Drama w dydaktyce homiletycznej jako nowy sposób wspomagania skutecznego przepowiadania słowa Bożego

Pełen tekst

(1)ROCZNIKI LITURGICZNO-HOMILETYCZNE Tom 2 (58) – 2011. KS. WOJCIECH TUROWSKI. *. DRAMA W DYDAKTYCE HOMILETYCZNEJ JAKO NOWY SPOSÓB WSPOMAGANIA SKUTECZNEGO PRZEPOWIADANIA S

(2) OWA BO EGO. Wspóczeni homileci dostrzegaj kryzys kaznodziejstwa1. Homilia przygotowana niedbale, niestarannie mo e nie przynie zamierzonych skutków, a nawet wywoa kryzys wiary. Potrzeba wicej dbaoci ze strony kaznodziejów, jak równie poszukiwania cigle nowych sposobów skutecznego przepowiadania. Homilia skada si z wielu komponentów, tj. kontekstu sytuacji, relacji przepowiadajcy – suchacz, szaty jzykowej, stosowaniu symboli i znaków, jako rodków wyrazu. Wspóczeni kaznodzieje wietnie sobie radz z poszczególnymi komponentami, budujc kazania dobre tak pod wzgldem formy, jak i treci. Nie brak jednak i takich kaznodziejów, którzy o pewnych sprawach z warsztatu homiletycznego jakby w ogóle nie syszeli lub wykazuj nieugruntowanie takiej wiedzy w praktyce. Dlatego w dydaktyce homiletyki trzeba ustawicznie zwraca uwag, czy stwarza ona klerykom mo liwo weryfikacji i ugruntowania wiedzy przez zastosowanie jej w konkretnych wiczeniach, z zapewnieniem rozwijania wasnej homiletycznej kreatywnoci. W niniejszym opracowaniu zwrócono uwag na te istotne elementy, których nie mo e zabrakn , by przepowiadanie Sowa byo skuteczne, a mianowicie: kontekstualny charakter homilii, ekspresywno i impresywno. w przepowiadaniu, przepowiadanie obrazowo-symboliczne, aspekt teologiczny w przepowiadaniu, a przede wszystkim dram jako dydaktyczn próba poszukiwania rozwiza skutecznego przepowiadania. Ks. dr WOJCIECH TUROWSKI – wykadowca homiletyki i retoryki w WSD w

(3) om y, zastpca redaktora naczelnego „Studiów Teologicznych – Biaystok, Drohiczyn,

(4) om a”; adres do korespondencji – e-mail: turwoj@poczta.onet.pl 1 Por. M. B r z o z o w s k i. Kryzys wspóczesnego kaznodziejstwa i sposoby jego przezwyciania. „Roczniki Teologiczno-Kanoniczne” 20:1973 z. 6 s. 87-88; A. L e w e k. Wspóczesna odnowa kaznodziejstwa. T. 1.Warszawa 1980 s. 66-69..

(5) 240. KS. WOJCIECH TUROWSKI. 1. KONTEKSTUALNY CHARAKTER HOMILII. Swego czasu ks. Zdzisaw Grzegorski wypracowa pojcie h o m i l e t y k i k o n t e k s t u a l n e j. Uwa a on, e homiletyka wspóczesna musi penetrowa. ró ne dziedziny ycia, nauki, by wskazywa na problemy nurtujce czowieka; obserwowa rodki przekazu i styl sownych komunikatów midzyludzkich, by wyciga waciwe wnioski dla wasnych treci przepowiadania sowa Bo ego2. Ksztacenie kaznodziejów bez ujmowania caociowego kontekstu izoluje homiletyk od innych dziedzin nauki, kultury i poszczególnych sfer ycia czowieka3. Czowiek komunikuje si na dwa sposoby: werbalnie i niewerbalnie. Komunikacja werbalna ze wiatem, a w nim z drugim czowiekiem, dokonuje si przez wypowiadanie sów, zda, cigów zdaniowych, które odpowiednio akcentowane nadaj im zabarwienie ekspresywne. Komunikacja niewerbalna za dokonuje si przez gesty, które s umownym kodem informacyjnym, funkcjonujcym w danym rodowisku. Cay komunikat z kolei osadzony jest w kontekcie. Ka da przekazywana informacja jest wyra ana w niepowtarzalny sposób. Na ow niepowtarzalno ma wpyw nadawca, odbiorca i kana, przez który informacja zostaje przekazana, oraz kontekst, w jakim komunikat jest realizowany. Przekazanie informacji uwarunkowane jest od czterech paszczyzn komunikacji. Poprzez wypowied staramy si przekaza jasne i r z e c z o w e t r e c i. Czynic to, nawizujemy w z a j e m n e r e l a c j e i wchodzimy w interakcj. W procesie tym nadawca u j a w n i a s i e b i e, swoje relacje do rozmówcy oraz wyra a to, co myli na dany temat. To za wpywa na odbiór komunikatu, na wzajemne relacje, na to, co o nadawcy myli odbiorca – czy zgadza si z wyra onymi pogldami i ocenami. Wypowiadajc si, nadawca ujawnia siebie, swój stosunek do treci wypowiedzianych i usyszanych; ujawnia, w jakich jest relacjach ze swoim interlokutorem. Kiedy kto co mówi, przewa nie a p e l u j e o co, chce co osign , wywrze wpyw4. Apelatywno to kolejna paszczyzna komunikacji. Ka de zdanie wypowiadamy w k o n t e k c i e wczeniejszego zdania. Podawany argument u ywany jest w odniesieniu do jakiej istotnej sprawy, wszelkie informacje odbieramy w kontekcie sytuacyjnym; ka dy komunikat przekazywany jest 2. Z. G r z e g o r s k i. Homiletyka kontekstualna. Pozna 1999 s. 37. Por. H. P a g i e w s k i. Dydaktyka homiletyki w dotychczasowej refleksji homiletycznej. W: W drodze na ambon. Red. G. Siwek. Kraków 1991 s. 43. 4 Por. F.S. v o n H u n. Sztuka rozmawiania. Kraków 2007 s. 21-29. 3.

(6) DRAMA W DYDAKTYCE HOMILETYCZNEJ. 241. w konkretnym stanie psycho-fizycznym nadawcy i odbiorcy. Kontekst to wa na paszczyzna ka dego komunikatu. Tak wic ka da wypowied jest piciowymiarowa. Ka da pojawia si w kontekcie i w powizaniu z któr z paszczyzn. Ka dy komunikat jest wypowiadany w odpowiednich okolicznociach, czyli ma swój kontekst. Mówic o charakterze kontekstualnym homilii, musimy mie wiadomo , e w przepowiadaniu sowa Bo ego przepowiadajcy wchodzi w kontekst z samym Sowem – „to mów Pan” – w konkretnym miejscu historii zbawienia i w kontekst konkretnego miejsca, gdzie „teraz” przepowiadajcy si znajduje. Przepowiadajcy wchodzi te w kontekst z caym rodowiskiem suchaczy, do którego w danej chwili „mówi Pan”, oraz w kontekst sposobu komunikacji przez sowa, znaki i symbole, jakimi sam si bdzie posugiwa i jakich u ywaj suchacze. Dlatego wa nym postulatem w dydaktyce homiletyki jest uwra liwianie studentów na kontekstualno ka dej homilii. Na. wiczeniach z homiletyki nie powinno zabrako zaj o suchaczach homilii, jak równie wicze z pracy nad homili w aspekcie szeroko rozumianego kontekstu.. 2. EKSPRESYWNO I IMPRESYWNO W PRZEPOWIADANIU. Tworzywem kaznodziejskim jest jzyk. To on le y u podstaw komunikacji. Jzyk jest pasem transmisyjnym, przenoszcym szereg informacji, przekazywanych przez nadawc i odbiorc wraz z zawart w nich treci, nat eniem emocjonalnym i waciw intencj. „Czowiek mówi nie tylko sowami, zdaniami, lecz sposobem ich wypowiadania i akcentowania; mówi milczeniem, sposobem zamykania drzwi, chodzeniem, uciskiem doni, a wic czowiek wyra a siebie caoci zachowania. Jest to szerokie spojrzenie na jzyk jako sposób komunikowania si. W w szym znaczeniu jzyk to wokalizacja myli, system porozumienia, kod gosowo-suchowy, zbiór znaków i odnoszcych si do nich regu i zasad gramatycznych”5. Jzyk spenia szereg funkcji, takich jak: funkcja f a t y c z n a – majca na celu utrzymanie kontaktu midzy nadawc a odbiorc; funkcja i n f o r m a c y j n a – tu najistotniejszy jest przepyw informacji, skupienie si na samym komunikacie i jego wartoci informacyjnej; funkcja p o e t y c k a –. 5. G. S i w e k. Przepowiada skuteczniej. Kraków 1992 s. 82-83..

(7) 242. KS. WOJCIECH TUROWSKI. dotyczca dozna estetycznych; funkcja e k s p r e s y w n a – tu najwiksz wag przykada si do wyra enia emocji i stanów wewntrznych osoby mówicej; funkcja i m p r e s y w n a – polega na wpywaniu na odbiorc, nakanianiu go do podjcia pewnych dziaa, wywoaniu u niego okrelonych reakcji w postaci zachowa, postaw, przekona. W przepowiadaniu sowa Bo ego nie mo na zapomnie o adnej z tych funkcji. Nie wszyscy jednak kaznodzieje stosuj si do tego wymogu. W efekcie wielu suchaczy niedzielnych kaza szybko si wycza ze suchania, albowiem niektórzy przepowiadajcy sowo Bo e w ogóle zapominaj o suchaczach. Bez adnego zagajenia, pozdrowienia, skomunikowania si wzrokowo z liturgicznym gremium, „z marszu” przechodz do wygaszania homilii. Skoncentrowani na przekazaniu przygotowanych informacji, nie odrywaj wzroku od kartki. Mimo e ich wypowied jest dobrze uargumentowana, to elementarne bdy komunikacyjne zaprzepaszczaj osignicie zamierzonego celu – przez monotonne odczytywanie przygotowanych treci usypiaj uwag suchaczy. Dlatego wci aktualny jest apel o ywo. i ekspresywno wygaszanych homilii. Na czym polega e k s p r e s y w n o kaznodziejska? Mówca kocielny, wypowiadajc z pamici przygotowany wczeniej tekst, odsania po trosze siebie, zabarwia go „rumiecem” emocji, pozwalajc zrozumie suchaczom, jaki ma stosunek do sprawy, o której mówi. „Kwintylian sformuowa zasad powtarzan po dzi dzie przez teoretyków tak wieckiej, jak i kocielnej wymowy: Pectus est enim quod disertos facit (serce czyni wymownym)” 6. W procesie dydaktycznym nowych kaznodziejów nale y zatem zwraca. uwag, by z jednej strony w homilii nie grali na uczuciach suchaczy, z drugiej za strony byli autentyczni w goszeniu zbawczych prawd. J. Bobisz pisze, e dopuszcza si faszu ten, kto symuluje uczucia na ambonie. „Kaznodzieja powinien sobie dobrze uwiadomi , co czuje, i wyrazi to tak, jak czuje, nie zmylajc. Tylko pod tym warunkiem uczucia jego znajd odd wik w duszy suchacza”7. Z. Grzegorski zauwa a, e emocjonalny zwizek przekazywanej prawdy z dowiadczeniami suchaczy przyczynia si do skutecznoci komunikacji8. Je eli emocje wpywaj na komunikacj, to nale y wzmocni wypowied 6. Tam e s. 151. J. B o b i s z. Przymioty kazania. W: Homiletyka duszpasterska. Red. Z. Pilch. Kielce 1935 s. 81. 8 Z. G r z e g o r s k i. Wprowadzenie do teorii przekazu homiletycznego. W: Praktyka przepowiadania sowa Boego. Red. L. Kuc. Warszawa 1973 s. 78. 7.

(8) DRAMA W DYDAKTYCE HOMILETYCZNEJ. 243. emocjonalnie, zagszczajc j zwrotami nacechowanymi emocjami. Osignie si to, stosujc czasowniki w pierwszej osobie liczby pojedynczej oraz stosujc du ilo zaimków osobowych, typu mnie, mój, ja, jak równie wykorzystujc pytania retoryczne. Emocje buduje si te przez stosowanie f r a z i p a u z. Fraza jest to logicznie lub uczuciowo wyodrbniony odcinek tekstu wypowiedziany na jednym tonie. Sposobem wywoania emocji przez fraz w tekcie jest równie zrobienie przerwy. Wytworzymy napicie, wzmocnimy emocje u suchaczy, gdy wypowiadajc fraz tu przed oczekiwan point zrobimy ma pauz. Taka fraza nazywana jest emocjonaln. Zastosowanie pauzy ka e suchaczowi wsucha si gbiej w wypowiedziane sowa lub przygotuje go do przyjcia wa nej informacji. Innym rodkiem do osignicia ekspresji jest a k c e n t. W ka dym zdaniu tkwi jaka jedna myl, idea, która mo e by wyra ona dobitniej przez wypowiedzenie z odpowiedni intonacj ró nych czci zdania – ich wyakcentowanie. Akcent logiczny realizowany jest przez wzmocnienie siy gosu, zmian wysokoci tonu, wydu enie czasu wypowiedzenia lub przerw przed i po danym wyrazie. Zaakcentowa w mowie gosk lub wyraz to wypowiedzie je nieco du ej, nieco wy ej i nieco goniej. Chodzi tu o zmian tonu, barwy wypowiadanego sowa (sów), chodzi o „wytuszczenie” podmiotu czy orzeczenia lub innej czci wypowiadanego zdania9. Jeli chcemy zaakcentowa podmiot, powiemy: „Dzi K s i d z M a r e k wygosi wietn homili, któr przygotowa we wspópracy z grup suchaczy”, a jeli chcemy zaakcentowa orzeczenie, wówczas powiemy: „Dzi Ksidz Marek wygosi wietn homili, któr p r z y g o t o w a we wspópracy z grup suchaczy”. Dobry mówca wie, e tworzywem jego rzemiosa jest jzyk, tworzony przez wielo systemów, zasad ortograficznych, gramatycznych i ortofonicznych. Podstaw za jest wyraz – odpowiednio zastosowany i wypowiedziany zgodnie z zasadami jzykowymi staje si ywym sowem, komunikujcym z drugim czowiekiem. Na przekonujce oddziaywanie kaznodziei na suchaczy wpyw ma to, na ile wykorzysta impresywn funkcj jzyka. Funkcja i m p r e s y w n a wyra a si poprzez wiadome d enie nadawcy do ksztatowania okrelonych postaw i zachowa odbiorcy. Impresywno. wypowiedzi osiga si przede wszystkim za pomoc nakazów, polece, prób, pyta retorycznych, apelowania, ale równie mimiki, która odgrywa wa n rol w przekonywaniu suchaczy i zdobywaniu ich zaufania. Mimika 9. Por. Z. A d a m e k. Homiletyka. Tarnów 1992 s. 213-215..

(9) 244. KS. WOJCIECH TUROWSKI. „zdradza” wszystko – uwydatnia skal przejcia si mówcy wypowiadanymi sowami, stopie jego przekonania o prawdziwoci czy susznoci goszonych twierdze. Bywa, e przez wyraz twarzy mo emy wyrazi nawet to, czego nie wypowiedzia jzyk10. Impresywny charakter przepowiadania wynika z misji kaznodziei, który swoim komunikatem ma wpywa na wol suchaczy, przekazywanymi treciami ma zachca do przyjmowania ich i ycia nimi na co dzie.. 3. PRZEPOWIADANIE OBRAZOWO-SYMBOLICZNE. Któ nie lubi sucha ciekawych o wartkiej akcji opowiada, czy czyta. barwnych powieci? Wynielimy to z dziecistwa, kiedy to zapewne czsto czytano nam banie Andersena czy braci Grimm, opowiadania Konopnickiej. Obrazowo narracji przenosia czytelnika w czasie i w opisywane miejsca. Czytelnik identyfikowa si wówczas z bohaterami lektury. Co wywouje taki efekt w czytelniku? Nagromadzenie du ej iloci przymiotników, czasowników, metafor, przenoni, zastosowanie zwrotów symbolicznych, które sprawiaj, e ka dy osobicie je zinterpretuje, nakadajc na nie wasne dowiadczenie, odczucie, przez co czytelnik stanie si ywym odbiorc. Wypowied obrazowo-symboliczna sprawia, e przedmiot, o którym jest mowa, rozjania si, o ywa, a mowa taka daje suchaczom wytchnienie, jest bardziej impresywna, a caa wypowied jest interesujca i atwiejsza do zapamitania11. Przepowiadanie sowa Bo ego – by odnioso zamierzony cel, którym jest zbudowanie ywej relacji midzy odbiorcami sowa Bo ego a samym Bogiem – równie powinno tak gboko oddziaywa na suchacza, by poruszy jego intelekt, sfer wolitywn i emocjonaln. „Jzyk religijny ma symboliczn struktur”12. O Bogu nie mo emy nic powiedzie wprost, albowiem „Boga nikt nigdy nie widzia; ten J e d n o r o d z o n y B ó g, który jest w onie Ojca, [o Nim] pouczy” (J 1, 18). Dlatego jzyk kaznodziejski powinien by nasycony mow Jezusa i zarazem by. obrazowo-symboliczny z du iloci metafor, porówna, symboli. „Symbol jest to znak szczególny w okrelonym polu interpretacyjnym” 13. Symbol ma 10 Por. H.

(10) y s y. Sposób przekazu prawd katechizmowych w przepowiadaniu homilijnym. „Przegld Homiletyczny” 5-6:2001-2002 s. 78. 11 Por. S i w e k. Przepowiada skuteczniej s. 143. 12 Tam e s. 84. 13 J.M. D o g a. Znak, jzyk, symbol. Warszawa 1991 s. 58..

(11) DRAMA W DYDAKTYCE HOMILETYCZNEJ. 245. charakter chwiejny, niejednolity znaczeniowo, mo liwo jego interpretacji jest w miar dowolna, zale na od przyjtej konwencji14. Posiada w sobie walor tajemnicy i zagadkowoci, przez co jest dobrym tworzywem do mówienia o Bogu i opisywania prze y religijnych. „Podstawowym wymaganiem teorii komunikacji odnonie do jzyka jest jego zrozumiao ”15. Rodzi si pytanie, czy stosowanie symboli w komunikacie, jakim jest homilia, sprosta wymogom zrozumiaoci. Wydaje si, e tak. Kod jzykowy jednak musi by wspólny dla nadawcy i odbiorcy. Wystarczy wszak e, by kaznodzieje, odwoujcy si do symboli, korzystali z symboli uniwersalnych, zrozumiaych dla wszystkich. R. Zerfass przestrzega kaznodziejów, by bronili si przed „wysuszeniem” swego wntrza przez „abstrakcyjn racjonalno teologii”. Przestrzega przed niepotrzebnym, nadmiernym stosowaniem obrazów, które „zabijaj si” nawzajem. Wreszcie stwierdza: „Nie u ywaj obrazów wycznie jako «chwytów» czy «zdobywców» suchaczy. Kto widzi obraz jedynie w tej roli, ten nie wie, czym waciwie jest obraz. Obraz potrzebuje ramy, aby ukaza zawarte w sobie pikno”16. Owym piknem w homilii ma by goszony kerygmat. Stosowanie obrazowo-symbolicznego jzyka w homilii czyni j pikn, i atwiejsz do suchania i przyswajania zawartych w niej zbawczych treci.. 4. ASPEKT TEOLOGICZNY W PRZEPOWIADANIU. Przy poszukiwaniu nowych rozwiza skutecznego przepowiadania nie mo e zabrakn aspektu teologicznego. Sowo w Biblii jest nonikiem zbawczego przekazu i wyrazem Bo ego dziea, jest mow Boga. Bóg wypowiedzia sowo i staa si wiato , woda, roliny, zwierzta, na koniec za „rzek Bóg: «Uczymy czowieka»” (por. Rdz 1,1-26). Ostateczn „mow Boga”, wyra ajc Go w peni, jest L o g o s – Sowo, Jedyny Syn Ojca. To przez Jezusa Bóg wypowiedzia wszystko. Zadaniem teologii jest porzdkowanie wszystkich komunikatów Bo ych i dbanie, by nic z nich si nie zawieruszyo i nie zostao znieksztaconych. Rzetelna teologia musi zawsze szuka sensu w wielu warstwach ródowych sowa Bo ego: w tajemnicy „zamysu Boga” objawiajcego si w Jego dziaaniu; w mentalnoci Izraela, do którego przemawia Bóg; w myli Ojców Kocioa; w dorobku 14. Por. S. S i e r o t w i s k i. Sownik terminów literackich. Ossolineum 1986 s. 248. G r z e g o r s k i. Homiletyka kontekstualna s. 20. 16 R. Z e r f a s s. Od aforyzmu do kazania. Kraków 1995 s. 155-156. 15.

(12) 246. KS. WOJCIECH TUROWSKI. teologów i w znakach czasu, przez które cigle przemawia Duch wity17. Przepowiadanie sowa Bo ego peni su ebn misj dzielenia si z wiernymi ogromnymi bogactwami Sowa, szczególnie podczas liturgii18, homilia bowiem jest integraln czci samej liturgii, w której z biegiem roku liturgicznego wykada si na podstawie tekstów witych tajemnice wiary i zasady ycia chrzecijaskiego. Bez powa nego powodu nie nale y jej opuszcza. w Mszach odprawianych w niedziele i wita nakazane przy udziale wiernych19. Jak nas poucza Koció, chodzi o to, by nie zaniedbywa okazji do przepowiadania sowa Bo ego, albowiem w krótkim komunikacie, jakim jest homilia, wznoszona jest duchowa witynia wiary, mocno osadzona w konkretnej rzeczywistoci suchaczy. Dlatego nie wolno zaniedbywa adnej okazji do wygoszenia homilii oraz trzeba dba , by to, co wypowiada kaznodzieja, nie rzucao znieksztacajcego cienia na cao Objawienia, by nie krelio karykatury Boga, a wrcz przeciwnie – budowao waciwe relacje z Bogiem; by mowa kaznodziejska bya mow Boga, dziki której obwieszczane bd wielkie dziea Bo e i dokonywa si bdzie zbawienie tych, którzy z wiar „teraz” przyjm Sowo. Stanie si tak, gdy kaznodzieja bdzie wiernym sug sowa Bo ego, które bdzie interpretowa w wietle doktryny wiary, kiedy swoje przepowiadanie ujmie w kontekcie egzystencjalnym suchaczy i osadzi je w liturgii, podczas której jest przepowiadane, by mogo nastpi spotkanie z ywym Bogiem. Dlatego potrzeba, by w procesie dydaktycznym kandydatów do kapastwa – przyszych kaznodziejów – uczula ich na sprawy z zakresu teologii sowa Bo ego. To ju w seminarium, na wykadach i podczas osobistej medytacji, klerycy powinni ksztatowa w sobie to samo kaznodziejsk, tzn. mie ywy kontakt ze sowem Bo ym, by pierwszym suchaczem i interpretatorem tego, co mówi Pan, a nastpnie umiejtnie interpretowa rzeczywisto przez pryzmat wiary i sowa Bo ego i rozumie misj posannictwa i goszenia sowa Bo ego.. 5. DRAMA. Zwróciwszy uwag na niektóre aspekty przepowiadania, takie jak: kontekstualno homilii i ekspresyjno-impresyjna funkcja jzyka, jako narzdzia przepowiadania, oraz na obrazowo-symboliczny walor kazania czy wreszcie 17. Por. T. P a s z k o w s k a. Integrujca rola S

(13) OWA. Lublin 2000 s. 55-56. Por. Sobór Watykaski II. Konstytucja dogmatyczna o Objawieniu Boym nr 23. 19 Por. Sobór Watykaski II. Konstytucja o liturgii witej nr 52. 18.

(14) DRAMA W DYDAKTYCE HOMILETYCZNEJ. 247. teologiczny aspekt homilii, warto wskaza na wspóln paszczyzn czc powy sze komponenty w stosowanej w pedagogice metodzie aktywizujcej, jak jest d r a m a, któr mo na przenie na grunt dydaktyki homiletycznej. 5.1. CZYM JEST DRAMA? Z dydaktycznego punktu widzenia drama jest jedn z wielu metod aktywizujcych stosowan w pedagogice. Drama mo e by równie jedn z wielu metod (obok np. „burzy mózgów”, asocjacji czy bisocjacji) twórczej pracy nad kazaniem. Drama jest niekonwencjonaln metod, w której wchodzenie w okrelone role, czsto fikcyjne, pozwala kreowa rzeczywisto oraz uzewntrznia swoje emocje, odczucia i intuicj. W dramie jest miejsce na refleksj nad tym, co si odegrao, co si zauwa yo, samemu dowiadczyo20. „Podstaw dramy jest rozgrywanie w ró nych mo liwych nowych rolach, nieznanych wczeniej, nieraz bardzo trudnych sytuacji, w celu ich zrozumienia, uwewntrznienia, zdobycia bd pogbienia wiedzy o wiecie, o sobie, o innych ludziach”21. Osignicie celu dydaktycznego w dramie wymaga przestrzegania pewnych zasad z zakresu pedagogiki i psychologii, a w przypadku zastosowania dramy na zajciach z homiletyki, równie z zasad, które wynikaj z nauczanego przedmiotu22. Jednym z wa nych i wyjtkowych walorów dydaktycznych dramy, jako metody przyswajania nowych treci i zdobywania dowiadczenia, jest z a s a d a p o g l d o w o c i i p r z e y c i o w o c i. Pogldowoci wspóczesna dydaktyka obejmuje wszystkie ogniwa nauczania. Pogldowo opiera si na myleniu konkretnym i abstrakcyjnym. Su y do tworzenia i wyjaniania uogólnie, poj , praw i teorii23. Pogldowo domaga si aktywizacji studenta intelektualnie i emocjonalnie. Umo liwia zdobywanie wasnego dowiadczenia i gbszego zrozumienia rzeczywistoci. Z kolei prze yciowo , wystpujca niejako w parze z pogldowoci, polega na silnym uwiadomieniu, poruszeniu jak wartoci. Warto ta musi by prze yta w sposób bezporedni i mie charakter egzystencjalny24. Inn zasad dydaktyczn stosowan w dramie jest z a s a d a i n d y w i d u a l i z a c j i i u s p o e c z n i a n i a. Prawido to wychodzi naprzeciw zró 20. Por. Z.P. M a c i e j e w s k i. Drama i jej przydatno w katechezie. W: Aktywizacja w katechezie szansa czy zagroenie? Red. R. Chaupniak. Opole 2002 s. 156-158. 21 K. P a n k o w s k a. Pedagogika dramy. Teoria i praktyka. Warszawa 2000 s. 22. 22 Por. J. S z p e t. Dydaktyka katechezy. Pozna 1999 s. 98. 23 Por. S. N a l a s k o w s k i. Metody nauczania. Toru 1997 s. 82-83. 24 Por. J. S z p e t. Dydaktyka katechezy. Pozna 1999 s. 105..

(15) 248. KS. WOJCIECH TUROWSKI. nicowanym mo liwociom intelektualnym czowieka, dostosowujc do nich podawane treci oraz uwzgldniajc funkcjonowanie jednostki w spoeczestwie, a co za tym idzie – potrzeb uspoeczniania, nabywania dowiadczenia. Student ma wiadomo wasnej wartoci i mo liwoci podzielenia si tym z innymi. Zasada ta urzeczywistnia si w pracy w maych grupach, gdzie istnieje okazja otwarcia si mniej aktywnych25. Drama anga uje uczestników na trzech poziomach: fizycznym (zaanga owanie ruchu, ciaa w trakcie improwizacji), emocjonalnym (zaanga owanie emocji w trakcie wchodzenia w role) i intelektualnym (dyskusje i przemylenia). Metoda dramy polega wic, krótko mówic, na wejciu w rol. Sowo „rola” kojarzy si nam ze sztuk teatraln i rzeczywicie drama ma co z teatru. Ró nice jednak s zasadnicze: 1. W teatrze aktor odgrywa rol, aby wzbudzi uczucia i refleksj u widza. W dramie zadaniem uczestnika nie jest granie dla innych, ale dla siebie, dla wasnego wczucia si w jak posta albo osobistego prze ycia okrelonej sytuacji. 2. W teatrze najczciej mamy do czynienia z podziaem na widzów i aktorów. W dramie nie ma takiego podziau – zaanga owani powinni by. wszyscy uczestnicy. 3. Aktor w teatrze otrzymuje gotowy scenariusz. W dramie cile okrelona jest tylko sytuacja wyjciowa, podany jest szkic. Dalej jest sporo miejsca na improwizacj. 4. Aktor musi umie posugiwa si ró nymi rodkami wyrazu (gesty, modulacja gosu, kostium, dykcja itd.). W dramie wa ne jest, by zachowa. si naturalnie, aby dana „rola” nie staa si grotesk26. Drama zastosowana do celów homiletycznych otwiera nowe horyzonty patrzenia na dobrze znane perykopy biblijne, o których – jak si zdaje – wszystko ju zostao powiedziane. Czynny udzia w dramie pozwala studentowi homiletyki dowiadczy wyjtkowego prze ycia, które mo e by motywem do twórczej pracy nad homili i przygotowaniem ciekawej katechezy. „Jednym z podstawowych celów dramy jest uruchomienie postawy twórczej ka dego czowieka”27. Z punktu obserwatora drama jest bezcenn informacj, jak dan tre , temat odbieraj suchacze, co dla nich jest wa ne. Istot dramy s spontaniczne dialogi, które dla celów homiletycznych s dobr szko ksztacenia swojej ekspresywnoci i impresywnoci, suchania 25. Por. tam e s. 111. M. K a j z e r. Metody i techniki dramy. www.arrupe.org/pl/metoda_dramy.html 27 P a n k o w s k a. Pedagogika dramy s.171. 26.

(16) DRAMA W DYDAKTYCE HOMILETYCZNEJ. 249. drugiego czowieka w kontekcie tego, co wczeniej zakomunikowa werbalnie lub niewerbalnie, czy wreszcie szlifowaniem obrazowego, barwnego wysawiania si. Wielkim walorem dramy jest rozwijanie wyobra ni. Wyobra nia jest charakterystyczn cech czowieka, odró niajc go od innych stworze. Tylko czowiek jest zdolny do czynienia dalekosi nych planów, znalezienia wielu rozwiza jednego problemu, anga owania si w mylenie typu „co by byo, gdyby” czy wcielania si w czyj rol28. Wyobra nia jest pot n si, bardzo potrzebn w warsztacie homiletycznym do umiejtnego obrazowego malowania narracji w komunikacie homilijnym. Kolejn zalet dramy jest ksztatowanie sfery emocjonalnej czowieka. „Daniel Goleman, wykadowca psychologii na Harwardzie twierdzi, e edukacja emocjonalna jest najbardziej palc spraw we wspóczesnym wiecie. W sytuacji, gdy coraz wicej modych ludzi nie znajduje w swej rodzinie oparcia w trudnociach yciowych”29. Dlatego wielkim dobrodziejstwem mo e by zastosowanie dramy w procesie dydaktycznym w seminarium duchownym, gdzie ksztac si przyszli przewodnicy duchowi, kaznodzieje i katecheci, którzy posiadajc dobrze uksztatowan osobowo , cznie z jej sfer emocjonaln, nie przenios wasnych braków na ambon i do klasy szkolnej czy innych miejsc pracy duszpasterskiej. Drama stosowana na wiczeniach z homiletyki pomo e uspoeczni grup, a szczególnie osoby o cechach introwertycznych. „Nie mo na nie komunikowa – uwa a Paul Watzlawick. Czowiek wobec informacji nie mo e zachowa si obojtnie, bdzie reagowa na ni, wejdzie z ni w komunikacj, nawet gdyby milcza, wtedy te bdzie komunikowa”30. To prawda, ale milczenie nie jest jedyn mo liwoci komunikacji w wiecie. Jednym z celów dramy jest umo liwi wypowiedzenie si ka demu z uczestników, pomóc wej. w interakcj z grup tym równie , którzy maj z tym trudnoci. Ten spoeczny aspekt dramy31 mo e wyksztaci w studentach dobry nawyk pracy twórczej nad homili z grup parafialn. Takie „wchodzenie w role”, bez nazywania ju tego dram, mo na bdzie stosowa do ró nych sytuacji yciowych (korzystanie z telefonu, zachowywanie si w kociele na Mszy, pomoc komu w jakiej okolicznoci itp.), co mo e by dobrym materiaem do homilii. 28. Por. tam e s. 174-175. Tam e s. 187. 30 Por. K. J o c k w i g. Homiletyka a tendencje w kaznodziejstwie. W: W drodze na ambon. Red. G. Siwek. Kraków 1991 s. 48-49. 31 Szczegóowe informacje na ten temat zob. B. W a y. Drama w wychowaniu dzieci i modziey. Warszawa 1995 s. 289-301. 29.

(17) 250. KS. WOJCIECH TUROWSKI. 5.2. ZASTOSOWANIE DRAMY NA WICZENIACH Z HOMILETYKI Zasadnicze znaczenie w procesie formowania kaznodziejów ma wiedza zdobyta na wykadach. Nie mo na jednak zapomnie , e kandydatom na kaznodziejów oprócz wiedzy potrzebne s umiejtnoci praktyczne, niezbdne do skutecznego speniania posugi sowa i nauczania. Do nabycia takich umiejtnoci su wiczenia z homiletyki. wiczenia musz mie oczywicie teoretyczne podo e, ale na tych zajciach klerycy powinni umie. zdobyt wiedz teoretyczn zastosowa do praktycznych celów postawionych przez prowadzcego. W ten sposób nastpuje weryfikacja wiedzy oraz pogbienie treci przez odpowiedni lektur i zajcia praktyczne32. „W wiczeniach z homiletyki nie chodzi jedynie o retoryczno-oratorski trening, zdobycie sprawnoci, co raczej wprowadzenie w misj odpowiedzialnego za goszenie sowa w Kociele”33. A eby przeprowadzi. wiczenia z zastosowaniem dramy, jako jednej z metod twórczej pracy nad homili, trzeba najpierw poinformowa studentów, czym jest drama w ogólnoci, i zaprezentowa jej przydatno w kaznodziejstwie. Na rynku wydawniczym ukazao si sporo publikacji na ten temat, do których lektury warto skierowa studentów przed przeprowadzeniem stosownych wicze z homiletyki34. 5.3. KONSPEKT WICZE Z HOMILETYKI Z WYKORZYSTANIEM DRAMY JAKO METODY PRACY NAD HOMILI. Temat: Drama jako jedna z metod pracy twórczej nad homili C e l: 1. Gbokie prze ycie towarzyszce zaanga owaniu wszystkich osób, które wchodz w rol prezentowanych bohaterów, 2. Osobiste przekonanie si o przydatnoci dramy w pracy twórczej nad homili. r o d k i d y d a k t y c z n e: tablica, kartki papieru do zapisywania wasnych spostrze e. 32 Por. W. B r o s k i. Formacja homiletyczna alumnów w wyszych seminariach duchownych w Polsce. Lublin 2007 s. 90-91. 33 A. C y p r y . wiczenia z homiletyki na przykadzie Wyszego Seminarium Duchownego w Rzeszowie. W: Dydaktyka homiletyki. Red. J. Twardy. Katowice 2001 s.76. 34 A. D z i e d z i c, J. P i c h a l s k a, E. w i d e r s k a. Drama na lekcjach jzyka polskiego. Warszawa 1995; M. G u d r o. Drama w szkole podstawowej. Warszawa 1994; H. M a c h u l s k a, A. P r u s z k o w s k a, J. T a t a r o w i c z. Drama w szkole podstawowej. Warszawa 1997; J. S z p e t, D. J a c k o w i a k. Niezwyka przygoda. Teatr i drama w katechezie. Pozna 1998; B. W a y. Drama w wychowaniu dzieci i modziey. Warszawa 1995; K. P a n k o w s k a. Pedagogika dramy. Teoria i praktyka. Warszawa 2000..

(18) DRAMA W DYDAKTYCE HOMILETYCZNEJ. 251. M e t o d a: drama. P l a n w i c z e : 1. Wprowadzenie dokonane przez prowadzcego wiczenie. 2. Przygotowanie dramy przez jej uczestników. 3. Przedstawienie dramy. 4. Prezentacja spostrze e przez poszczególnych uczestników dramy. 5. Wykorzystanie dramy w homilii. Ad 1. W P R O W A D Z E N I E. PRZEZ PROWADZCEGO WICZENIE. Prowadzcy wiczenia z homiletyki rozpoczyna od przedstawienia szkicu dramy na temat „Boski proces sdowy”, który mo na rozbudowa . W dramie uczestnicz wszyscy. Maj do odegrania nastpujce role: Sdzia – Bóg Ojciec, Obroca – Syn Bo y, Oskar yciel – Diabe, caa ludzko . Z a s a d n i c z y s z k i c d r a m y „Boski proces sdowy” Do bram nieba chce si dosta spora grupa ludzi, która zakoczya ycie ziemskie w ró nych okolicznociach i miejscach na ziemi. S w ró nym wieku i s obci eni ró nymi winami, ale maj równie niemao zasug. Bóg Ojciec, jako Sdzia, mia wyda sprawiedliwy wyrok, wa c czyny przedstawione przez Oskar yciela i Obroc. Sd mia by bezstronny, wydane wyroki bez adnego wzgldu na osoby i z umiowaniem sprawiedliwoci. Oskar yciel przedstawi czyny w nastpujcy sposób: „Czowiek jest grzesznikiem i prawo wskazuje, e kar za powy sze wykroczenia (tu mo na wyliczy ze czyny ludzi) jest mier wieczna”. Nastpnie przytoczy argument nie do odrzucenia: „Wszyscy s grzesznikami” (Rz 3, 23), dlatego domaga si najwy szego wymiar kary, bo „nie ma ani jednego sprawiedliwego” (Rz 6, 23). Doda: „Nikt nie jest w stanie spaci dugu zacignitego wskutek grzechu”. Wstaje Obroca i stawia pytanie: „Czy nie ma ani jednego sprawiedliwego, aby ich uratowa ?”. Oskar yciel z gwatownoci odpowiada: „Nie ma ani jednego, kto mógby umrze za nich. Jedynym rozwizaniem jest dla nich wszystkich mier wieczna” i koczy wypowied ironicznym umiechem. Obroca, zwracajc si do Sdziego, zapyta: „Jeli ja umr i swoim yciem spac dug, który oni zacignli wzgldem prawa Bo ego, to...?”. Na co Sdzia: „Synu, bardzo ci kocham, ale ich równie . Nie mam nic przeciwko temu, ale czy rzeczywicie ludzie uwierz, e ty zapacisz «rachunek», który na nich ci y?”. Obroca: Napisane jest: „Ten, kto uwierzy,.

(19) 252. KS. WOJCIECH TUROWSKI. bdzie zbawiony” (Mk 16, 16). Rozwcieczony Oskar yciel z krzykiem dopowiada: „kto nie uwierzy, bdzie potpiony!”. Ad 2. P R Z Y G O T O W A N I E. DRAMY PRZEZ JEJ UCZESTNIKÓW. Wszyscy uczestnicy wiczenia s zaanga owani w dram. Sporód siebie wyznaczaj trzy osoby, które wciel si w rol Sdziego, Oskar yciela i Obrocy. Pozostae osoby reprezentuj ludzi pukajcych do bram nieba, których postawiono w stan oskar enia z powodu wielu grzechów. Trzy pierwsze osoby, które odegraj pierwszoplanowe role, przygotowuj wspólnie proces sdowy. Pozostali uczestnicy dramy, reprezentujcy ludzko , wiedzc, e grozi im potpienie wieczne, które jest suszn kar za grzechy, opisuj swoje prze ycia i myli, jakie im w tym momencie towarzysz. Czas przygotowania dla obu grup to 15 minut. Ad 3. P R Z E D S T A W I E N I E. DRAMY. Przy przedstawieniu dramy trzeba pamita , e nie ma tu aktora i widzów, jak w sztuce teatralnej. Tekst równie jest swobodny. Nie chodzi tak e o to, aby dobrze wypa – najwa niejsze jest gbokie prze ycie, towarzyszce zaanga owaniu wszystkich osób. Praca uczestników polega na swobodnej improwizacji. Ad. 4. P R E Z E N T A C J A. SPOSTRZE E PRZEZ POSZCZEGÓLNYCH. UCZESTNIKÓW DRAMY. Poszczególni uczestnicy dramy maj 10 minut na przygotowanie, a pó niej prezentacj swoich spostrze e. Osoby, które wcieliy si w okrelone postacie, uczyni to nastpujco: a) Sdzia pisze protokó sdowy, b) Obroca udziela wywiadu dziennikarzowi, c) Oskar yciel pisze telegram do przeo onego (Lucyfera), poszczególni uczestnicy dramy, reprezentujcy ludzko , pisz wspólny list, w którym opisuj, jak si czuli, gdy usyszeli, e bd potpieni; co prze ywali, gdy usyszeli, e Jezus chce umrze za nich, i jak teraz bdzie wyglda ich ycie. Ad. 5. W Y K O R Z Y S T A N I E. DRAMY W HOMILII. Majc na wzgldzie fakt, e temat dramy jako jednej z metod twórczej pracy nad homili nie zosta jeszcze w homiletyce opracowany oraz nie roszczc sobie pretensji do caociowego i wyczerpujcego przedstawienia tego zagadnienia, wska jedynie na kilka korzyci pyncych z dramy dla kaznodziejstwa:.

(20) DRAMA W DYDAKTYCE HOMILETYCZNEJ. 253. – Na etapie przygotowania homilii przepowiadajcy mo e wczu si w konkretne role opowiadania biblijnego lektury sowa Bo ego, do której ma wygosi homili. Na tym etapie drama mo e go nauczy empatii. – Kaznodzieja, zanim stanie si mówc, najpierw jest pierwszym suchaczem. Suchanie kaznodziejskie nie jest jedn chwil, ale sposobem ycia. Gosiciel sowa Bo ego powinien by cigle otwarty na gos Boga, zawarty w Biblii, w wydarzeniach dnia codziennego, w dowiadczeniach swoich suchaczy. Ten ostatni formant homileta mo e lepiej odkry przez dram. – Drama, która odkrywa dowiadczenie suchacza, mo e by pomocna we wzmocnieniu aspektu egzystencjalnego w kazaniu. W ten sposób kazanie staje si bliskie czowiekowi poprzez interpretacj ludzkiego ycia w wietle tekstów witych i sprawowanego misterium. – Drama, umiejtnie wczona w homili, umo liwia gbsze zrozumienie tekstu biblijnego, który nabiera dla uczestników wyjtkowej mocy, umo liwia dostrze enie, w czym jestemy bliscy postaciom biblijnym, a w czym si od nich ró nimy, pozwala zrozumie t prawd, e historie biblijne to historie o ka dym z nas, jak równie daje mo liwo osobistego prze ycia okrelonych wydarze zbawczych.. ZAKOCZENIE. Podsumowujc, nale y stwierdzi , e poród nowych form skutecznego przepowiadania przydatna mo e okaza sie drama, któr kaznodzieja mo e si posu y , pamitajc jednak, e nie powinna ona zastpowa homilii, gdy drama jest tylko tworzywem kaznodziejskim lub rodkiem dynamizujcym homili. Drama zawiera wa ne formanty, które wykorzystuje homiletyka: kontekst sytuacyjny, ekspresywno i impresywno , symboliczno. i obrazowo . Drama jako metoda w dydaktyce homiletyki mo e pomóc w wyksztaceniu u przyszych kaznodziejów przydatnych cech i nawyków z wykorzystaniem wymienionych formantów. Niewtpliwe jest dobrym treningiem jzykowym – w wiczeniu barwnego opowiadania, argumentacyjnym – we wchodzeniu w interakcj z drugim czowiekiem, przekraczaniu samego siebie – wypowiadaniu tego, co sam odczuwam. Zastosowanie dramy w dydaktyce homiletyki mo e przyczyni si do skutecznego przepowiadania sowa Bo ego..

(21) 254. KS. WOJCIECH TUROWSKI. BIBLIOGRAFIA A d a m e k Z.: Homiletyka. Tarnów 1992. B o b i s z J.: Przymioty kazania. W: Homiletyka duszpasterska. Red. Z. Pilch. Kielce 1935 s. 77-94. B r o s k i W.: Formacja homiletyczna alumnów w wy szych seminariach duchownych w Polsce. Lublin 2007. B r z o z o w s k i M.: Kryzys wspóczesnego kaznodziejstwa i sposoby jego przezwyci ania. W: „Roczniki Teplogiczno-Kanoniczne” 20:1973 z. 6 s. 83-95. C y p r y A.: wiczenia z homiletyki na przykadzie Wy szego Seminarium Duchownego w Rzeszowie. W: Dydaktyka homiletyki. Red. J. Twardy. Katowice 2001 s.73 - 85. C z a p ó w G.: Psychodrama. Warszawa 1969. D o g a J.M.: Znak, jzyk, symbol. Warszawa 1991. Dydaktyka w su bie katechezy. Red. S. Dziekoski. Kraków 2002. D z i e d z i c A., P i c h a l s k a J., w i d e r s k a E.: Drama na lekcjach jzyka polskiego. Warszawa 1995. G r z e g o r s k i Z.: Wprowadzenie do teorii przekazu homiletycznego. W: Praktyka przepowiadania sowa Bo ego. Red. L. Kuc. Warszawa 1973 s. 74 - 90. — Homiletyka kontekstualna. Pozna 1999. G u d r o M.: Drama w szkole podstawowej. Warszawa 1994. H u n F. S.: Sztuka rozmawiania. Kraków 2007. J o c k w i g K.: Homiletyka a tendencje w kaznodziejstwie. W: W drodze na ambon. Red. G. Siwek. Kraków 1991 s. 46-61. K a j z e r M.: Metody i techniki dramy. www.arrupe.org/pl/metoda_dramy.html L e w e k A.: Wspóczesna odnowa kaznodziejstwa. T. 1.Warszawa 1980.

(22) y s y H.: Sposób przekazu prawd katechizmowych w przepowiadaniu homilijnym. „Przegld Homiletyczny” 5-6:2001-2002 s. 71 - 79. M a c h u l s k a H., P r u s z k o w s k a A., T a t a r o w i c z J.: Drama w szkole podstawowej. Warszawa 1997. M a c i e j e w s k i Z.P.: Drama i jej przydatno w katechezie. W: Aktywizacja w katechezie – szansa czy zagro enie? Red. R. Chaupniak. Opole 2002 s. 149-169. S z p e t J.: Dydaktyka katechezy. Pozna 1999. N a l a s k o w s k i S.: Metody nauczania. Toru 1997. P a g i e w s k i H.: Dydaktyka homiletyki dotychczasowej refleksji homiletycznej.W: W drodze na ambon. Red. G. Siwek. Kraków 1991 s. 22 - 45. P a n k o w s k a K.: Drama – zabawa i mylenie. Warszawa 1990. — Pedagogika dramy. Teoria i praktyka. Warszawa 2000. P a s z k o w s k a T.: Integrujca rola S

(23) OWA. Lublin 2000. P i e l a s i s k a W.: Ekspresja – jej warto i potrzeba. Warszawa 1983. S i e r o t w i s k i S.: Sownik terminów literackich. Ossolineum 1986. S i w e k G.: Przepowiada skuteczniej. Kraków 1992. S z p e t J., J a c k o w i a k D.: Niezwyka przygoda. Teatr i drama w katechezie. Pozna 1998. W a y B.: Drama w wychowaniu dzieci i modzie y. Warszawa 1995. Z e l l m a A.: Ku nowej relacji katechetyka – dydaktyka ogólna. W: Katechetyka i katecheza u progu XXI wieku. Red. A. Kiciski. Pozna 2007 s. 187-200. Z e r f a s s R.: Od aforyzmu do kazania. Kraków 1995..

(24) DRAMA W DYDAKTYCE HOMILETYCZNEJ. 255. DRAMA IN HOMILETIC DIDACTICS AS A NEW FORM OF SUPPORTING EFFICIENT PREACHING OF GOD’S WORD Summary A homily consists of many components, e.g. the situational context, the relation between the preacher and the listener, the language that is used, the use of symbols and signs as means of expression. Contemporary preachers manage all this very well, structuring good homilies both in their contents and form. However, such preachers are also encountered who look like they have never heard about certain problems belonging to the homiletic technique, or who show a lack of consolidated practical skills. This is why there is a need to point to certain aspects of homiletic didactics. In the article attention is paid to contextuality of the homily, its expressiveness and impressiveness, and the image-symbolic form of preaching; also, the theological aspect of preaching is not omitted. Drama as a didactic attempt to search for solutions that will result in efficient preaching is thoroughly discussed. Drama used for the goals of homiletic didactics opens new horizons of looking at well-known Biblical pericopes, views, evaluations and people’s opinions in a new way. Active participation in drama allows a student of homiletics who takes part in it to experience something exceptional that may be a motive for creative work on a homily and on preparing an interesting catechesis. Drama teaches a homiletics student to work with the listener. Using it in homiletics classes develops the sensibility to different interpretations of the same content made by the participants in the drama, and it shapes the expressiveness and impressiveness of the future preachers of God’s Word. Using this method in classes probably will contribute to educating a good generation of “God’s heralds”. Translated by Tadeusz Karowicz. Sowa kluczowe: drama, przepowiadanie, homilia, dydaktyka, metoda, ekspresja, symbol, obraz, kontekst. Key words: drama, preaching, homily, didactics, method, expression, symbol, image, context..

(25)