TAPHOS 2011
Tybinga, Niemcy, 14–17.06.2011
Spotkania naukowe poœwiêcone tafonomii i fosylizacji maj¹ ju¿ bogat¹ tradycjê. Pierwsze z nich znane jako Reu-níon de Tafonomía y Fosilización odby³o siê w Madrycie (1990), drugie w Saragossie (1996) – i wówczas po raz pierwszy u¿yta zosta³a nazwa TAPHOS. Rozleg³oœæ tema-tyki badawczej i du¿e zainteresowanie sprawi³y, ¿e spotka-nia naukowe geologów i archeologów hiszpañskich przekszta³ci³y siê w forum miêdzynarodowych dyskusji.
Pierwsze miêdzynarodowe spotkanie, TAPHOS 2002, na którym wyk³ad inauguracyjny wyg³osi³ profesor Alfred Seilacher z Uniwersytetu w Tybindze, odby³o siê w Walen-cji (2002), nastêpne zaœ w Barcelonie (2005) i w Granadzie (2008). Ostatnie, czwarte miêdzynarodowe spotkanie (a szó-ste nt. tafonomii i fosylizacji), odby³o siê w dniach 14–17 czerwca 2011 r. w Tybindze.
Trud organizacji tegorocznej konferencji spocz¹³ na barkach przewodnicz¹cego Komitetu Organizacyjnego TAPHOS 2011 profesora Jamesa Nebelsicka, któremu pomagali pracownicy macierzystej instytucji, tj. Instytutu Nauk o Ziemi Uniwersytetu im. Eberharda Karlsa w
Tybin-dze i Miejskiego Muzeum Historii Naturalnej w Stuttgarcie (Staatliches Museum für Naturkunde Stuttgart).
W spotkaniu uczestniczy³o ponad 70 badaczy, nie tylko z Europy, ale równie¿ z Kanady, Stanów Zjednoczonych Ameryki, Meksyku, Brazylii, Argentyny, Maroka, Repu-bliki Po³udniowej Afryki i Iranu.
Wiêkszoœæ uczestników TAPHOS 2011 wziê³a udzia³ w wycieczkach terenowych do Holzmaden i Nusplingen (14.06), jak te¿ do Eichstätt i Solnhofen (17.06).
Przed laty dr Marcin Ryszkiewicz, zapraszaj¹c na autorsk¹ wystawê Zaginione œwiaty niemieckie skarbce ze skamie-nia³oœciami, napisa³, ¿e badanie Fossilienlagerstätten to mo¿e nie najwa¿niejszy dzia³ paleontologii, ale z pewnoœci¹ jeden z najbardziej fascynuj¹cych (Ryszkiewicz, 2001). Uczestnicz¹c w tych wycieczkach mogliœmy siê przekonaæ, ¿e nawet ogl¹danie okazów pochodz¹cych z Fossilienlager-stätten, prezentowanych na wystawach w Muzeum Historii Naturalnej w Holzmaden (Urwelt-Museum Hauff, Hol-zmaden) czy te¿ w Muzeum Jurajskim w Eichstätt (Jura-Museum Eichstätt), jest cudownym prze¿yciem. Na d³ugo
710
Przegl¹d Geologiczny, vol. 59, nr 11, 2011
KONGRESY, SYMPOZJA I KONFERENCJE
Ryc. 1. Fragment najwiêkszego skupiska liliowców Seirocrinus subangularis (Miller, 1821) znalezionego w ³upkach posidoniowych (jura dolna, toark) w Holzmaden. Na powierzchni ponad 100 m2(18m x 6m) zachowa³o siê niemal sto osobników tego gatunku. Okaz z Muzeum Historii Naturalnej w Holzmaden. Fot. B. Studencka
zapamiêtamy ten dreszcz emocji, który towarzyszy³ nam, gdy w Muzeum w Holzmaden ogl¹daliœmy ogromne delfi-nokszta³tne ichtiozaury, d³ugoszyje plezjozaury o niezwy-kle ma³ych g³owach, okaz belemnita ze œladami ramion i miêkkich czêœci cia³a, czy te¿ silnie opancerzone, pokryte grubymi ³uskami ryby albo delikatne krewetki. A stoj¹c przed ogromn¹ p³yt¹ czarnych ³upków liasowych z ponad dwuna-stometrowej d³ugoœci k³od¹ drewna, do której przyros³o oko³o stu osobników liliowców (ryc. 1, 2), nie mogliœmy siê zdecydowaæ czy bardziej podziwiaæ ow¹ pl¹taninê ³odyg liliowców, zwieñczonych kielichami, czy te¿ kunszt prepara-torów. Bo prace preparatorskie nad tym okazem trwa³y oko³o 18 lat.
Krótka wizyta w pobliskim ods³oniêciu ³upków posi-doniowych w Holzmaden nie przynios³a spektakularnych znalezisk. Ale niemal ka¿dy uczestnik wraca³ z mniejsz¹ lub wiêksza tafl¹ czarnego ³upku, na którego powierzchni widoczne by³y liczne ma³e sp³aszczone i spirytyzowane muszle amonitów. Tylko nielicznym szczêœliwcom uda³o siê znaleŸæ du¿e okazy amonitów.
Natomiast w ods³oniêciu wapieni litograficznych kimerydu w okolicach Nusplingen dr Ronald Böttcher i dr Günter Schweigert z Muzeum Historii Naturalnej w Stutt-garcie zademonstrowali typowe okazy skamienia³oœci, jakie tam mo¿na znaleŸæ. By³y wœród nich spektakularne znaleziska flory l¹dowej i niewielkie okazy „anio³ów mor-skich” (Meerengel), czyli sp³aszczonych grzebieto-brzusz-nie rekinów z gatunku Squatina acanthoderma. Ods³oniêcie eksploatowane jest od roku 1993 i dotychczas znaleziono ponad 7000 okazów roœlin i zwierz¹t, nale¿¹cych do nie-mal 200 rodzajów. Wiêkszoœæ okazów znajduje siê w zbio-rach muzeum w Stuttgarcie, niektóre z nich eksponowane s¹ w Muzeum Paleontologicznym Uniwersytetu w Tybin-dze. Tam te¿ mogliœmy podziwiaæ p³ytê z trzema du¿ymi okazami Squatina acanthoderma (ryc. 3).
Górnojurajskie wapienie litograficzne z okolic Solnho-fen s³yn¹ nie tylko z praptaków, o czym mogliœmy siê prze-konaæ w Muzeum Jurajskim w Eichstätt, które mieœci siê w góruj¹cym nad miastem zamku z po³owy XIV wieku. Wiê-kszoœæ zbiorów prezentowanych w pó³nocnym skrzydle zamku, który a¿ do roku 1725 by³ siedzib¹ biskupów, to depozyt Wydzia³u Teologii Katolickiego Uniwersytetu w Eichstätt-Ingolstadt (Katholische Universität Eichstätt-Ingol-stadt), jedynego katolickiego uniwersytetu w Niemczech. Nasz podziw wzbudzi³ nie tylko orygina³ Archeopteryx lithographica (jeden z oœmiu dotychczas znalezionych szkieletów – ryc. 4), ale i odlewy czterech innych okazów, wœród których nie zabrak³o tego najpiêkniejszego – ze zbiorów Muzeum Humbolta w Berlinie. Z równym zacie-kawieniem ogl¹daliœmy okazy krokodyli, ¿ó³wi i ryb. Zachwyci³ nas niewielki skrzyp³ocz wraz z zachowanym œladem pozostawionym przez kolec ogonowy, jak te¿ drob-niutkie œlady pozostawione przed odnó¿a krewetkowatych (ryc. 5). Wapienie litograficzne eksploatowane s¹ od nie-mal dwustu lat, ale wci¹¿ znajdywane s¹ nowe gatunki ryb. Okazy prymitywnych ryb promieniop³etwych, znalezione w ostatnich latach i zaprezentowane na wystawie czasowej Piêkno ryb (Fische vom Feinsten), dziêki pracom znakomi-tego preparatora Martina Eberta bardziej przypominaj¹ rysunki piórkiem wykonane na jedwabiu ni¿ okazy paleo-ntologiczne (ryc. 6).
W innej sali by³ego pa³acu biskupiego, na wystawie czasowej, prezentowano ostatnie znaleziska skamienia-³oœci roœlin l¹dowych i zwierz¹t z osadów tytonu w Mühl-heim. Zachwyca³y wspaniale zachowane ¿ó³wie (ryc. 7),
kraby (w tym okaz z rodzaju Dusa) i jedna z najwiêkszych dotychczas znalezionych czaszek pterozaura z rodzaju Cte-nochasma, z licznymi grzebieniastymi zêbami, s³u¿¹cymi do odfiltrowania drobnych organizmów.
Dlatego wizyta w pobliskim kamienio³omie w Solnho-fen pozostawi³a wielki niedosyt. Nikomu nie uda³o siê zna-leŸæ czegokolwiek poza manganowymi naciekami – dendrytami – i pojedynczymi okazami bez³odygowego liliowca z rodzaju Saccocoma. Ale w³aœciwie trudno siê temu dziwiæ: drobnoziarniste wapienie, rozpadaj¹ce siê na cienkie p³ytki o g³adkich powierzchniach, u¿ywane s¹ przede wszystkim do sporz¹dzania posadzek i krycia dachów. A znajdywane w nich skamienia³oœci s¹ nadzwy-czaj rzadkie, o czym w jednym z kamienio³omów w Soln-hofen opowiada³ dr Walter Joyce (Uniwersytet w Tybindze), na co dzieñ badaj¹cy kopalne ¿ó³wie.
Dni wycieczek niczym klamra spiê³y dwudniowa sesjê referatow¹. W Theatre, czyli w auli Wydzia³u Nauk o Zie-mi, referaty plenarne wyg³osili zaproszeni prelegenci: dr Yurena Yones (Uniwersytet w Granadzie), profesor Derek Briggs (Uniwersytet Yale), dr Loic Viller (Uniwersytet Prowansji w Marsylii) i dr Thomas Tütken (Uniwersytet w Bonn). Pozostali uczestnicy przedstawili 34 referaty, zaœ w sali seminaryjnej zaprezentowano 40 posterów.
Konferencjê zdominowa³y wyst¹pienia poœwiêcone tafonomii szkar³upni i krêgowców. Trudno siê temu dzi-wiæ, wszak organizator spotkania – profesor James Nebel-sick – od lat prowadzi prace badawcze poœwiêcone tafonomii je¿owców (zob. Nebelsick i in., 1997) i ma ju¿ liczne grono uczniów. Zdjêcia piêciu pancerzy Clypeaster humilis wybrano jako logo konferencji TAPHOS 2011. Fotografie tego wspó³czesnego je¿owca z Morza Czerwo-nego w dobitny sposób ilustrowa³y gradient tafonomiczny.
Wœród referatów dotycz¹cych tafonomii krêgowców znalaz³y siê dwa prezentuj¹ce spektakularne odkrycia: nagromadzenie ponad czterech tysiêcy ¿ó³wi l¹dowych z rodzaju Annemys w górnej jurze na terenie autonomicznej chiñskiej prowincji Xinjiang (dr Walter Joyce, Uniwersytet w Tybindze) i nagromadzenie szcz¹tków waleni fiszbi-nowców w osadach formacji Pisco z Peru (dr Raúl Espe-rante, Geoscience Resarch Institute, Lama Linde w Kalifornii). Poniewa¿ rozpad szkieletu w œrodowisku wod-nym lub powietrzwod-nym nastêpuje doœæ szybko, o losach koœci decyduje etap tu¿ przed w³aœciw¹ fosylizacj¹. Zacho-wanie szcz¹tków kostnych w naturalnym uk³adzie anato-micznym zawsze œwiadczy o nag³ym pogrzebaniu, gdy¿ poszczególne czêœci koœæca nie ulegaj¹ rozwleczeniu. Ale co sprawi³o, ¿e w ci¹gu piêciu milionów lat, w p³ytkich wodach morza istniej¹cego na terenie dzisiejszego Peru w miocenie i w pliocenie, zachowa³o siê ponad czterysta szkieletów fiszbinowców? Zwierzêta te zamiast uzêbienia mia³y dwa rzêdy p³ytek rogowych zwisaj¹cych z podnie-bienia. Nie znamy jeszcze odpowiedzi na pytanie, jakie mechanizmy doprowadzi³y do tego, ¿e owe pierwotnie rogowe p³ytki zachowa³y siê nienaruszone a¿ u siedem-dziesiêciu znalezionych osobników.
Badania tafonomiczne s¹ coraz dok³adniejsze i rzucaj¹ nowe œwiat³o na zale¿noœci, jakie zachodzi³y miêdzy zwie-rzêtami a œrodowiskiem, o czym przekonywa³a dr Yurena Yones (Uniwersytet w Granadzie) w wyk³adzie inaugura-cyjnym poœwiêconym tafonomii œlimaków l¹dowych. Wyk³ad plenarny, który wyg³osi³ profesor Derek Briggs (Uniwersytet Yale) dotyczy³ najnowszych odkryæ skamie-nia³oœci o niezwyk³ym stanie zachowania: owadów z zachowanym ubarwieniem na chitynowych okrywach, 711
barwnych piór oraz olbrzymich stawonogów (zob. Kühl i in., 2009; Li i in., 2010; Van Roy & Briggs, 2011). Dr Loic Viller (Uniwersytet Prowansji w Marsylii) promowa³ bazê danych paleontologicznych (http://paleodb.org), natomiast dr Thomas Tütken (Uniwersytet w Bonn) omówi³ zastoso-wanie nowoczesnej aparatury do badañ koœci i zêbów krê-gowców w rekonstrukcjach tafonomicznych i œrodowi-skowych.
Interesuj¹ce wnioski z prac zespo³u badaj¹cego zespo³y miêczaków w Grignon (eocen basenu paryskiego) przedstawi³ dr Emmanuel Fara (Uniwersytet Burgundii w Dijon). W wielu dotychczas opracowanych stanowiskach kenozoiku najbogatsze zespo³y pochodz¹ z osadów sztor-mowych. W przypadku Grignon, w którym znaleziono nie-mal 6000 gatunków ma³¿ów i œlimaków nale¿¹cych do 120 rodzajów i zasiedlaj¹cych trzy ró¿ne strefy œrodowiskowe, najbogatsze zespo³y pochodz¹ z osadów klastycznych, któ-rych sedymentacja przebiega³a poni¿ej podstawy falowa-nia. O wp³ywie strategii pobierania prób na odczyt trendów w zapisie kopalnym mo¿na by³o dowiedzieæ siê podczas referatu wyg³oszonego przez dr. Allistara McGowana (Uniwersytet w Glasgow), zaœ o asocjacji ma³¿ów i waleni w miocenie W³och – z wyst¹pienia dr. Stefano Dominiciego (Uniwersytet we Florencji).
Polacy zaprezentowali 2 postery i wyg³osili 3 referaty. Dr Barbara Studencka (Polska Akademia Nauk Muzeum Ziemi w Warszawie) zaprezentowa³a wspó³autorski poster poœwiêcony nietypowej asocjacji ma³¿ów – sercówek z rodzaju Obsoletiforma – i serpul, stwierdzonej w serpulo-wo-mikrobialitowych rafach dolnego sarmatu Miodobo-rów (szczegó³y w Studencka & Jasionowski, 2011). Krzysztof Owocki (doktorant z Instytutu Paleobiologii PAN w Warszawie) wraz z zespo³em pokaza³ wstêpne wyniki badañ poziomu z koprolitami krêgowców z górne-go permu platformy rosyjskiej i opowiedzia³ o dzia³alnoœci mikroorganizmów i znaczeniu pierwiastków ziem rzad-kich w koœciach kredowych dinozaurów z pustyni Gobi. Rafa³ Nawrot (absolwent Wydzia³u Geologii Uniwersytetu Warszawskiego) przedstawi³ krytyczne spojrzenie na wia-rygodnoœæ opróbowania wapienia muszlowego, a tym samym reprezentacjê danych zawart¹ w bazie danych paleontologicznych i pokaza³ alternatywn¹ interpretacjê niedawnych wyników badañ N. Bonuso i D.J. Bottjera (2008). Natomiast Tomasz Borszcz (doktorant z Instytutu Oceanologii PAN w Sopocie) we wspó³autorskim wyst¹-pieniu (wraz z dr. Micha³em Zatoniem i prof. Piotrem Kukliñskim) mówi³ o zale¿noœciach numerycznych wœród poroœli na pancerzach je¿owców na podstawie kolekcji ponad 2000 okazów je¿owców z górnej kredy Polski.
Program konferencji i tom streszczeñ ze wszystkimi wyst¹pieniami i posterami, dziêki uprzejmoœci dr. Dawida Bassiego (Uniwersytet w Ferrarze), jest dostêpny na stro-nie: http://annali.unife.it/museologia/ind-spec-2011.htm.
W przysz³ym roku planowane jest wydanie pokonfe-rencyjnego woluminu w Neues Jarbuch für Geologie und Palaeontologie – Abhandlungen pod redakcj¹ J. Nebel-sicka.
Na koñcowej sesji ustalono miejsce nastêpnego spotka-nia w roku 2014. Rozpatrywano dwa zaproszespotka-nia: do Fer-rary we W³oszech i do francuskiej Prowansji. Zdecydowan¹ wiêkszoœci¹ g³osów zosta³a zaakceptowana pierwsza pro-pozycja.
Podczas konferencji TAPHOS 2011 odby³y siê trzy spotkania towarzyskie. Miejscem jednego z nich, w którym uczestniczy³ nestor niemieckiej tafonomii, profesor Alfred Seilacher, by³y sale œwie¿o wyremontowanego Muzeum Paleontologicznego Uniwersytetu w Tybindze. Podczas tych spotkañ, kiedy to nikt nie przypomina³, ¿e piêciomi-nutowy czas dyskusji ju¿ min¹³, zastanawialiœmy siê, czy stwierdzenie dr. Micha³a Kowalewskiego z roku 1991, ¿e tafonomia jest w Polsce nauk¹ ignorowan¹, jest wci¹¿ aktualne.
Na podstawie osobistych refleksji, absolutnie nie popa-rtych jak¹kolwiek analiz¹ krajowych ani zagranicznych czasopism, doszliœmy do wniosku, ¿e w ostatnim dwudzie-stoleciu Polacy opublikowali wiele prac poœwiêconych ró¿nym aspektom tafonomii. Co prawda w Polsce nie orga-nizujemy tematycznych konferencji poœwiêconych tafono-mii, ale nie jesteœmy wyj¹tkiem. Nawet w rodzinnym kraju twórcy terminu tafonomia – Rosji – nie organizuje siê kon-ferencji poœwiêconych tej dziedzinie paleontologii. For-malnym twórc¹ tego terminu, wywodz¹cego siê z jêzyka greckiego, jest rosyjski badacz labiryntodontów profesor Iwan A. Jefremow (Efremov, 1940), który w latach 1937 – 1959 kierowa³ Pracowni¹ Ni¿szych Krêgowców w Instytu-cie Paleontologicznym Akademii Nauk ZSRR w Moskwie. Równie¿ i w Niemczech by³o to pierwsze tego typu spotka-nie.
W Polsce przedmiot zwi¹zany z badaniami tafono-micznymi zaczyna cieszyæ siê coraz wiêksz¹ popularno-œci¹ w polskich jednostkach naukowych i dydaktycznych, tote¿ zosta³ w³¹czony do programu nauczania na Uniwer-sytecie Œl¹skim, UniwerUniwer-sytecie Jagielloñskim i w Instytu-cie Paleobiologii PAN.
Nale¿y mieæ nadziejê, ¿e na forum TAPHOS 2014 w Ferrarze udzia³ Polaków bêdzie wiêkszy, a mo¿e specjalna sesja dedykowana tej fascynuj¹cej dziedzinie nauk przy-rodniczych odbêdzie siê w ramach przysz³orocznego, II Kongresu Geologicznego, który we wrzeœniu odbêdzie siê w Warszawie.
Dla zainteresowanych:
BONUSO N. & BOTTJER D.J. 2008 – A test of biogeographical, envi-ronmental, and ecological effect on Middle and Late Triassic brachio-pod and bivalve abundance patterns. Palaios, 23: 43–54.
EFREMOV I. 1940 – Taphonomy: new branch of paleontology. Pan- American Geologist, 74: 81–93.
KOWALEWSKI M. 1991 – Tafonomia – dyscyplina w Polsce ignoro-wana. Annales Societatis Geologorum Poloniae, 61: 257–264. KÜHL G., BRIGGS D.E.G. & RUST J. 2009 – A great appendage arthropod with a radial mouth from the Lower Devonian Hunsrück Slate, Germany. Science, 323: 771–773.
LI Q.G., GAO K.Q., VINTHER J., SHAWKEY M.D., CLARKE J.A., D'ALBA L., MENG Q.J., BRIGGS D.E.G. & PRUM R.O. 2010 – Plu-mage color patterns of an extinct dinosaur. Science, 327: 1369–1372. NEBELSICK J.H., SCHMID B. & STACHOWITSCH M. 1997 – The encrustation of fossil and recent sea-urchin tests: ecological and tapho-nomic significance. Lethaia, 30: 271–284.
RYSZKIEWICZ M. 2001 – Komety i skamienia³oœci. Wiedza i ¯ycie, 10: 50–53.
STUDENCKA B. & JASIONOWSKI M. 2011 – Bivalves from the Middle Miocene reefs of Poland and Ukraine: A new approach to Badenian/Sarmatian boundary in the Paratethys. Acta Geologica Polonica, 61: 79–114.
VAN ROY P. & BRIGGS D.E.G. 2011 – A giant Ordovician anomalocaridid. Nature, 473: 510–513.
Tomasz Borszcz & Barbara Studencka Serwis fotograficzny na str. 752
712
752
Ryc. 2. Seirocrinus subangularis (Miller, 1821); widok liliowców
z zachowanymi kielichami, ramionami i fragmentami d³ugich ³odyg; jura (toark) z Holzmaden. Okaz z Muzeum Historii Natu-ralnej w Holzmaden. Wszystkie fot. B. Studencka
Ryc. 7. Przedstawiciel morskich ¿ó³wi Eurysternum wagleri
Meyer, 1859, d³ugoœci oko³o 60 cm; jura (tyton) okolic Mühlheim. Okaz z Muzeum Jurajskiego w Eichstätt
Ryc. 6. Ryba promieniop³etwa Proscinetes cf. elegans (Agassiz,
1833), d³ugoœci oko³o 20 cm; jura (tyton) okolic Solnhofen. Okaz z Muzeum Jurajskiego w Eichstätt
Ryc. 5. Krewetka Aeger spinipes (Schlotheim, 1812), d³ugoœci
oko³o 10 cm; jura (tyton) okolic Eichstätt. Okaz z Muzeum Jurajskiego w Eichstätt
Ryc. 3. Kopalny przedstawiciel rodziny raszplowanych Squatina
acanthoderma (Frass, 1854), d³ugoœci oko³o 80 cm; jura (kime-ryd) okolic Nusplingen. Okaz z Muzeum Paleontologicznego Uniwersytetu w Tybindze
Ryc. 4. Okaz Archeopteryx lithographica Meyer, 1861; jura (tyton)
z Solnhofen. Okaz z Muzeum Jurajskiego w Eichstätt
