i moralnych.

Poczynione uwagi żadną m iarą nie oddają w pełni zaw artości książki A. Szahaja. Starałam się przede wszystkim zasygnalizować te jej wątki - ważne dla społeczeństwa budującego swoją now ą tożsam ość - w których dom inuje w alor pragm atyczny. T o wyczerpujące studium problem u, ujętego w hasło sporu o jakość współczesnego społeczeństwa obywatelskiego, nie tylko dostarcza wiedzy teoretycznej. W ciąga także w dialog, dotyczący kształtu naszego społeczeństwa, umożliwiając form ułow anie własnych racji, ze świadomością, iż nie m uszą być one ostateczne, ich rewizja zaś oraz weryfikacja pojaw ić się m ogą ja k o rezultat „wysłuchania przez innych” .

Pow tórzm y, om ów iona publikacja jest pozycją niezwykle cenną zarów no w sensie naukowym, jak i praktycznym . W sposób erudycyjny a jednocześnie przystępny odsłania odbiorcy (także nie w pełni filozoficznie przygotowanem u) wagę, złożoność i w ieloaspektowość poruszanych p rob­ lemów. Przejrzysty tok wykładu, wyjaśnienia, różnego rodzaju odniesienia porządkujące, pomiesz­ czone przez a u to ra w szeroko rozbudow anych, im ponująco erudycyjnych przypisach czynią z niej doskonałe narzędzie edukacyjne.

Wiesława Woźniak

Edmund Wnuk-Lipiński, Granice wolności. Pamiętnik polskiej transformacji,

Warszawa 2003, s. 380

D o k o n an ia E dm unda W nuka-Lipińskiego, socjologa związanego z Instytutem Studiów Poli­ tycznych PA N , a u to ra licznych prac dotyczących transform acji systemowej oraz form ow ania się ładu dem okratycznego w Europie Środkowej i W schodniej, są dobrze znane w przestrzeni życia naukow ego. W ydana ostatnio przez W ydawnictwo N aukow e Scholar książka Granice wolności - pam iętnik polskiej transform acji ja k głosi podtytuł - jest kolejnym dow odem aktywnego udziału uczonego w dyskursie publicznym, potwierdzeniem żywego zainteresow ania przebiegiem zmiany systemowej we wszystkich obszarach ży d a społecznego. Jest również świadectwem właściwie pojm owanej postaw y obywatelskiej.

Praca stanowi zbiór artykułów , szkiców o charakterze publicystycznym oraz różnego rodzaju refleksji, publikow anych na łam ach prasy bądź stanowiących przedm iot w ystąpienia publicznego w latach 1988-2001. K ażdy tekst wyboru został opatrzony inform acją o jego pierw odruku, niekiedy również o genezie. L ektura pow stałych w ostatnim dziesięcioledu wypowiedzi, skonstruow ana jako określona całość w porządku problem owo-chronologicznym , pozw ala, z pewnej ju ż dziś perspek­ tywy, prześledzić kształtow anie się naszych w yobrażeń o transform ow anej i transform ującej się rzeczyw istośd. O dsłania także nasz stosunek do zmiany systemowej, pokazując różnorakie jej oblicza.

O m aw iany w ybór cechuje wyrazisty porządek. A u to r umożliwia czytelnikowi śledzenie procesu przem ian w sposób usystematyzowany. Poszczególne częśd książki, ujęte w ośmiu rozdziałach, pro p o n u ją refleksję w ram ach określonych tem atów bądź problem ów (np. D ylem aty przejścia do

zagadnienia (np.: Co prywatne, co publiczne, Siła stereotypów, Granice tolerancji) przybierają postać pewnego zam kniętego elementu całości, ukazując sym ptomy zjawisk ogólniejszych. Przedłożony zbiór tworzy spójny, ciekawy tekst, a jak o „świadectwo burzliwego czasu” posiada niezwykły walor poznawczy. W yłania się zeń oglądana z dystansu szeroka p anoram a polskich przem ian. R óżnorodne zjawiska i fakty z naszego ży d a społecznego, związane z narodzinam i III RP, w prowadzaniem gospodarki rynkowej i liberalnej dem okracji, pojaw iają się przed nam i jak o przedm iot ponowionej lektury ich au to ra w optyce stanowiącej rezultat niezwykle precyzyjnego nam ysłu, jasno sfor­ mułowanej intencji. Tę teleologiczną postawę wyraźnie odsłania poprzedzający zbiór Wstęp, w którym W nuk-Lipiński om aw ia genezę poszczególnych fragm entów i zaw artość rozdziałów oraz wyjaśnia sens tak właśnie pomyślanego wyboru. Zwracając naszą uwagę zarów no n a sposoby, jak i możliwości realizowania wolności, k tó rą wraz ze zm ianą uzyskaliśmy (jako n aró d oraz jak o jednostki), au to r wskazuje równocześnie na zagrożenia wynikające z przekraczania jej granic. N azywa też niebezpieczeństwa, wypływające z utrw alania pewnych negatyw nych elementów przeszłośd, między innymi szczególnie destrukcyjne działanie silnie przyswojonych nawyków. Pojedyncze teksty, tw orzące strukturę całośdow ą, wyraźniej unaoczniają złożoność i wieloaspek- towość procesu, jakim jest postkom unistyczna zm iana systemowa. Problemy, któ re ona generuje, pragnie au to r raz jeszcze przedyskutow ać z czytelnikiem.

Zebrane w opracow aniu wypowiedzi, posiadające form ę szkiców, esejów, artykułów naukow ych oraz publicystycznych czy impresji (jak chce niektóre z nich nazywać autor) czynią przedm iotem swej uwagi ogrom ną ilość zagadnień z każdego obszaru naszej transform ow anej rzeczyw istośd. Są wśród nich obserwacje i analizy wyborów parlam entarnych oraz prezydenckich, refleksje n a tem at polskiej klasy politycznej , kondycji nauki i kultury w w arunkach wolnego rynku oraz miejsca K ościoła w dem okracji. Jest też rozdział zatytułow any Ludzie (VII), grupujący przekazy, które rejestrują, między innym i, zmiany wartości m oralnych w naszym społeczeństwie. Zm iany, stanowiące rezultat nie tylko rozpadu bądź istotnej dekompozycji gotowych wzorów autoidentyfikacji jednostki, ale także wynik jej uczestniczenia (biernego lub czynnego) w dialogu odmiennych racji i wartości. (Zob. m.in. Pracoholicy i ję tk i, Kontrświat kontrwartości, M łodzi gniewni). Szczegółowe omawianie tworzących opracow anie kolejnych rozdziałów, wyodrębnionych w opar d u o kryterium p ro b ­ lemowe, nie wydaje się w niniejszej recenzji zabiegiem koniecznym. Z aw arte w wyborze teksty pojawiały się bowiem w powszechnie znanej i uznanej prasie, zarów no codziennej, tygodniowej, jak i periodykach naukow ych, m.in. w „Gazecie W yborczej” , „N ow ym Ż y d u G ospodarczym ” , „W prost” , „Tygodniku Powszechnym”, „Polityce” czy „Z n a k u ” . Przyw ołane tytuły prasowe pokazują, że au to r zadbał o d o ta rd e do zróżnicowanego i jednocześnie szerokiego grona odbiorców, zapewniając swoim wypowiedziom możliwie wszechstronny udział w dyskursie publicznym.

Z obszernego w achlarza zagadnień, będących przedm iotem refleksji au to ra w prezentowanych wypowiedziach, wybieram te, które zaw arte zostały w przekazach wcześniej niepublikowanych, a powstałych w ostatnim okresie (lata 1999-2001). N ależą do nich: problem atyka nastrojów społecznych w latach 1986-1989, kwestia funkcji mediów wizualnych wobec kultury narodow ej, zjawisko agresji w polityce oraz zagadnienie wykluczenia społecznego w polityce i gospodarce. Zasługują one n a szersze odnotow anie ze względu n a rangę podnoszonych tu kwestii. Zatrzym ajm y się pokrótce n a każdym z nich.

Nastroje społeczne w latach 1986-1989 to obszerny tekst o charakterze naukow ym , przygotow a­

ny na konferencję ISP PA N we wrześniu 1999 roku. Stanowi o n - d o k o n a n ą w oparciu o d o stęp n y m ateriał empiryczny - próbę rekonstrukcji postaw Polaków wobec podstaw ow ych dylem atów politycznych, gospodarczych i socjalnych, znamionujących tam ten okres. Przyw ołany tekst, wypełniający zaw artość rozdziału I książki (Przed przełomem), jest studium analityczno-krytycznym . O mówione w nim zostały szczegółowo wszystkie możliwe aspekty podjętej problem atyki. (Jego uzupełnienie stanowi pomieszczony w 1988 roku w „Więzi” artykuł Spectrum polskie, w którym autor podejm ował kwestię odblokow ania naturalnej dynam iki społecznej - indywidualnej przedsię­ biorczości i zaradności - apelując o radykalność zmian w sferze instytucjonalnej). Analiza

czynników, które wpływały na proces konstruow ania znaczeń w społeczeństwie polskim oraz kształtow ały nastroje społeczne w latach osiemdziesiątych, zawiera, między innymi, rozważania dotyczące problem ów w artości, interesów oraz potrzeb. Ich określone rozum ienie implikowało, zdaniem uczonego, postawy oraz postępującą zmianę wobec konfliktu i systemu społecznego. W konkluzji a u to r podkreśla, że dokonujące się w nastrojach społecznych zm iany sprzyjały procesom dem ontażu starego systemu i jednocześnie fundam entalnym przem ianom instytucjonal­ nym i strukturalnym dokonującym się w Polsce w latach 1989-1990 (s. 29).

Tem atem w ystąpienia W nuka-Lipińskiego na konferencji K R R iT w listopadzie 1998 roku były

Funkcje mediów wizualnych wobec kultury narodowej (s. 259-264). Problem to niezwykle istotny i stale

zachowujący swą ważność w kontekście globalnego otw arcia informacyjnego, w którym kultury narodow e dziś funkcjonują. Bierność państw a, w tym publicznych mediów wizualnych, rozum iana ja k o brak zdecydowanych działań, które przyczyniałyby się d o ekspansji naszych d ó b r i wartości kulturalnych n a globalnym rynku wymiany, może sprzyjać, zdaniem socjologa, różnorodnym zjawiskom niepożądanym . W idocznym ich przejawem będzie w zrost synkretyzmu kultury n arodo­ wej (jako efekt otw arcia na wpływy świata, nie zawsze przecież te najlepsze, jeśli m ow a o kulturze masowej) oraz skansenizacja i prowincjonalizacja naszych dokonań kulturalnych. D ziałań mediów wizualnych jak o najbardziej wpływowego środka przekazu nie sposób przecenić. Form ułuje więc W nuk-Lipiński wobec mediów trzy zadania, postulując: upowszechnianie w artości i d ó b r kultury narodow ej, przechowywanie (archiwizowanie, rejestrowanie doniosłych w ydarzeń) oraz indukow a­ nie twórczości kulturalnej (w formie klasycznego mecenatu i generow ania zamówień). Ich realizowanie - rozum iane ja k o proces, ale także misja, w szczególności telewizji publicznej - przyczyniać się będzie, zdaniem autora, do uniwersalizacji naszej kultury narodow ej, czyniąc zeń istotny składnik globalnej wymiany d óbr i wartości.

W ypowiedź pośw ięcona zjawisku agresji w polityce (Agresja w polityce, s. 363-369, wystąpienie n a K onw ersatorium Szkoły N auk Społecznych przy IFiS PA N , luty 2001) stanowi jego zwięzłą analizę. Jak n a referat naukow y przystało, au to r rozpoczyna od prezentacji historycznej omawianej kategorii, by następnie uczynić punktem odniesienia swych rozw ażań objawy agresji w polityce polskiej , które ujawniły się po roku 1989. Przejrzyste rozróżnienie pojęć agresji oraz przemocy, jak o zjawiska niejednokrotnie agresji towarzyszącego, wiedzie badacza ku ich systematyzacji (typy przem ocy: legitym izowana, nielegitymizowana; typy agresji: ekspresyjna i pragm atyczna s. 365). Przedłożona typologia stanowi podstaw ę do wyjaśnienia funkcji, jakie agresja może spełniać. Są to: wyrażanie swojego stosunku do otoczenia (funkcja em ocjonalna) oraz sposób n a osiąganie założonego celu (funkcja pragm atyczna, s. 366). Zaproponow ana całość teoretyczna staje się narzędziem opisu przejawów agresji obserwowanych na polskiej scenie politycznej ostatniej dekady. We wnioskach socjolog zauw aża, że agresja, stanowiąca naturalny element polityki i będąca swego rodzaju cechą mentalności autorytarnej, manifestuje swą obecność w zależności od siły od­ działywania czynników ham ujących, wpisanych w kulturę polityczną.

N a szczególną uwagę czytelnika zasługuje, moim zdaniem, artykuł Problem wykluczenia

społecznego w polityce i gospodarce (tekst przygotow any dla Instytutu W spółczesnych Problemów

Cywilizacji, m aj 2000 r.). Podejm uje on niezwykle ważkie z punktu w idzenia procesów transfor­ macyjnych i m odernizacyjnych zagadnienie ekskluzji.1 W wypowiedzi W nuk-Lipiński kreśli możliwe aspekty rozw ażań dotyczących społecznego uczestnictwa i społecznej izolacji (przywołuje perspek­ tywy: globalną, regionalną, krajow ą i lokalną). K oncentrując swoją uwagę n a wymiarze krajowym, dokonuje, jak to nazyw a, próby oszacowania kategorii „w ykluczonych” z polityki i gospodarki w Polsce (s. 356). A naliza obszarów, które wykluczenie społeczne obejm ują, przynosi syntetyczny

1 Interesującą analizę teoretyczną zjawiska ekskluzji, sytuow aną w kontekście debat europej­ skich, zaw iera artykuł D oroty Lepianki. Zob.: D. Lepianka, C zym je st wykluczenie społeczne?

Wprowadzenie do europejskich debat na temat ekskluzji, „K u ltu ra i Społeczeństwo” 2002, n r 4,

obraz zasięgu zjawiska w każdym z nich oraz wskazuje na jego uw arunkow ania strukturalne (niski poziom skolaryzacji i kwalifikacji zawodowych). Eksponuje przy tym problem bezrobocia, który, zdaniem autora, stanowi podstawow e źródło marginalizacji społecznej. Przedm iotem swej refleksji czyni uczony również zjawisko indyferentyzmu wzmacniającego, ja k sądzi, ekskluzję, szczególnie w sferze polityki. W podsum ow aniu stwierdza, iż redukcja społecznego wykluczenia z polityki i gospodarki w inna być jednym z priorytetowych działań każdego rządu (s. 362).

W yłaniający się z prezentow anego w yboru, jakim są Granice wolności, rozległy i bogaty obraz procesu przem ian, dokonujących się w naszym kraju w ostatniej dekadzie, potw ierdza słuszność ogólnych spostrzeżeń W nuka-Lipińskiego, formułowanych w odniesieniu d o zjawiska transform acji, a mówiących o tym , że „im głębsza jest transform acja, tym więcej ujaw nia się sprzeczności i tym trudniej je pokonać, w konsekwencji zaś dalsza ewolucja systemu generuje coraz silniejsze napięcia natury politycznej, gospodarczej i społecznej” ( Więźniowie mitu, s. 49). Polskie zm agania z transfor­ macją, niezwykle rzetelnie utrw alone w zapiskach socjologa - stanowiących swego rodzaju opis oraz objaśnienie przebiegu zmian w systemie społeczno-politycznym, strukturze społecznej, instytucjach oraz świadomości społecznej - pokazują głębię oraz siłę napięć, występujących w każdej ze sfer naszego życia społecznego. O dsłaniają też możliwości ich przezwyciężenia. W ypada więc zgodzić się z autorem , iż w arto spojrzeć z pewnego, nieodległego przecież dystansu, na to, czego dokonaliśm y w ostatnim dziesięcioleciu jak o społeczeństwo i jak o jednostki. Już chociażby p o to, by lepiej zrozumieć pewne zjawiska obecne w naszym dzisiejszym życiu publicznym. Ale także po to, dodajm y, by nabyw ać umiejętność porządkow ania rzeczywistości społecznej oraz rewizji obiegowych o niej wyobrażeń. Tego typu edukacji obywatelskiej książka G ranice wolności z pewnością dobrze służy.

N a zakończenie kilka refleksji natury ogólniejszej. Pomieszczone w w yborze teksty odsłaniają zjawiska pozytywne i negatywne okresu zmiany systemowej, naśw ietlają rozm aite kwestie z różnych perspektyw , form ułują hipotezy, zawsze w oparciu o szczegółową analizę obserwow anych zjawisk. O p isu ją , kom entują oraz interpretują zachodzące procesy społeczne a także procesy zm ian wartości m oralnych.. W wielu wypowiedziach relacja danych empirycznych przeplata się z rozważaniam i natury teoretycznej zaś usystem atyzowana całość przynosi szereg inspirujących i ważnych spo­ strzeżeń dotyczących najrozm aitszych obszarów ży d a publicznego. W artość tego typu publikacji tru d n o przecenić.