Ilona Czamańska
Wojny tureckie XIV-XVII wieku w
pieśniach narodowości Europy
południowowschodniej i środkowej
Napis. Pismo poświęcone literaturze okolicznościowej i użytkowej 7, 281-296
2001
I t A P I S S eria V II 2001
Ilona C zam ańska
W ojny tureckie XTV-XVTI w iek u
w p ieśn iach narodow ości Europy
p ołud n iow ow sch od n iej i środkowej
P
ieśń h isto ry c z n a tow arzysząca człow iekow i od n ajdaw niejszych czasów była je d n y m z pier w szych przejaw ów pamięci zbiorow ej. N a Bałkanach funkcjonow ała ona o d staro ży tn o ści— dość w spom nieć H o m e ra i innych licznych w ędrow nych śpiewaków, których im iona ani dzieła nie przetrwały, ale o których istnieniu w ie m y je d n a k z różnych źródeł. Ten rodzaj przekazu historycznego nie zanikł w późniejszych czasach, przeciw nie, rozprzestrzenił się w całej E uropie, w tym rów nież, a m oże przede wszystkim , w E uropie południow ow schodniej.P ieśn i m iały ró ż n y ro d o w ó d , a co za ty m idzie, także ró żn y charakter. O g ó ln ie m o ż n a je podzielić na dw ie grupy. Pierw szą stanow ią pieśni, w których pam ięć o praw dziw ych w ydarzeniach historycznych ukryta je s t pod grubą pow łoką baśniowości, rzeczyw istość uległa w nich daleko idącej idealizacji, a często także d eform acji. Z jaw isko to szczególnie często sp o ty k am y w lu d o w y ch p ieśn iach S łow ian p o łu d n io w y c h , zw łaszcza w tak zw anych bugarśticach. P ieśn i te, tw o rz o n e , a w każdym razie przekazyw ane p rz e z lu d zi n ie p iśm ie n n y c h , spisyw ane były najczęściej d o p ie ro w X IX lu b X X s tu le c iu . D ru g a g ru p a to pieśni, k tó re w yraźnie naw iązują d o k o n k re tn y c h w y d arzeń histo ry czn y c h , n ie je d n o k ro tn ie opisując te w ydarzenia. N ie z a le ż n ie od tego, czy były pieśniam i an o n im o w y m i, czy au to rsk im i, tw orzyli je i na bieżąco zapisyw ali najczęściej ludzie w ykształceni.
W alki z T u rk am i, k tó re z d o m in o w a ły dzieje E u ro p y p o łu d n io w o w sc h o d n ie j i środkow ej na blisko pięć stuleci, były najczęstszym te m a te m pieśni h isto ry czn y c h . S zczególną rolę odegrały one w śród lu d ó w bałkańskich, dla których w obec utraty bytu państw ow ego stanow iły istotny elem en t przetrw ania narodow ego. Interesujące, że pieśni lu d ó w b ałkańskich, m im o iż nie spisane, m iały b ard zo szeroki zasięg oddziaływ ania. Te sam e m otyw y, a n iek ied y i te sam e pieśni, sp o ty k am y od te re n ó w B ułgarii i M a c e d o n ii po C h o rw a c ję i kraje ru m u ń sk ie .
282 Ilo n a C z a m a ń s k a
L u d o w e p ieśn i bałkańskie, w k tó ry ch w y stęp u je m o ty w w alki z T u rk am i, dzielą się na trzy zasadnicze g ru p y Są to pieśni ju n a c k ie , hajd u ck ie i epickie. N ie k tó re z n ich m ają sw oje o d m ia n y reg io n aln e, n a przy k ład sw oistą o d m ia n ą pieśni h ajd u ck ich są p ieśn i uskockie, charakterystyczne dla pogranicza C horw acji i H ercegow iny. N ieco o d m ienne, choć niepozbaw ione pew nych p o d o bieństw , są d u m y u k raiń sk ie i pieśni kozackie. N a to m ia st charakterystyczne dla W ęg ier pieśni betiarskie w zasadzie nie p o d e jm u ją tem atyki an ty tu reck iej, dlatego nie b ę d z ie m y się n im i bliżej zajm ow ać. G ran ice m ięd zy p o szczeg ó ln y m i rodzajam i pieśni są n ieo stre, dlatego często te n sam u tw ó r byw a ró żn ie zaszeregow any w zależności od p o trz e b i in ten cji badaczy.
Pieśni ju n ack ie określilibyśm y m ian em bohaterskich. O piew any przez nie bo h ater niczego się nie boi, po d ejm u je w alkę z o w iele liczniejszym przeciw nikiem i niejednokrotnie zw ycięża, często przy pom ocysił nadprzyrodzonych funkcjonujących w wyobraźni ludowej (najczęściej są to wiły). W pieśniach tych bardzo silnie rozbudow any je s t elem en t baśniow ości, a czas w zasadzie nie istnieje. B o h ater często żyje je d n o c z e śn ie w ró ż n y c h epo k ach po kilkaset lat. N ie znaczy to je d n a k , że je s t postacią całkow icie fikcyjną, choć i takie się zdarzają.
N a jp o p u la rn ie jsz y m b o h a te re m na B ałkanach był królew icz M ark o . P ieśni o n im sp o ty k am y zaró w n o w cały m p o łu d n io w o s ło w ia ń sk im obszarze ję z y k o w y m , ja k i w folklorze ru m u ń s k im . M a rk o był postacią h istoryczną, niew iele je d n a k w iem y o je g o rzeczyw istej działalności. W iad o m o , że był sy n em V ukaśina, króla P rile p u w M aced o n ii, k tó ry zginął w 1371 ro k u w bitw ie z T urkam i p o d Ć e rn o m e n e m nad M aricą. Po śm ierci ojca M a rk o pan o w ał w ro d z in n y m P rilep ie ja k o w asal tu reck i. W ty m ch arak terze u d ał się na w o jn ę z hospodarem w ołoskim M irczą Starym i zginął w sławnej bitw ie po d R ovinam i 10 października 1394 ro k u 1.Tylko w nielicznych pieśniach m ożna doszukać się rzeczyw istych faktów z je g o życia lub c h o ćb y do n ich naw iązujących. L u d o w i pieśniarze pam iętali o tym , że był synem Vukasina i że w ładał Prilepem pod tureckim z w ierzch n ictw em . Z a p e w n e dlatego pozostaje o n zawsze królew iczem , a nie królem . Król bow iem kojarzy się z w ładcą n iezależnym . P ieśn i o k ró le w ic z u M ark u , ja k słu szn ie sw ego czasu zauw ażyła H e n ry k a C zajka, m ają ch arak ter p o n ad czaso w y i najczęściej o d w o łu ją się do sytuacji zn acznie późniejszej z czasów p an o w an ia
. 2 • - . . . y .
tu reck ieg o . B o h a te r znakom icie fu n k c jo n u je w system ie tu re c k im , ukazując je d n o c z e śn ie , ja k nie dać się zd o m in o w ać . M a rk o to postać o ró żn y ch obliczach, na ogół b y n ajm n iej nie kryształow a: ro z b ó jn ik i brato b ó jca, k tó ry tęgo pije i tęgo bije, w alczy w p raw d zie z T urkam i, ale nie p ro w ad zi z nim i otw artej wojny. W niektórych pieśniach M arko jaw i się jak o m łodzieniec w ysoce w ykształcony i sprawiedliwy. P rzykładem tego m oże być pieśń Uroś i M m jcw ćeuići, w której M arko rozsądza praw o d o tr o n u serbskiego na korzyść carew icza U ro sz a , za co spotyka go p rzek leń stw o ojca, ró w n ież p re te n d u ją c e g o d o w ład zy w Serbii. J e s t to zresztą je d n a z n ieliczn y ch pieśni o d w o łu jący c h się d o rzeczyw istych w y d arzeń .
1 C z ę ś ć b a d a c z y d a tu je tę b it w ę na 17 m aja 1395 roku , data taka n ie z g a d z a się je d n a k z e ź ró d ła m i tureckimi.
N a tem at najnow szych ustaleń dotyczących datacji bitw y zob. I. Czamańska, M o łd a w ia i W o ł o s z c z y z n a w o b e c
P o lsk i, W ę g ie r i T u r c ji w X I V i X V w ie k u , P o z n a ń 19 9 6 , s. 210.
2 Z o b . H. C zajka, B o h a t e r s k a e p ik a l u d o w a S ło w ia n P o ł u d n i o w y c h ( S t r u k t u r a tr e ś c i), W r o cła w 1973,
s. 1 4 -3 1 . '
W o jn y tu re c k ie X IV -X V II w ie k u w p ie ś n ia c h ... 283
N a ziem iach ru m u ń sk ic h , na k tó ry ch także tw o rz o n o pieśni o k ró lew iczu M a rk u 4, je g o o d p o w ie d n ik ie m je s t N ovae. B aba N o v a e je s t ró w n ież postacią historyczną. G ło śn y h a jd u k serbski zaciągnął się na słu żb ę d o M ich ała W alecznego, h o sp o d ara w ołoskiego w latach 1593-1601, gdzie rychło d o słu ż y ł się rangi kapitana, stając się je d n y m z najsław niejszych d o w ó d c ó w tego w y b itn eg o w ład cy i w o d za. Po śm ierci M ich ała N o v a e dostał się do niew oli w ęgierskiej i został żyw cem spalony. W fo lk lo rze ru m u ń s k im p e łn i on funkcję p o d o b n ą ja k k rólew icz M a rk o w folklorze p o łu d n io w o s ło w ia ń sk im . Je st b o h a te re m ponadczasow ym , n ie p o k o n a n y m i n iem al n ie ś m ie rte l n ym . C z ę sto w y stęp u je razem ze sw ym sy n em G ru ią (Iovięą), razem z k tó ry m przeżyw a ro zm aite przy g o d y 5. P o d o b n ie ja k M ark o p rze c h o d z i z fo lk lo ru słow iańskiego do ru m u ń sk ie g o , tak N o v ae p rz e c h o d z i z fo lk lo ru ru m u ń sk ie g o do p o łu d n io w o sło w ia ń sk ie g o 6.
P ieśn i te zw iązane są z cyklem ballad h ajduckich, szeroko ro z p o w sz e c h n io n y c h w całej E uropie południow ow schodniej. M ają one swe odpow iedniki w postaci pieśni betiarskich i zbójnickich. Ich w spólną cechą charakterystycznąjestidealizacja i gloryfikacja ro zb ó jn iczeg o try b u życia, stereotyp d o b reg o i sp raw ied liw eg o ro zb ó jn ik a, k tó ry rabuje tylko bogatych, a zdobyczą dzieli się z b ied n ym i. Je d n a k tylko p o łu d n io w o sło w ia ń sk ie pieśni h ajduckie m ają w y raźn ą w y m o w ę anty tu reck ą, ch o ć opow iadają o starciach, k tó ry ch nie je s te śm y w stanie zidentyfikow ać . W alki z T u rk am i w p lecio n e są tu w ra m y zw ykłego c o d zie n n eg o życia. Z n a k o m ity opis życia h a jd u k ó w daje b ułgarska ballada Stojan wojewoda .
Szczególnie ciekaw ie p re z e n tu ją się je d n a k pieśni h a jd u c k o -u sk o c k ie z Krajiny, gdzie m o ty w regularnej w alki z T u rk am i je s t szczególnie w idoczny, ja k na przykład w pieśni *Iembipu ycK om :
Król m iał o to w ielk i żal do Marka i tak ostro kln ie go i przeklina: „Synu M arku, ob y B ó g cię zabił! O byś n ic m iał p otom stw a, ni grobu! O b y dusza cię nie opuściła, Aż sługiw ać b ęd ziesz su łta n o w i!” Król klnie Marka, a car — błogosław i: „B óg ci p o m ó ż, ojcze chrzestny Marku! O b y lico tw e ja śn ia ło w radzie, O b y szabla twa rąbała w zw ad zie, aby nad cię nie byłoju n ak a, a tw e im ię o b y było sław ne,
póki sło ń c e w raz z m iesiącem św iec i!” Jak ż y cz y ło m u się, tak się spraw dziło.
(U r o s z i M e r la w c z e w ic z e , w : J u g o s ło w ia ń s k a p o e z j a lu d o w a , tł. G. G e se m a n , W arszaw a 1938, s. 2 1 2 -2 1 3 ).
4 C o p ila ę u l d e tu r c § iM a r c u C ralo vici, w: B a l a d e p o p u l a r e r o m in e § ti, e d . Al. I. A m z u le scu , t. 1, B ucureęti 1964,
s. 386.
5 Z ob. G m i a l u i N o v a e , N o v a e , N o v a e B a b a - N o v a e , N o v a e . I n s u r t o a r e a l u i lo v ita , G r u ia a h ti N o v a e , N o v a e
v i n d e p e G m i a , T u r e u l §i N o va ce§ tii, N o v a e §i B a l a b a n , w: B a l a d e p o p u l a r e r o m in e § ti, o p . cit., t. 2, Bucure§ti
1964, s. 7 -5 9 ; G. Vrabie, B a l a d a p o p u l a r a r o m a n a , B ucure§ti 1966, s. 3 2 6 -3 3 9 .
6 Z ob. Ж е н и д б а Г р у р щ е Н о ва к о в и Н а , С т а р и н а Н о в а к и к н е з Б о го с а в , Н о в а к и P a d u e o je n p o d a jy r p y ju ify ,
С т а р и н а Н о в а к и д е л и P a d u e o je , H e e je p a л>убе Г р у и ч и н е , w: С. Б е р б е р , С р п с к е ]у н а ч к е п е см е , o p . cit.,
s. 1 5 8 -1 6 7 , 2 5 3 -2 8 4 ; z o b . te ż tł. p o i. S ta r in a N o w a k i k s i ą ż ę B o g o sa w , w: J u g o s ło w ia ń s k a p o e z j a lu d o w a , o p . cit., s. 3 4 8 -3 5 8 .
7 S z e ro k o na ten tem at: K. Sim iczijew , P ie ś ń h a j d u c k a S ło w ia n p o ł u d n i o w y c h , W rocław 1985, p assim .
8 Z ob. A. K a m ień sk a , J. Ś p iew a k , O j lesie, lesie z ie l o n y . W y b ó r b u łg a r s k ie j p i e ś n i lu d o w e j, W arszaw a 1956,
2 8 4 Ilo n a C z a m a ń s k a П а се Д м и т а р у го р у поврну, А л ’у г о р и о гр е зн у у Турке. К а д се Д м и т а р о б р е т е у Турке О н о д а п е т р и д е с е т с т р щ е л а , Те т р и д е с е т о б о р и Т у р а к а ’ И у п а л и д в а д е с е т пуш ака, Те о б а л и д ва д е с е т Турака, П а д о в а т и зе л е н а га д а р а Те р а з г о н и п о г о р и ц и Т урке9.
W dalszej części m o w a o ty m , ja k to D m ita r oszukał Turków , przesiadając się na k o n ie ich tow arzyszy. O p is starcia z T u rk am i zn ajd u je m y też w pieśni В и д е Д а н и ч и Н :
П а п о с к о ч и н а н о г е л а га н е , О де п р а в о н и з го р у зелен у, А за нзим е т р и д е с е т ха]дука, Т а м а н Т ур ц и В и д а да с в л а д а ю А д о п а д е т р и д е с е т ха]дука Те с ’у д р и ш е Т у р ц и и ха]дуци. П о jednoM се в а т р о м п р ет ур и ш е, О д Турака м а л о т к о у т е ч е О д m j d y m м а л о т к о п о ги б е, О са м je d a n Л а з о бар)акт аре, А р а н и се Д а н и ч и Н у В иде. Ту x a jd y ą u Л а з а у к о п а ш е О д Турака tuufyap за д о б и ш е, П а се н а т р а г у го р у в р а т и ш е , О д н е с о ш е ран>енога В и д а — Д а се в и д е у п л а н и н и вида. Т а ко сва к о м о н о м е ]ун аку K o j’ н е с л у ш а с в о га c m a p u je z a / 10
W p ieśn iach u skockich je s t w ięcej realizm u , a m niej baśniow ości, niż w p ieśn iach z p o zostałych części B ałkanów . Jeszcze bardziej realistyczne, choć p o d o b n e w ch arak terze są pieśni kozackie. O to je d n a z nich: Х о д и м т ур ка в о ю в а т ь , С во ю з е м л ю о д б и р а т ь ! В и а а л и н а м а й д а н , У д а р и л и в б а р а б а н ; 9 С. Б е р б е р , С р п с к е ] у н а ч к е п е с м е , о р . cit., s. 414. 10 Ib id em , s. 4 4 1 .
W o jn y tu re c k ie X TV -X V II w ie k u w p ie ś n ia c h ... 285 ВиЪсали за л к о к : „ П р о щ а й м а т и на ч а с о к !” ВиЪ сали за piKu: „ П р о щ а й м а т и н а в ш и !” Н е п л а ч м а т и , н е р и д а й , Д а р м о слъоз1в н е з б а в л я й ; Т оди, м а т и , з а п л а ч е т , Я к н а к о н и п о б а ч и ш . Н а т ур ец ъ ко м у ciÓAi, В о ф щ е р с ь к ш м у н д и р И 11
N a s n ajbardziej in teresu ją p ieśn i naw iązujące d o k o n k re tn y c h starć zb ro jn y ch z T urkam i. Pierw szym tego rodzaju w ydarzeniem , które odbiło się szerokim ech em na Bałkanach, była w spom niana ju ż bitw a nad M aricą. Śm ierć króla Vukaśina stała się tem atem hercegow ińskiej ballady 0 takim że tytule. R an n y Vukasin został odnaleziony nad M aricą przez turecką dziew czynę, a następnie
12
zabity przez jej brata, k tó rem u spodobała się je g o szabla . N ato m iast w pieśni serbskiej Król Marko
1 cesarz Murad śm ierć Vukasina i jeg o braci stanow i spraw iedliw ą karę za zam ordow anie cara U rosza,
o co pow szechnie podejrzew ano Vukaśina. N iesłusznie zresztą, gdyż U ro sz zm arł kilkanaście dni po bitw ie pod M aricą, a w ięc po Vukaśinie. Pieśń m a form ę przepow iedni odczytyw anej w starej księdze przez królew icza Marka:
К р а /ь е в сине, о д П р и л и п а М а р к о ! Д о б р о eutyu, ш т о т и к н и г а каже: Тво] баба]ко, В у к а ш и н е кралзу, И гьего два б р а т а ро1)ена Д е с п о т У глзеш и e o jeo d a rojKO, С и л н у н а м е п о д и г о ш е войску, Д а м и о т м у у Jed p eu y ц а р ст во : А л ’ се а л а х Т урком осм]ехнуо: П о т у к о с м о С рбе н а М а р и ц и П о г и б е т и В у к а ш и н 6a6ajKo, И п о и б е Угд>еша и Го]ко, И н и х о в а сва и з г и б е e o j c m 13.
D alekie ech o b itw y nad M aricą z n ajd u jem y też w pieśni Propast carstua srpskoga, w której m o w a m ięd zy in n y m i o śm ierci braci M rn jav ćev ićó w w w alce z T urkam i:
11 У к р а т с ъ м н а р о д ш n i m i т а д ум и , К ш в 1992, s. 59.
12 Z ob. П о г и б и ] а крсиъа В у к а ш и н а , w: С. J. С той к ови ^, K p a/beeuf) М арко. З б и р к а 2 2 0 п е са м а и 9 0 п р и п о в е д а к а
н а р о д н и х п о к у п /ь е н и х и з с в и х K pajeea с р п с к и х и о с т а л и х ] у г о с л о в е н с к и х земал>а, Н о в и С а д 1922, s. 8 3 -8 4 .
2 8 6 Ilo n a C z a m a ń s k a
M a k o s’ vojskn tri M rnjaucvica: b a n Ugljesa i vojvocla Goj ko i sa njim a V ukasine krnlje, u svakoga triest ilja d ’ vojske, p a se biśe i sekośe s Turci:
osam p a sa bise i itbise devetoga biti zapoćese, pogibose dua M rn ja vcevica,
b a n Ugljesa i vojvoda Goj ko Vukasin j e g r d ni ra n a dopo, njega T urci s k o n jm a p re g a ziśe i njioua sva izgibe vojska14.
E cho je s t je d n a k rzeczywiście bardzo dalekie, gdyż śm ierć braci M rnjaveevićów p o w iązan o tu z z u p e łn ie in n y m w y d a rz e n ie m — b itw ą na K osow ym P o lu w 1389 roku. C ały u tw ó r należy zresztą d o tak zw anego „cyklu k o so w sk ieg o ”, ró w n ież bard zo ro z p o w sz e c h n io n e g o na B ałkanach.
K anonizacja i k u lt d ow odzącego w ojskam i serb sk im i księcia Łazarza, ja k ró w n ież sakralizacja całej b itw y w y ry ły p ię tn o na jej obrazie nie tylko w pieśniach, ale i w całej tradycji serbskiej. W zw iązku z ty m stw o rzo n a została sw oista m itologia zw iązana z bitw ą kosow ską. N ależy do niej przede w szystkim , nie znajdujące potw ierdzenia w rzeczywistości, przekonanie o zupełnej klęsce Serbów i zdradzie Vuka Brankovica. Św iadom ość bitw y kosowskiej była bard zo g łęb o k o zak o r z e n io n a w sp o łeczeń stw ie serbskim . Być m o że dlatego żadna z pieśni nie opisuje p rzeb ieg u bitwy, o d w o łu jąc się d o niej ja k o do rzeczy p o w szech n ie znanej. C h ę tn ie n a to m ia st w y m ien iają one biorących w niej udział b ohaterów . N ajczęściej w sp o m in a się w pieśniach księcia Łazarza, Vuka Brankovica, M ilośa O bilića (Kobilića). C zęsto tem atem pieśni są dni poprzedzające bitwę, antycy pujące p ó źn iejsze w y d arzen ia (Popjevka o kosovskom boju). O b o k księcia Łazarza pojaw ia się n iek ied y księżn a M ilica, ja k o in sp irato rk a je g o działań (Zidanje Ramnice\ Car Lazar i carica Milica). S zczególną rolę odgryw a w tych pieśniach M ilos O b ilić, w e d łu g tradycji zabójca su łtan a M u ra d a I. F ig u ru je o n często ja k o zięć Łazarza (co nie je s t zgo d n e z p raw d ą histo ry czn ą) i n ajw iern iejszy je g o sługa, stanow iąc p rzeciw ień stw o inn eg o zięcia (rzeczyw istego), zd radliw ego Vuka B ra n k
ovica. Taki pogląd na bitw ę kosow ską ukształtow ał się najpraw dopodobniej w czasach panow ania Stefana Lazarevica, który p rzez kilkanaście lat pozostaw ał w o stry m konflikcie z B rankovicam i. Ź ró d ła historyczne nie potw ierdzają zdrady Vuka Brankovica na K osow ym Polu, ani jeg o w sp ó łp racy z su łta n e m . Przeciw nie, w spólnie z W ęgram i w alczył o n z T urkam i i w ziął udział w bitwie pod N ik o p o le m w 1396 ro k u po stronie krucjaty. W tym czasie je d n a k W ęgry postrzegane były w Serbii ja k o bardziej n ieb ez p ieczn y p rz e c iw n ik niż Turcy. To p rzeciw W ęg ro m sk iero w an y był pokój, jak i księżna M ilica zaw arła z B ajazetem w 1393 ro k u (a w ięc d o p iero cztery lata po słynnej bitw ie), a V uk za w sp ó łp racę z n im i p o zb aw io n y został sw oich ziem . „Z d rad a” Vuka B rankovica dotyczyła
14 P r o p a s t c a r s tv a srp sko g a , o p . cit., s. 9 1 -9 2 ; to ż w: K o s o v a s k a b itk a . M it, le g e n d a is tv a r n o s t, w y d . R. P ek o v ic,
W o jn y tu re c k ie X IV -X V II w ie k u w p i e ś n i a c h ... 287
w ięc W ęgier, a nie T urcji. W późniejszej tradycji je d n a k W ęg ry stały się je d n o z n a c z n y m so ju s z n ik ie m , a T urcy najp o w ażn iejszy m w ro g iem , to też B ranković ja k o „zdrajca” m u siał stać się w sp ó łp ra c o w n ik ie m tu reck im .
Pieśni o bitw ie na K osow ym Polu spotykam y w folklorze w szystkich niem al naro d ó w bałkańskich. W ystępow ały one licznie na ziem iach chorw ackich i bułgarskich, w m niejszym stopniu w Bośni. Jest to tym bardziej interesujące, jeśli w eźm ie się pod uwagę fakt, że Bośnia była sojusznikiem Serbii w tej bitwie, natom iast B ułgaria nie brała w niej udziału. Z achow ane na ziem iach bułgarskich pieśni o pierwszej bitw ie na K osow ym Polu są zapożyczeniem z tradycji serbskiej, a niektóre z nich są zapew ne pochodzenia serbskiego. W arto tu zw rócić uwagę zwłaszcza na dw ie pieśni: И зграж дан ие на
д е ч а н с к и я м а н а с т и р i К о со в ск и ят бой.
Pierw sza, w której książę Łazarz p rzed k ład a carstw o niebieskie nad ziem skie, naw iązuje do serbskiej p ieśn i П р о п а с т ц а р с т в а ср п ско га . I choć w szczegółach obie pieśni ró żn ią się dość znacznie, to p o d o b n ie ja k w pieśni serbskiej św ięty Ilja p rzep o w iad a m u klęskę:
Ю т р е р а н о к ъ р ви ч е п р о л я е ш , Че да и д е ш на б о й у К осово, Та че т е б е в е д н ъ г да погуба, Т во я з е м я т у р ц и че п р и т и с н а , Т вое ц а р с т в о т у р ц и че п р езем а И т о г а й че ц а р неб есен да си. — К а м у каза, се е т а ка б и л о . Ю т р е са го р а н о п о гу б и л и , П о г у б и л и у р а в н о К осово, З е м я т а м у т у р ц и п р и т и с н а л и , Ц а р с т в о т о м у т у р ц и п р евезели , С и ч к а в о й ск а са м у п о гу б и л и . И т о г д а й е ц а р н е б е с н и с т а н а л 1э.
D ru g i u tw ó r, К о с о в с к и я т б о й , stanow i o d m ian ę w sp o m n ian ej j u ż pieśni Popjeuka o kosouskom
boju, z tą je d n a k różnicą, że zn ajd u je się w niej także opis bitwy, a później jeszcze k ró tk a relacja
o niej p rzek azy w an a księżnej M ilicy. C ała pieśń je s t niew ątpliw ie p o c h o d z e n ia serbskiego, o czym św iadczyć m o że, m ięd zy in n y m i, następujący fragm ent:
Н а ш а во й с к а вече да н е п и т а ш , Н а ш а во й с к а к ъ р ви п о т о п и а И з а г и н а ср п ски м и цар Л азар, И з а г и н а М и л о ш К о б и л и ч и н ; П р о к л е т да е Ю ж е Б р а н к о ви ч е, О н п р ед а д е н а ш а с и л н а войска, 15 Б ъ л г а р с к о н а р о д н о т в о р ч е с т в о в д в а н а д е с т т о м а , X.. 3, И с т о р и ч е с к и п есн и , о т р а л и р е д а к т и р о в а л X . В ак арел ск и , С о ф и я 1961, я. 170.
2 8 8 Ilo n a C z a m a ń s k a
О н п о гу б и Ю г о в и ч и Бож ко, О н п о гу б и Я н к о К о с а н о в и ч , О н п о гу б и И ва н , с во й п о б р а т и м , И в о й с к т а с и ч к а н и и з г и н а 16.
D o ść odległe ech o b itw y kosow skiej pojaw ia się też w folklorze ru m u ń s k im . W balladzie fantastycznej Turecki chłopczyk i królewicz Marko k rólew icz odzyw a się w te słow a:
- Io m i-s M a rcu Cralovici Tu e§ti Milo§ Cobilici
1 7
Ficiorelu §i d - a l m i e u r '
[ - J a je s t e m k ró lew iczem M ark iem , Ty, m ój synku,
je s te ś M ilo śe m K obilićem ].
B itw a kosow ska fu n k c jo n u je też w folklorze albańskim , ale zgoła od innej strony. T u św iętym m ę c z e n n ik ie m nie je s t książę Łazarz, lecz su łta n M u ra d prow adzący św iętą w o jn ę. N ie znaczy to je d n a k , że tradycja serbska nie w yw arła tu żadnego ’w pływ u. P rzeciw n ie, ja k w ykazał Stavro
S kendi, treść p ieśn i albańskich je s t o d w ró c e n ie m treści p ieśn i serbskich .
Szerokim ech em w śród w ielu narodow ości bałkańskich odbiły się w ojny z Turkam i prow adzone w połow ie X V w ieku przez Jan a H unyadiego. W bugarśticach serbskich określany je s t o n m ianem Jan k o Sibinjanin lub U g rin ja n k o . Pieśni te naw iązują przede w szy stk im do drugiej b itw y kosow skiej z 1448 ro k u , ró w n ie ż przegranej p rzez w ojska koalicji chrześcijańskiej. C z ę sto b o h a te re m ich je s t k re w n y w ielkiego w o d za w ęgierskiego, b an S lav o n ii,Jan Szekely, tu o kreślany m ia n e m sio strzeń ca Sekuły, k tó ry p oległ w tej bitw ie, na przykład w pieśniach: Б а н о в и \) С екула u Jo e a n К о с о в а ц 19,
20
К а д се С е к у ло cecm put) e jep n o у к р а л а б у д и м с ко га и кад je н а К о с о в у п о г и н у о . W tej
ostatniej p ieśn i z n a jd u je m y też opis działań w o jen n y ch :
Б р з и г л а с и дорогие с в ’]е т л у крал>у б удим ском у, Д а се ц аре c e o jc K O M справл>а н а К о с о в о р а в н о пол>е. Б р з о Jcihko с к у п и о го с п о д у о д У нгарщ е, И о н с уьим а о т и д е п р и м а Т у р ц и м н а К осово, И с о б о м je п о в е о б а н С екула сестричиР)а, К а д су д о ш л и го с п о д а н а К о с о в о р а в н о пол>е, ITofye б а н е С екула д ун д у Танку г о в о р и т и : „Ja 1)у, дундо, у д а р и т и на Цареве на ш а т о р е!” Н емо}, с и н к о С екуле, на ш а т о р е у д а р и т и , 16 Ib id em , s. 182. 17 С ор И щ и ! d e tu r c §i M a r c u C ra lo v ic i, w : B a l a d e p o p u l ä r e г о т п щ И , o p . cit., t. 1, s. 386.
18 Z ob . S. S k en d i, A l b a n i a n a n d S o u th S la v ic O ra l E p ic P o etry, P h ila d elp h ia 1954, s. 5 7 -7 1 .
19 Z ob. C. Б е р б е р , С р п с к е ] у н а ч к е п е с м е , o p . cit., s. 1 2 5 -1 2 8 .
W o jn y tu re c k ie X IV -X V II w ie k u w p ie ś n ia c h ... 289 „E p j e ц а р е и за б р а о т р и с т а Турак jai-ьичара, K o ji ьъега чува]у п о д ш а т о р о м с в и л е н щ е м !” А л и б а н е С екуле за т о н и ш т а н е xajam e, Н е г je б р зо у д р и о на Цареве на ш а т о р е. Ту га 6jexy д о ч е к л и в р л и Т ур ц и ]аььичари, И н а н>ега 6ujaxy б р з ’]ем с т р ’]е л а м н а в а л и л и ’ И 6jexy га с т р е л а м и вео м а т е ш к о и з р а н и л и 22
K ró tk ą relację z b itw y zaw iera też p ieśń B o je o d a JaHKO б]ежи п р ед Т у р ц и м а .
C zasem tradycja drugiej b itw y kosow skiej m iesza się z tradycją bitw y po d W arną. W je d n e j z pieśni o p u b lik o w an ej p rzez Bogiśića w bitw ie na K osow ym P olu giną w szyscy najw ażniejsi jej uczestnicy, o k tó ry ch w sp o m in a siostra króla W ładysław a:
У К о с о в о о д )е з д и л и и у К о с о в о п о г и н у л и . Туж не г л а с е д о ч е к а л а сест р а крал>а В л а д и с а в а , Г и зд а в а господа, О н а н и т и ц в ’]елзаш е о в е р ’]еч и говораш е. „ А л и м и h y ж а л и т и У гр и н ] а н к а войводу, С и б и н с к о г а б а н а ? А л и м и h y ж а л и т и ц р н а б а н а и С екула? А л и м и h y ж а л и т и б р а ц а кралза В л а д и с л а в а , Р о ^ е н о г а б р а ц а ? Н е ка 1 анка жалу]е ст а р а
Maj
ка и /ъубовца, Ц р н а б а н а М и х о и л а сест р а ceoja и л>убовца, П р ет уж не диво й ке, А С екула в]ереника л je n e С и б и н к е д и в о й к е A ja м и h y п л а к а т и б р а ц а м о г а ро1)енога, М о г а м и л а браца, K o j м и го с п о д а р н е и м а ст а р е м а]ке н и Лзубовце/ ”23P ie śń pozostaje w całkow itej sprzeczności z praw dą historyczną, gdyż w bitw ie kosow skiej nie zginął ani J a n H u n y a d i, ani „czarny b a n ” — M ih aly Szilagyi, ani k ró l W ładysław . P anujący w ów czas na W ęg rzech W ładysław V P ogro b o w iec m iał zaledw ie osiem lat i nie brał u d ziału w w ypraw ie. M o ż n a tę pieśń odebrać ja k o dalekie echo śm ierci W ładysław a W arneńczyka bądź też czystą fikcję. P o d o b n ie rzecz się przedstaw ia w pieśni o zabójstw ie kró la w ęgierskiego na K osow ie p rz e z N ik o lę T om anow ića. N a zw iązek z W arną w skazuje tu um iejsco w ien ie akcji
• • 2 4 ■
w listopadzie, a nie w p aźd ziern ik u , kiedy rozegrała się d ru g a bitw a kosow ska . Pokłosie W arny m o ż n a też o d n aleź ć w pieśni p ra w d o p o d o b n ie serbskiego p o ch o d zen ia, śpiew anej je d n a k w X IX
21 Ib id em , s. 6 0 -6 1 .
22 Z ob. ib id e m , s. 7 1 -7 2 .
23 Ibidem , s. 6 4 - 6 5
2 9 0 Ilo n a C z a m a ń s k a
stu leciu na ziem iach b u łgarskich, w której J a n H u n y a d i, po klęsce p o n iesio n ej na K osow ym P olu,
- ?5 • • ■
p rzy w o zi d o B u d y rękę zabitego p rzez w roga króla W ładysław a- . Z ziem b u łg arsk ich p o ch o d zi też jeszcze je d n a pieśń zw iązana z b itw ą sto czo n ą p rzez H u n y a d ie g o na K osow ym Polu. W pięknej poetyckiej p ieśn i Я н к у л в о й в о д а на К о с о в о m o w a о śm ierci w bitw ie m ło d eg o w o jew o d y w o ło sk ieg o Janka. Jan k o b ard zo dba o sw ego konia, karm i, poi, p o d k u w a, w k o ń c u zostaje w e zw an y na K osow o. Tam: К а к в л е з е в ст р ед е ор д и я, П у ш к а пукна, Я н к о п адна, К о н я за с т а н а н а д него, К о н я д и в а н да м у чине. С г р и в а м у сенка чи н еш е, С о п а ш к а м ухи бранеш е, Е м д р о б н и с ъ л д з и ронегие, Т ам и о н д о н е г о падна, Д о н е г о п а д н а , душ а д а д е 2в.
N ie s te ty nie w iem y, czy Ja n k o był postacią historyczną. W iad o m o , że w bitw ie brał ud ział h o sp o d a r w o ło sk i, p ra w d o p o d o b n ie był to D a n III lu b W ładysław II, a m o że i obaj, żaden z n ich je d n a k nie zginął. M o żliw e je d n a k , że m ow a tu o k tó ry m ś z licznych p re te n d e n tó w — synów hospodarskich, m ogłaby na to w skazywać zawarta w pieśni inform acja o w y ru sz e n iu Ja n k a z Salonik, a nie z W o ło szczy zn y
B itw a na K osow ym P o lu je s t ostatnią bitw ą z p ań stw e m osm ań sk im , któ ra stała się te m a te m p ieśn i w ie lu n aro d o w o ści bałkańskich. D u ż a liczba w o je n je d n a k znalazła sw e odbicie w folklorze k o n k re tn y c h n aro d o w o ści czy regionów .
W śród lu d n o śc i bułgarskiej zachow ały się pieśni o w alkach o statn ich caró w b u łg arsk ich z T urkam i. P rz e d m io te m w ielu d o m y słó w i in terp retacji je s t p ieśń o carze Jasen ie (A senie), k tó ry m iał sc h ro n ić się w tw ierd zy U rw ic z niedaleko Sofii i tam jeszcze w alczyć z T u rk am i p rzez siedem
• 27
lat. W k o ń c u je d n a k został p o ch w y c o n y p rzez T u rk ó w i straco n y nad rzeką Isk ’r . L egenda ta była bard zo p o p u la rn a , p o w tó rzy ł ją je s z c z e Paisij C h ilen d arsk i, nie w ia d o m o je d n a k , kogo k o n k re tn ie
98 • . . . .
on a dotyczy" . Im ię A sen często w ystępow ało w bułgarskiej dynastii panującej. S pośród n ich syn
25 Z ob. ib id em , s. 7 8 -8 0 .
26 Б ъ л г а р с к о н а р о д н о т в о р ч е с т в о ..., o p . c it., t. 3, s. 196. Z ob. te ż tł. p o i. A. K am ień ska, J. Ś p iew a k , O j lesie,
lesie z i e l o n y . .. , o p . cit., s. 110-111.
27 Z ob. И . И в ан ов, Б ъ л г а р с к и т е н а р о д н ы п е с н и , С о ф и я 1959, s. 2 4 2 -2 4 5 .
28 Paisij C hilan darsk i o d n o si ją w y r a źn ie d o cara Iw an a Szyszm ana: „W jakiejś k o p ii lu b starym o d p isie
p rzyw ileju Jo a n a S zy szm a n a jest w z m ia n k a , ż e T y m o w s c y w ie lm o ż e i car S zy szm a n , n ie b ę d ą c w sta n ie sta w ić c z o ła T urkom , o p u śc ili T y rn o w o , Z agorje i Starą P łan in ę, przybyli d o m iasta Sred ec, czy li Sofii, i tu zajęli jakieś o b r o n n e m iejsca w z d łu ż rzeki Iskyr i na g ó r z e W itoszy. Tam jak ob y m ieli p o m o c o d S e r b ó w i króla W uk aszyna z o c h r y d z k im i B ułgaram i. I s ie d e m lat car S zy szm a n sied zia ł w m ie ś c ie Sred ec. N ad rzeką Iskyr m iał m o n a ster U rw icz, u m o c n io n y i z e w s z ą d o t o c z o n y w o d ą , i tam z garścią w ojsk a i ty rn o w sk im i w ie lm o ż a m i żyli je sz c z e jakiś c za s o s ło n ię c i p rzed Turkam i. A le k ie d y T urcy zabrali k ró lo w i W u k a sz y n o w i z ie m ię o ch ry d zk ą , w z ię li się i za n ic h i w te d y o sta te c z n ie p o k o n a li i ro zn ieśli cara S zy szm a n a , r esztę je g o w o jsk a i w ie lm o ż ó w ty r n o w sk ic h i b u łg a rsk ic h ” (Paisij C hilend arski, S lo w ia n o b u lg a r s k a h is to r ia , tł. F. K orw in S z y m a n o w sk i,
W o jn y tu re c k ie X TV -X V II w ie k u w p ie ś n i a c h ... 291
Iw ana A leksandra, M ic h a ł A sen, p rzew id zian y na następcę tro n u , rzeczyw iście zginął w 1355 ro k u w w alce z T urkam i. W alczył też z n im i syn Iw ana Szyszm ana, F ru ż y n A sen, k tó ry brał udział w w yp raw ach W arneńczyka. T ym czasem Sofia została zdobyta p rzez T u rk ó w w 1385 roku, a o statn i car B ułgarii T ym ow skiej, Iw an S zyszm an, w ostatn ich latach w ładał j u ż tylko N ik o p o le m i p ra w d o p o d o b n ie w je g o p o b liżu został straco n y p rzez T u rk ó w w ro k u 1395. T ru d n o w ięc legendę zaw artą w tej pieśn id o p aso w ać do jak iejk o lw iek k o n k retn ej sytuacji.
W folklorze b u łg arsk im są też pieśni naw iązujące do zajęcia p rzez T u rk ó w K o n stan ty n o p o la, p o zb aw io n e je d n a k o p isó w batalistycznych. W yraźnym e ch em o d biło się n a to m ia st zajęcie przez T u rk ó w w 1541 ro k u Budy. I tu w praw dzie, ja k zw ykłe w bałkańskich p ieśn iach lu d o w y ch , pojaw iają się liczne e le m e n ty m ity czn e, n iem n iej je d n a k ślad rzeczyw istych w y d arzeń je s t bard zo
. . . ">9
w idoczny. P ieśn i bułgarskie i m aced o ń sk ie w sp o m in ają o panującej w ówczas w Budzie królowej" , którą nazywają Bela Rada lub Bela Jana, co może być przetw orzeniem im ienia panującej w ówczas w części W ęgier Izabeli Jagiellonki, ż o n y ja n a Zapolyi. W p raw d zie Izabela nie p an o w ała w ów czas w B udzie, gdyż ta zajęta została przez w ojska F erd y n an d a H ab sb u rg a, lecz dążyła d o jej odzyskania przy p o m o c y w o js k tu re c k ic h ,je d n a k w b re w je j in te n c jo m i p rzew id y w an io m stolica W ęg ier nie została je j zw ró co n a, a w ięc praktycznie odebrana. W niektórych pieśniach znajdują się opisy sztu rm u
tureckiego na B udę: Б и х а Турци, би ха Г ъ р ц и , Б и х а м л а д и Е н и ч а р е , Н е м ож аха да р а з б и я т Н о в и гр а д а Б уден ова, Д у р ’ н е доде Т а т а р паш а, Т а т а р п а ш а сос Тат ары. Д в а ш обиде, т р и ш уд а р и ; Д в а р и м и са р а з л ю л я х а , К л ю ч е л к и са п о т р о ш и х а , И п о р т и са о т во р и ха , Та е в л я з а л Т а т а р п а и ш ^ \
S pośród w o je n szesnasto w ieczn y ch w pieśniach bułgarskich zaznaczyło się ró w n ież o blężenie M alty p rzez T u rk ó w w 1565 ro k u . O czyw iście i tu p rzew aża w ątek baśniow y. W yspy nie b ro n ią
. . . 31 ■ . . . .
tu jo a n n ic i, ja k to było w rzeczyw istości, a kobieta im ie n ie m M iłk a . N ie m n ie j w y stęp u ją też tu
- ■ 3^
liczne m o ty w y zg o d n e z praw dą, na przykład sz tu rm na w yspę w okresie w ielk an o c n y m “ . Inaczej to w yglądało w C h o rw acji. P aństw o to znajdow ało się w p raw d zie od końca X I w iek u w u n ii p e rso n aln ej z W ęgram i, a p óźniej w raz z n im i znalazło się po d p a n o w a n ie m H ab sb u rg ó w , je d n a k od X IV do X IX w iek u stan o w iło w ażny przy czó łek w alki z im p e riu m osm ań sk im . I choć tylko niew ielka część pozostała nie zajęta p rzez T u rk ó w (tak zw ane reliquiae reliquiaruin), to je d n a k
W arszawa 1981, s. 4 0 -4 1 ).
29 Z o b . Б ъ л г а р с к о н а р о д н о т в о р ч е с т в о ..., o p . cit., s. 2 0 4 -2 0 6 .
3(1 Cyt. za: H. Czajka, B u ł g a r s k a i m a c e d o ń s k a h is to r y c z n a p ie ś ń lu d o w a , W rocław 1968, s. 60.
31 Z ob. Б ъ л г а р с к о н а р о д н о т в о р ч е с т в о , o p . cit., s. 2 0 7 -2 0 9 .
2 9 2 Ilo n a C z a m a ń s k a
p e rm a n e n tn a p o trzeb a o b ro n y w pływ ała na rozw ój św iad o m o ści w śró d lu d u . N ie m a łą w ty m rolę odegrało P ogranicze W ojskow e, k tó re w łączało lu d n o ść ch ło p sk ą w system o b ro n n y państw a. T oteż o b o k w sp ó ln y ch dla całych B ałk an ó w w ątk ó w o pierw szej bitw ie na K osow ym P o lu czy 0 k ró lew iczu M a rk u pojaw iają się tu pieśni o bitw ie na K rbavskim P o lju (1493), w o jn ie w ęg ier- sk o -tu re c k ie j z 1520 ro k u , o b lę ż e n iu Sigetu (Szigetvaru, 1566), bitw ie p o d L ep an to (1571), sie d em n asto w ieczn y ch w alkach tu re c k o -w e n e c k ic h o K o to r i N o v i, o b lę ż e n iu W ied n ia (1683) 1 w o jn ie „Św iętej L igi” (1 6 83-1699).
B itw a na Krbavskim Polju niedaleko U d b in a, w której w ojska chorw acko-w ęgierskie p o d w o d zą Im re D ren csen y ieg o zostały n iem al w p ień w ycięte p rzez Turków , stała się te m a te m p ieśn i o tym sam y m tytule. O p o w ieść o klęsce ja w i się tu ja k o spraw ozdanie m ło d eg o w o jo w n ik a, składane
33
siostrze je d n e g o z p oległych . E ch o tej b itw y z n ajd z iem y też w balladzie hajduckiej z K rajiny
1Ьуба х а й д у к — В укосава:
П о л и к е се Туре о д У д б и н е о д У д б и н е кр ва в е к р щ и н е 34.
R ealistyczny opis w alk znajduje się też w pieśni Berislauićban i Frankopan u boju s Turcitna (Sm rt
Berislavic'eva godine 1520), m ięd zy in n y m i znalazły się tu strofy o napadzie na kościół w D reżn icy : U p o noći T urci udarise,
N a C rlvini crkvu optekose, I u crkvi n a r ó d oklopiśe, P u n u crkvu krvi natopisc?^.
O b lę ż e n ie S igetu p rzez su łta n a S u lejm an a w 1566 ro k u i je g o bohaterska, lecz n iestety b e z sk u teczn a o b ro n a p o d d o w ó d z tw e m bana N ik o li Z rin sk ieg o (M iklósa Z rin y ie g o ), należą d o n ajp o p u larn iejszy ch te m a tó w chorw ackiej literatu ry pięknej, nic w ięc d ziw n eg o , że znalazły też sw oje o d zw iercied len ie w p ieśn i ludow ej. P ie ś ń Б а н М и к л о ш З р и н с к и у С и ге т у гр а д у sławi m ęstw o W ę g ró w w alczących z d w u d z ie sto k ro tn ą przew agą T u rk ó w i n ie z ło m n o ść dow ódcy, k tó ry nie dał się skusić n a m o w o m i o b ie tn ic o m su łtan a i nie p o d d ał się. W pieśni tej trag iczn y finał p ozostaje n ie d o p o w ie d z ia n y do sam ego końca, a je d y n ie zasugerow any, co je s t d ość rzad k im p rz y p ad k iem w tego ro d zaju pieśniach. Z rin y i na czele sw ych żo łn ierzy w alczy tak d łu g o , dop ó k i
3 6
kula w ro g a nie trafia go w rękę . D o k ład n iej opisuje w alki Opsada Sigeta 1566. W yraźniej też
• * ✓ 37
p rz e d sta w io n a tu została m otyw acja b o h a te ró w w alczących za spraw ę chrześcijańską .
N ie z a c h o w a ła się n ie s te ty w c a ło ś c i p o c h o d z ą c a z p o g ra n ic z a c h o r w a c k o h e r c e
-• ✓ • • • 38
g o w ińskiego bugarśtica p o św ięco n a bitw ie p o d L epanto . W o p u b lik o w a n y m p rzez Bogiśića
33 Z ob . D . D u k ić, F i g u r a p r o t i v n i k a u h r v a ts k o jp o v ije s n o j epici, Z agreb 1998, s. 6 2 -6 3 .
34 С. Б е р б е р , С р п с к е jyn a u K e п е см е , o p . cit., s. 404.
35 D . D u k ić, o p . cit., s. 55.
36 Z ob . В. Б о г и п н ф , o p . cit., s. 9 7 -1 0 0 .
37 Z ob. D . D u k ić, o p . cit., s. 5 7 -5 8 .
W o jn y tu re c k ie X TV -X V II w ie k u w p ie ś n i a c h ... 293
frag m en cie m ow a o tym, ja k W enecjanie, po utracie trzech p o rtó w nad A driatykiem , przystępują do b u d o w y koalicji i zwracają się o pom oc do króla hiszpańskiego; nie m a w n im ju ż natom iast opisu działań w ojennych. W pieśni tej daje się zauważyć niezbyt szeroka perspektyw a, dostrzegająca w śród przyczyn w ojny je d y n ie w ypadki w najbliższym sąsiedztwie, pomijająca natom iast przyczynę na jw ażniejszą — zajęcie C y p ru przez Turków.
Spośród pieśni o walkach toczonych przez Wenecję w arto jeszcze w spom nieć bugarsticę o zdobyciu
, • • 3 9 • • • •
przez Turków Kandii (1669) . A utor był człowiekiem bardzo dobrze poinform ow anym . W iedział, że o b lęże n ie trw ało dw adzieścia cztery lata i że zdobyw cą był w ielki w ezy r z ro d u K oprulii.
W alki o K otor, N o v i i Senj są te m a te m tak w ielu pieśni, że nie sposób ich tu w szystkich w y m ien ić. J e s t ich szczególnie w iele na obszarze B ośni i H ercegow iny. Są tu pieśni rozm aite:
. . . . . . . 40
uskockie, epickie, a n aw et tak charakterystyczne dla reg io n u pieśni m iło sn e .
Kilka pieśni pośw ięconych je s t bitwie pod W iedniem z 1683 roku. Są to pieśni: Oceo6ot)ehbe Беча
го д 168341, О д Б еча кра/ь р а з б и Турке п од Б еч о м 42, Турско eojeeaHie на Б е ч 43, К о м а д о б друге бечке njecMe44, T u r c i p o d B e ć o r n J. Pieśni te zostały dość dobrze opisane w polskiej literaturze46,
dlatego rezygnujem y tu z dokładniejszej ich analizy. O d strony historycznej i artystycznej najbardziej interesująca w ydaje się pierw sza pieśń, najpraw dopodobniej z okolic D ubrow nika, zawierająca m iędzy in n y m i piękne strofy pośw ięcone Janow i III Sobieskiem u. Z acytujm y tylko niew ielki fragm ent pośw ięcony bezpośrednio sam em u starciu:
Б о г пом ож е в е л и к и с в щ е т л у криш Н ан ску господу, Те ep jed n e ]унаке C e je m a n Д ука Турке с]ече паш е, а и С е л и м -п а ш е , А ге н е р а л п р и н ч и п В а л д е к све б его ве и санцаке, Та ж ест ока сабл>а. А крал? р уку ос]ече а г и ]ан>ичарском, А л а j 6 a p ja K и зн е с е м у и з д е с н и ц е пос]ечене, Та с в ] е т л и го с п о д и н П у т Р и м а га о д а с л а оц у П а п и п р и свет о м у. В е з и р ее/ь и je d e a у т е ч е и с п о д Б еч а среНна гр а д а РонеН гр о з н е сузе,
С м а л щ е м бро]ем jaH 4apu Koju и м а ху брзе коьье. М ехм ед ц а р се у т о д оба у Б и о г р а д у нахо1)аше О на] с и л н и царе.
К а д чу eojcKy р а з б щ е н у поб]еже н а Ф и ли п о п о лзе...
39 Z ob. ib id em , s. 3 1 1 -3 1 5 .
40 Z ob. ib id em , 2 1 1 -2 2 0 ; 2 9 7 -3 0 7 ; F. Juk ić, G. Martić, N a r o d n e p j e s m e b o s a n s k e i b e rc e g o u a ć k e , M ostar 1892,
s. 1 8 5 -2 0 0 , 3 0 5 - 3 1 7 i in.
41 Z ob . B. B o r a u in b , o p . cit., s. 1 4 6 -1 5 0 .
42 Z ob. ib id e m , s. 3 1 4 -3 1 5 .
43 Z ob. B. Kapai)Hh, C pnctce n a p o d n e njecM e, k h . 3, nr 8.
44 Z ob. ib id em , nr 9.
45 Z ob . H r v a ts k e n a r o d n e p je s m e , knj. IX, Z agreb 1940, s. 51—65.
46 Z ob . J. Śliziń sk i, J a n II I S o b ie sk i w lite r a tu r z e n a r o d ó w E u r o p y , W arszaw a 1979, s. 2 0 4 -2 1 3 ; Z. K a w eck a ,
2 9 4 Ilo n a C z a m a ń s k a
P ie śń k o ń czy się ro d zajem m odlitw y:
А сад Бож е m u п о м о з и Л е о п о л д а и И в а н а К ралэв cjed iiw en e И ко] he се c je d u m im u т у м и л о с т буде и м а т и ; А Т ур ч и н а са т р и , п р о т и в н и к а ejepe свет е, С вем о гуч и Бож е! М е ч и т Не ц а р и гр а д с к и у ц р кве се о б р а т и т и , В и ш ььи Бож е т и у с л и ш и н е д о с т о й н е м о л б е наш е, М и л о с р д н и Бож е! Д а на р еку п о г а н и гд]е je Б о г к р ш Н н ски 47.
Z w y cięstw o w ied eń sk ie o p iew an o także na Słow acji, gdzie śpiew ano pieśń o Sobieskim :
P oczekajm y chłopcy, A ż p rzyjdzie Sobieski, A ż p rzyjdzie Sobieski, P o p rzez ten w ie rc h śląski. ( ...) N a p o m o c h u sa ro m ,
W ied n io w i, królow i, B ędzie o n w ojow ać P rzeciw ko T u rk o w i48.
O dzw ierciedlenie w pieśniach, głów nie chorw ackich, znalazła rów nież w ojna toczona przez Świętą Ligę w latach 1683-1699. Z nalazły się one przede w szystkim w zbiorze Luki Ilića O n o v ćan in a
Lowrike49, zawierającym głów nie pieśni z Pogranicza Wojskowego. T rudno je w szystkie w ym ienić
ze w zględu na ograniczone ram y niniejszej pracy. Są w n im pieśni pośw ięcone głów nie w alkom toczo n y m przez w ojska cesarskie od obro n y W iednia po bitwę pod Z e n tą w 1697 roku.
A u ten ty cz n e w y d arzen ia z o k resu tej w o jn y m ieszają się z fantazją w bu g arsticy o zd o b y ciu B elg rad u o p u b lik o w an ej p rzez B o g iśić a ^ . R zek o m e u czestn ictw o w ty m starciu sie d m iu w ład có w m a tu w y m ia r m ity czn y i sy m b o liczn y O b o k postaci histo ry czn y ch : cesarza, kró la polskiego, cara rosyjskiego P io tra i Im re T h ó k o ly a pojaw iają się tu postaci m ity czn e, ja k na przykład k ró lo w a V iśnjica i jej zięć Jo v a n stojący na czele C horw atów .
Z u p e łn ie inaczej w o jn y z T urcją p o trak to w an e są w ludow ej pieśni ru m u ń sk ie j. Tam tejsza lu d n o ś ć nie o d czu w ała b e z p o śre d n io u cisk u tu reck ieg o w czasie p o k o ju , o d czu w ała go natom iast w czasie wojny. D latego najczęściej nie podzielała entu zjazm u dla w ojny z państw em osm ańskim
47 B. E orm m it), o p . cit., s. 1 4 9 -1 5 0 .
48 C z e s k a i s ło w a c k a p ie ś ń lu d o w a , tł. A. K am ień ska, w y d . J. M a g n u sz ew sk i, W rocław 1960, s. 167; J. Śliziński,
J a n II I S o b ie sk i w lite a tu r z e n a r o d ó w E u r o p y , o p . cit., s. 1 8 9 -1 9 0 .
49 Z ob. L. I. O rio v ća n in , L o v o r ik e g r a d iS k o g a n a r o d n o g a g r a n ić a r s k o g a p u k a , Br 8: O p je v a ju n a r o d n e p je sm e ,
Zagreb 1874.
W o jn y tu re c k ie X IV -X V II w ie k u w p ie ś n i a c h ... 295
i naw et działania w ładców w ołoskich popularnych za granicą, ja k W ład Palow nik czy M ichał W aleczny, nie znalazły o d zw iercied len ia w au ten ty czn ej pieśni ludow ej. W je d n e j z pieśni m o łd aw sk ich , naw iązującej d o w alk o K am ieniec P odolski, p odkreśla się p rzed e w szystkim ciężki los lu d n o ści ru m u ń sk ie j:
D u b a b a te p e alit cl E rd zb o i in C am enifd; Ci tu - i lu m ea de rom ini, S -a lu n g a du p a p a g in i51.
[W ięzien n a kibitka terk o ce p o ulicy T oczy się w alka w K am ieńcu; Ilu je sz c z e R u m u n ó w Pociągnie za po g an am i].
P o d o b n ie w ygląda sytuacja u A lbańczyków , gdzie n aw et w śró d ich chrześcijańskiej części nie w idać w p ieśn iach lu d o w y ch idei w o jn y z Turcją, nie spotyka się też pieśni o S k an d erb eg u , tak p o p u la rn y m w lite ra tu rz e nie tylko regionalnej, ale i europejskiej.
W ojny z T u rk am i i Tataram i były c o d z ie n n y m ch leb e m K ozaków Z a p o ro sk ic h , m o ż n a się w ięc było spodziew ać, że b ęd ą o n e częstym te m a te m u k raiń sk ich d u m i pieśni h isto ry czn y ch . Takie u tw o ry rzeczyw iście istnieją, je d n a k je s t ich relatyw nie m ało, zw łaszcza w p o ró w n a n iu z pieśniam i pośw ięconym i na przykład w alkom z Polakam i. P onadto większość antytureckich pieśni kozackich to typow e pieśni bohaterskie, które najczęściej nie naw iązują do konkretnych w ydarzeń. D o w yjątków należy p ieśń o h e tm a n ie kozackim S am u elu Kiszce. Je s t to ballada opisująca rzeczyw iste w y d a r zenie — u w o ln ie n ie się z niew oli tureckiej g ru p y Kozaków, a n astęp n ie zaw ładnięcie p rzez n ich tu re c k im o k rę te m 52.
★ ★ ★
P ieśń lu d o w a p o d c h o d z i do w o je n sw oiście. U lu d o w y ch tw ó rc ó w nie m a p atosu, choć nie b rak b o h aterstw a. B o h aterstw o to szczególne i oznacza p rzed e w szystkim je d n o ■— nie dać się całkow icie z d o m in o w a ć i utracić swej tożsam ości. M o że dlatego tak bard zo p o p u la rn ą postacią na B ałkanach je s t k ró lew icz M ark o , k tó ry zw ycięża T u rk ó w przed e w szy stk im sp ry tem , a na K os- o w y m P o lu je d y n ie pasie barany. D la w iększości lu d o w y ch pieśniarzy czas nie istnieje, n ieisto tn a je s t też p raw d a h istoryczna, n ato m iast stereo ty p y bard zo silnie w b iły się w św iadom ość, czego p rzy k ła d e m m o ż e być postać V uka B rankovića, która całkow icie n iesłu szn ie stała się sy n o n im e m zdrajcy. P ieśn i epickie prześladuje sy n d ro m klęski. Tylko nieliczne z n ich m ają w y m o w ę o p tym istyczną. Te ostatnie p o c h o d z ą najczęściej z te re n ó w nie do końca p o d p o rz ą d k o w a n y c h — przede wszystkim z Chorwacji. Stosunkowo wysoki stopień świadomości i wykształcenia społeczeństw a
51 M a n u i l d § iM u s ta fa , w: B a l a d e p o p u l a r e ro m in e§ ti, o p . cit., t. 2, B ucure§ti 1964, s. 2 1 9 -2 2 1 , tu : s. 220.
52 Z ob. yK p a in cK i n a p o d n i n i m i m a d y M U , Khib 1992, s. 1 3 -2 2 i in n e w ydania; z o b . te ż tl. p o i. J. M. Kasjan,
2 9 6 Ilo n a C z a m a ń s k a
p o w o d o w a ł też, że na tym teren ie pow staw ały pieśni odzw ierciedlające realia historyczne. P o d o b n ie rzecz się m iała na U k ra in ie , tu je d n a k dość szybko T urcja przestała być g łó w n y m w ro g iem .
S p o jrzen ie na w o jn y i w ogóle n a dzieje z p erspektyw y ludow ej je s t n ie z m ie rn ie in teresu jące i pouczające dla historyka. To, co w ielkie i w spaniałe dla w ład có w tego świata, często nie m u si takie być i nie je s t dla m alu czk ich .
