R O C Z N I K I F I L O Z O F I C Z N E T o m X L V I I I , z e s z y t 1 - 2 0 0 0 P E T E R V A N I N W A G E N Notre D a m e (US A ) D L A C Z E G O W O G Ó L E C O K O L W I E K I S T N I E J E ? * P y ta n ie p o s t a w i o n e w ty tu le u c h o d z i za n a j d o n i o ś l e j s z e i n a jtr u d n ie js z e ze w s z y s tk ic h p y ta ń . Z d a n i e m n ie k tó r y c h j e s t o n o w r ę c z n i e b e z p i e c z n e , je s t p y ta n ie m , k tó re m o ż e d o p r o w a d z i ć u m y s ł do s z a le ń s tw a . S ą d z ę j e d n a k , że je ś li nie u l e g n i e m y p a n ic e , to m o ż e m y w tej s p r a w ie o s i ą g n ą ć p e w i e n p o s tę p . Z a c z n i j m y od k w e stii, co m o ż e m y u z n a ć za o d p o w i e d ź n a to p y ta n ie . J e d e n ro d z a j o d p o w ie d z i - n a jle p s z y , g d y b y b y ł d l a n a s o s i ą g a l n y - p o l e g a ł by n a u d o w o d n i e n i u , że j e s t n i e m o ż l i w e , by nic nie i s t n i a ł o 1. A p r z y n a jm n ie j tak mi się w y d a je : je ś l i d o w o d u n ie m o ż l i w o ś c i z a c h o d z e n i a j a k i e g o ś stanu rz e c z y nie m o ż n a by u z n a ć za o d p o w i e d ź n a p y ta n ie , d l a c z e g o ten stan r z e cz y n ie z a c h o d z i, to n ie w ie m , co in n e g o m o ż n a by z a n ią u z n a ć .
Why Is There A nything At A ll? ..Proceedings o f the Aristotelian Society” , 1996. vol. 70. s. 95-1 10.
Przekład za zgodą Autora oraz The Aristotelian Society.
1 Większość argumentów zawartych w tym artykule to różnego rodzaju argumenty mo- dalne. Przedstawiając j e zakładam, że Davida Lewisa metafizyka modalności - „autentyczny realizm mod al ny” - jest fałszywa, „abstrakcjonistyczna” zaś metafizyka modalna Kripkego, Plantingi i Stalnakera jest poprawna. Problemy dotyczące poprawności i trafności rozumowania modalnego są zwykle niezależne od tego, w jaki sposób odpowiada się na pytanie, czy światy możliwe są tym, za co uważa je Lewis, czy też tym, za co uważają j e jego oponenci. Jednakże argumenty, które będziemy rozważać, stanowią wyjątek od tej reguły. Pytanie „dlaczego w ogóle cokolwiek powinno istnieć?” wygląda zupełnie inaczej z perspektywy obranej przez Lewisa oraz z perspektywy obranej przez Kripkego i innych. Żałuję, iż mus zę rozpocząć ten artykuł zakładając bez dowodu, że Lewis myli się w kwestii metafizyki modalności, nie jestem je dnak w stanie rozważać wszystkich problemów w je dnym artykule. „Autentyczny realizm modal ny” Lewisa analizuję w: Two Concepts o f P ossible W orlds, „Midwest Studies in Philo sophy” , 11(1986) 185-213 (tłumaczenie polskie: D wa pojęcia św iatów m ożliw ych, tł. T. Szubka, U. Żegleń. [w:] M etafizyka w filo z o fii a nalitycznej, pod red. T. Szubki, Lublin 1995, s. 178-215).
38 PETER VAN IN W A G EN
Ja k j e d n a k m o ż n a b y ło b y d o w ie ś ć , że j e s t n ie m o ż l i w e , by nic n ie is tn ia ło ? J e d n y m ze s p o s o b ó w b y łb y d o w ó d is tn ie n ia b y tu k o n i e c z n e g o . P r z e z „ b y t ” r o z u m i e m j a k i ś k o n k r e tn y o b i e k t - c o k o l w i e k m o ż e to z n a c z y ć - a z a te m p r z e z b y t k o n i e c z n y r o z u m i e m k o n k r e tn y o b ie k t i s tn ie ją c y k o n ie c z n ie . Z a k ł a d a m , że p r z y n a j m n i e j n i e k tó r e o b ie k ty a b s t r a k c y j n e - lic z b y , c z y s t e zb io ry , „ c z y s t o j a k o ś c i o w e ” w ł a s n o ś c i i re la c je , m o ż l i w o ś c i , m o ż l i w e ś w ia ty j a k o t a k ie - is tn ie ją w e w s z y s t k i c h ś w ia ta c h m o ż l i w y c h . N ie s ą d z ę , by n a p y ta n ie , k tó re lu d z ie m a ją n a m y ś li, g d y p y ta ją , d l a c z e g o w o g ó le c o k o l w i e k p o w i n n o istn ie ć , m o ż n a o d p o w i e d z i e ć w s k a z u ją c , że lic z b a 5 1 0 istn ie je n ie z a le ż n ie od c z e g o k o l w i e k - d la d o b r a p r z y k ła d u z a k ł a d a m p r a w d z i w o ś ć te g o s t w i e r d z e nia; w e d łu g m n i e j e s t o n o na p e w n o p r a w d z i w e . Jeśli p o j ę c i e o b ie k tu a b s t r a k c y j n e g o m a w o g ó le sen s, to w y d a j e się o c z y w i s t e , że g d y b y k a ż d a rz e c z b y ła j a k i m ś o b i e k t e m a b s t r a k c y j n y m , je ś l i j e d y n y m i o b i e k t a m i b y ły b y o b ie k ty a b s t r a k c y j n e , to is tn ia łb y o c z y w is ty i c a ł k o w i c i e p o p r a w n y s e n s, w k tó ry m w o g ó le n i c z e g o by n ie było , p o n i e w a ż nie b y ło b y ż a d n y c h rz e c z y f i z y c z n y c h , ż a d n y c h m a te r ia łó w , ż a d n y c h z d a r z e ń , ż a d n e j p r z e s t r z e n i , ż a d n e g o c z a s u , ż a d n y c h k arte z ja ris k ich j a ź n i , ż a d n e g o B o g a . . . 2 K ie d y j e d n a k lu d zie p y ta ją , d l a c z e g o w o g ó le c o k o l w i e k istn ie je , c h c ą w i e d z i e ć , d l a c z e g o ten p o n u r y stan rz e c z y nie z a c h o d z i.
S tw ie r d z e n ie , że d o w ó d n ie m o ż l i w o ś c i n i e i s t n i e n i a n i c z e g o m u si m ieć p o s ta ć d o w o d u is tn ie n ia b y tu k o n i e c z n e g o , n ie j e s t w ż a d n y m r a z ie tr y w ia ln e . Jeśli u d a ł o b y się g o s k o n s t r u o w a ć , to z p e w n o ś c i ą w y s t a r c z y ł o b y to, by d o w ie ś ć , że j e s t p r a w d ą k o n ie c z n ą , iż is tn ie ją j a k i e ś b y ty ; to j e d n a k fo r m a ln ie nie p o c i ą g a są d u , że istn ie je b y t k o n ie c z n y . ( M o g ł o b y b y ć tak, że is tn ieje p r z y n a j m n i e j j e d e n b y t w k a ż d y m ś w ie c ie m o ż l i w y m , c h o c i a ż nie m a ż a d n e g o b y tu . k tó ry is tn ieje w e w s z y s tk ic h ś w ia ta c h m o ż liw y c h ) . J e ż e li j e d n a k ch o d z i
: Załóżmy, że istnieją czyste m ateriały: materiały, których obecność w jakim ś obszarze przestrzeni nie wymaga, by jakikolwiek byt był w całości lub częściowo obecny w tym obsza rze. (Masło byłoby czystym materiałem, gdyby istniało, a zarazem 1) nic nie byłoby z masła zbudowane i 2) pewne obszary przestrzeni byłyby wypełnione masłem, przy jednoczesnej nieobecności w tych obszarach ja kichkolwiek kwarków, elektronów, atomów czy innych kon kretnych rzeczy). Byłoby wówczas możliwe to, że nie istnieją żadne byty. ale nie to, że nic nie istnieje. Bądź też załóżmy, że istnieją czyste zdarzenia: zdarzenia, których zachodzenie nie polegałoby na zmianie wewnętrznych własności ja kiegokolwiek bytu czy na zmianie zewnętrz nych relacji pomiędzy dw oma lub więcej bytami. W ówczas także byłoby możliw e nieistnienie żadnego bytu, a je dnak nie byłoby możliwe nieistnienie niczego. W edług mnie wszelako czyste materiały i czyste zdarzenia są metafizycznie niemożliwe. Jeżeli zostałbym przekonany do odmien nego stanowiska, niektóre aspekty ję zyka obecnego artykułu musiałyby ulec zmianie, nie sądzę jednak, by w jakikolwiek sposób wpłynęło to na je g o głó w ne tezy.
D L A C Z E G O W O G Ó L E C O K O L W I E K ISTNI EJ E? 39
o m n ie , to m o g ę j e d y n i e s tw ie r d z ić , że w y d a j e mi się c a ł k o w i c i e b e z n a d z i e j n a p r ó b a z n a l e z i e n i a ta k ie g o a r g u m e n t u na r z e c z w n i o s k u , iż j e s t p r a w d ą k o n i e c z n ą is tn ie n ie j a k i c h ś b y tó w , k tó ry n ie b y łb y j e d n o c z e ś n i e a r g u m e n t e m na r z e c z w n io s k u , że is tn ie je b y t k o n ie c z n y . P o p ro s tu n ie m a m p o ję c ia , w ja k i s p o s ó b m o ż n a b y ło b y ta k ą p r ó b ę p o d ją ć . Je s t w k a ż d y m ra z ie p r a w d ą , iż d o w ó d is tn ie n ia by tu k o n i e c z n e g o z a ła tw iłb y s p ra w ę : je ś l i istn ie je b y t k o n ie c z n y , to j e s t n i e m o ż l i w e , by nic nie istn iało .
C z y j e d n a k m o ż n a g o p r z e p r o w a d z i ć ? C z y j e s t m o ż l i w y d o w ó d is tn ie n ia b y tu k o n i e c z n e g o ? Z w o l e n n i c y d o w o d u o n t o l o g i c z n e g o (je ż e li ta c y istnieją) n i e w ą t p l i w i e p r z y p o m n ą n a m , iż to w ła ś n ie ich a r g u m e n t s z c z e g ó l n i e s k u t e c z n ie d o w o d z i is tn ie n ia ta k ie g o b ytu. R o z w a ż m y j e d n a k , c z y d o w ó d o n to lo - g ic z n y m o ż e n a m p o m ó c w ro z w ią z a n iu n a s z e g o p r o b l e m u . F ilo z o f o w i, który p o s z u k u j e a r g u m e n t u n a r z e c z w n io s k u , że b y t k o n i e c z n y is tn ie je , s p o ś ró d w s z y s tk ic h w e rsji d o w o d u o n t o l o g i c z n e g o n a jw ię c e j k o r z y ś c i m o ż e p r z y n ie ś ć a n a liz a tej, k tó r ą n a z y w a m m i n i m a l n y m m o d a l n y m d o w o d e m o n t o l o g i c z n y m . ( D o w ó d ten j e s t b e z s p o r n ie p o p r a w n y p o d w z g l ę d e m lo g ic z n y m ; m a też o c z e k iw a n y w n io s e k ; k a ż d a in n a w e r s ja d o w o d u o n t o l o g i c z n e g o , k tó ra j e s t b e z s p o r n ie p o p r a w n a p o d w z g l ę d e m l o g ic z n y m , b ę d z i e o p a r t a n a p r z e s ł a n c e lub p r z e s ł a n k a c h tr u d n ie js z y c h do o b r o n y a n iż e li p r z e s ł a n k a m i n i m a l n e g o d o w o d u m o d a l n e g o ) . D o w ó d ten d a je się ła tw o w y ra z ić :
R o z w a ż m y d w i e w ła s n o ś c i - k o n i e c z n o ś ć (tzn. k o n i e c z n e is tn ie n ie lub is tn ie n ie we w s z y s tk ic h m o ż l i w y c h ś w ia ta c h ) o ra z b y t o w o ś ć lu b k o n k r e t n o ś ć ( w ł a s n o ś ć b y c i a j a k i m ś b y te m b ą d ź k o n k r e t n y m o b i e k t e m ) . T e d w ie w ła s n o ś c i są k o m p a t i b i l n e - n ie j e s t n i e m o ż l i w e w s e n s ie a b s o l u t n y m , m e t a f i z y c z n y m czy w e w n ę t r z n y m , by c o ś m ia ło j e obie. A z a te m is tn ie je c o ś, c o m a j e obie; to z n a c z y istn ie je b y t k o n i e c z n y 3.
D l a c z e g o j e d n a k m i e l i b y ś m y z a a k c e p t o w a ć p r z e s ł a n k ę te g o d o w o d u , w m y ś l k tó rej k o n i e c z n o ś ć i b y to w o ś ć są k o m p a t i b i l n e ? Z n a n y mi j e s t ty lk o j e d e n d o w ó d k o m p a tib iln o ś c i ty ch obu w ła s n o ś c i, k tó ry z p o z o r u w y g lą d a n a w e t w ia r y g o d n i e . D o w ó d ten j e s t p e w n ą w e r s ją d o w o d u k o s m o l o g i c z n e g o . M a trzy p r z e s ła n k i:
3 Jeżeli chodzi o dyskusję dotyczą cą minimalnego modalnego dowodu ontologicznego, dyskusję zawierającą dowód jego poprawności formalnej, zobacz mój artykuł O ntological A rgum ents („N ous” , 11(1977) 375-395). Esej ten j est przedrukowany w: P. van I n w a g e n, God. Knowledge, a nd M ystery: E ssays in P hilosophical Theology, Ithaca. N.Y. 1995.
4 0 PETER VAN IN W A G E N K a ż d y f a k t m a w y ja ś n ie n ie . Jeśli w ła s n o ś ć F m a, w s p o s ó b p r z y g o d n y , n ie p u s ty z a k r e s , to j a k i e k o l w i e k w y j a ś n i e n i e te g o fa k tu m u s i w j a k i ś s p o s ó b o d w o ł y w a ć się d o b y tó w ( k o n k r e tn y c h rz e c z y ), k tó r e n ie m a ją F. P r z y g o d n o ś ć ( w ła s n o ś ć b y c ia b y t e m p r z y g o d n y m ) m a , w s p o s ó b p r z y g o d ny, n ie p u s ty zak res.
Z ty ch trz e c h p r z e s ł a n e k w y n i k a w s p o s ó b o c z y w i s t y , że je ś li istn ieją, w s p o s ó b p r z y g o d n y , by ty p r z y g o d n e , to is tn ie ją ta k ż e b y ty n i e p r z y g o d n e , tzn. - b y ty k o n ie c z n e . W i e m y j e d n a k z o b s e r w a c ji, że b y ty is tn ie ją i że k a ż dy b y t j e s t a lb o p rz y g o d n y , a lb o k o n ie c z n y . S tą d też, je ś li ta w e r s ja d o w o d u k o s m o l o g i c z n e g o j e s t trafn a, to o b s e r w o w a n y fa k t is t n i e n i a b y t ó w p o c ią g a z a so b ą , że is tn ie je p r z y n a jm n ie j j e d e n b y t k o n ie c z n y , a to z k o le i p o c ią g a , iż j e s t n i e m o ż l i w e , by nic nie is tn ia ło . ( W n i o s e k te n o p a r ty j e s t n a n a s z y m z a ł o ż e n i u , że je ś l i is tn ie ją b y ty p r z y g o d n e , to taki sta n rz e c z y z a c h o d z i w y ł ą c z n i e w s p o s ó b p rz y g o d n y . Je śli j e d n a k j a k i e ś b y ty p r z y g o d n e is tn ia ły b y z k o n i e c z n o ś c i , to stąd r ó w n ie ż w y n i k a ł o b y , że n ie j e s t m o ż l i w e , by nie is tn ia ło nic).
D o te g o w n io s k u m o ż e m y r ó w n i e ż d o jś ć b e z j a k i e g o k o l w i e k o d w o ł y w a n i a się d o o b s e r w a c ji. M o ż e m y d o w ie ś ć , że j e s t n i e m o ż l i w e , ab y n ie is tn ia ło nic, b e z p o s ł u g i w a n i a się j a k i m k o l w i e k f a k te m o b s e r w a c y j n y m j a k o p r z e s ła n k ą , n a w e t f a k te m , iż ja k i e ś by ty istn ie ją . J e ż e li d w i e p i e r w s z e p r z e s ł a n k i n a s z e g o d o w o d u są w o g ó le p r a w d z i w e , to z p e w n o ś c i ą są o n e k o n i e c z n i e p r a w d z iw e , a t y m s a m y m d o w ó d j e s t tra fn y w k a ż d y m ś w ie c ie , w k t ó r y m j e s t p r a w d ą p r z y g o d n ą , że is tn ie ją b y ty p r z y g o d n e . A z a te m , je ś l i n a s z e d w ie p ie r w s z e p rz e s ła n k i są p r a w d z i w e o raz j e ż e l i w o g ó le is tn ie n ie j a k i c h k o l w i e k b y tó w , b y tó w d o w o l n e g o ty p u , j e s t m o ż l i w y m s ta n e m r z e c z y , to j e s t m o ż l i w e , aby is tn ia ł j a k i ś b y t k o n i e c z n y - c z y li k o n i e c z n o ś ć i b y t o w o ś ć są w ła s n o ś c ia m i k o m p a t i b i l n y m i . N a t o m i a s t z a n a liz y m i n i m a l n e g o m o d a l n e g o d o w o d u o n to lo - g i c z n e g o w i e m y , że je ś li k o n i e c z n o ś ć i b y t o w o ś ć są w ł a s n o ś c i a m i k o m p a t i b i l n y m i, to b y t k o n i e c z n y istnieje. S tą d też, je ś li d w ie p i e r w s z e p r z e s ła n k i n a szej w e rsji d o w o d u k o s m o l o g i c z n e g o są p r a w d z i w e , to j e s t p r a w d ą k o n ie c z n ą , że je ś li j a k i e ś by ty m o g ą istn ie ć , to j a k i e ś by ty is tn ie ją . I n a c z e j m ó w ią c : z a k ła d a ją c , że d w ie p ie r w s z e p r z e s ł a n k i n a s z e j w e rs ji d o w o d u k o s m o l o g i c z n e g o są p r a w d z i w e , to j e s t m o ż liw e , ab y n ie is tn ia ło nic, ty lk o w te d y , g d y j e s t
D L A C Z E G O W O G Ó L E C O K O L W I E K I S T N I E J E 1 41 p y ta n ie „ d l a c z e g o w o g ó le c o k o l w i e k i s t n i e j e ? ” a n iż e li u z a s a d n i e n i e tego w n io s k u . N ie s te ty j e d n a k , w n io s e k ten n ie z o s ta ł u z a s a d n i o n y . N ie u d a ło n a m się go u z a s a d n ić , p o n i e w a ż p i e r w s z a p r z e s ł a n k a n a s z e g o d o w o d u k o s m o l o g i c z n e g o - p e w i e n w a r ia n t z a s a d y ra c ji d o s t a t e c z n e j , w e d ł u g k tó r e g o k a ż d y fak t m a w y j a ś n i e n i e - j e s t z u p e łn ie n i e w i a r y g o d n a . J e s t n i e w i a r y g o d n a , p o n i e w a ż p r o w a d z i do a b s u r d a ln e j k o n s e k w e n c j i , że w s z y s t k i e p r a w d y są p r a w d a m i k o n i e c z n y m i (tak p r z y n a jm n ie j m i się w y d a j e i p r ó b o w a ł e m to u z a s a d nić w i n n y m m ie js c u ) . O g ó l n a p o s ta ć m o j e g o a r g u m e n t u b y ł a n a s tę p u ją c a : Z a ł ó ż m y , że „ A l f a ” j e s t i m ie n ie m w ł a s n y m r z e c z y w i s t e g o ś w ia ta ; je ś li k a ż d y fa k t m a w y j a ś n ie n ie , to fakt, że ś w ia t A lfa j e s t r z e c z y w i s t y , r ó w n ie ż ma w y j a ś n ie n ie ; je ś li j e d n a k fa k t ten m a w y ja ś n ie n ie , to k a ż d a p r a w d a j e s t p r a w d ą k o n i e c z n ą 4.
N ie z n a m ż a d n e g o a r g u m e n tu , o k t ó r y m m o ż n a b y ł o b y w i a r y g o d n i e o rz e c , iż d o w o d z i on, że istn ie je b y t k o n ie c z n y , a w o b e c te g o nie is tn ie je też ża d e n z n a n y a r g u m e n t, o k tó r y m m o ż n a b y ło b y w ia r y g o d n i e o rz e c , iż d o w o d z i on, że j e s t n i e m o ż l i w e , by nic nie istniało.
Z tej racji p r o p o n u j ę p o d ją ć o d m i e n n ą p r ó b ę p o d e j ś c i a do p y t a n i a „ d l a c z e go w o g ó le c o k o l w i e k is tn ie je ? ” W d a lsz e j c z ę ś c i nie b ę d ę u s i ł o w a ł d o w o d zić, że j e s t n i e m o ż liw e , aby n ie istn iało nic. B ę d ę ra c z e j a r g u m e n t o w a ć , że j e ś l i n a w e t n ie is tn ie n ie n i c z e g o n ie j e s t n i e m o ż l i w e , to j e s t w k a ż d y m razie n i e p r a w d o p o d o b n e , i to n i e p r a w d o p o d o b n e w n a j w y ż s z y m s to p n iu . J e ż e li zaś c o ś j e s t n i e p r a w d o p o d o b n e w n a j w y ż s z y m s to p n iu , to j e g o p r a w d o p o d o b i e ń s tw o w y n o s i o c z y w i ś c i e 0: z a m i e r z a m a r g u m e n t o w a ć , że p r a w d o p o d o b i e ń s t w o n i e i s t n i e n i a n i c z e g o w y n o s i O5. P r z y z n a j ę , że n ie j e s t e m z a d o w o l o n y z a r g u m e n t u , k tó ry z a m i e r z a m z a p r e z e n to w a ć . P o d o b n i e j a k d o w ó d o n t o l o g i c z n y K a r t e z j u s z a , z k t ó r y m m ój a r g u m e n t d z ie li z a le tę p ro s to ty , w y d a je się on n ie c o za p ro s ty . N i e w ą t p l i w i e ma
4 Dow ód można znaleźć w mojej książce M etaphysics (Oxford 1993, s. 104-107). 4 Prawdopodobieństwo niemożliwego zdarzenia wynosi 0, nie wszystkie jednak zdarzenia, których praw dopodobieńs two wynosi 0, są niemożliwe. (Na przykład - przynajmniej, jeśli dopuścimy drobną i niezbyt szkodliwą idealizację - praw dopodobieństwo trafienia strzałką w jakikolw ie k konkretny punkt na tarczy w grze zwanej .,darts” wynosi 0). W każdym zaś razie jest to prawda, jeśli praw dopodobieństwa są liczbami rzeczywistymi, co w obecnym artykule zakładam. Nie zamierzam bronić mojego założenia, że praw dopodobie ństw a są licz bami rzeczywistymi. Podstawową racją jest to, że jeśli odrzuciłbym to założenie i przyjął, że istnieją nieskończenie małe prawdopodobieństwa (prawdopodobieństwa większe niż 0, ale mniejsze niż jakakolwiek liczba rzeczywista większa od 0), to wpływ tego założenia na prezen towany argument byłby głównie werbalny: musiałbym sformułow ać pewne rzeczy, o których mówię, nieco inaczej.
42 PETER VAN IN W AG EN
on j a k i ś d e fe k t - m o ż liw e , że taki sam , j a k a r g u m e n t K a r t e z j u s z a - n a l e ż a ło b y j e d n a k p o w ie d z ie ć , na c z y m ó w d e fe k t p o l e g a 6.
A r g u m e n t m a c z te r y p rz e s ła n k i:
(1) J a k ie ś by ty istnieją.
(2) J e ż e li istn ie je w ięcej niż j e d e n św ia t m o ż liw y , to is tn ie je ich n i e s k o ń c z e n ie w iele.
(3) Is tn ie je , c o n a jw y ż e j, j e d e n ś w ia t m o ż l i w y , w k t ó r y m nie is tn ie ją ż a d n e byty.
(4) D la d w u d o w o l n y c h ś w ia tó w m o ż l i w y c h p r a w d o p o d o b i e ń s t w o , iż są on e r z e c z y w i s t e , j e s t r ó w n e .
N ie c h s p i n o z j a n i z m b ę d z ie te z ą , że istn ie je d o k ł a d n i e j e d e n ś w ia t m o ż liw y . R o z w a ż m y n a s tę p u ją c e p r z y p a d k i.
Jeśli s p in o z ja n iz m j e s t p r a w d z i w y , to, n a m o c y p r z e s ł a n k i (1), j e s t p r a w d ą k o n ie c z n ą , że j a k i e ś b y ty istnieją, p r a w d o p o d o b i e ń s t w o zaś, że nie istn ie ją ż a d n e byty , w y n o s i 0. Jeśli s p i n o z j a n i z m j e s t f a łs z y w y , to, na m o c y p r z e s ł a n k i (2), p rz e s tr z e ń lo g ic z n a z a w i e r a n i e s k o ń c z e n i e w ie le m o ż l i w y c h ś w ia tó w . Jeśli p rz e s tr z e ń lo g ic z n a z a w ie r a n i e s k o ń c z e n i e w ie le ś w i a t ó w m o ż l i w y c h o r a z je ś l i d w a d o w o l n e ś w ia ty m o ż liw e są ró w n ie p r a w d o p o d o b n e - p r z e s ł a n k a (4) - to p r a w d o p o d o b i e ń s t w o k a ż d e g o ś w ia ta w y n o s i 0. Jeśli d a n y sąd j e s t p r a w d z i w y w c o n a jw y ż e j j e d n y m ś w ie c ie o ra z je ś l i p r a w d o p o d o b i e ń s t w o k a ż d e g o ś w ia ta w y n o s i 0. to p r a w d o p o d o b i e ń s t w o te g o są d u w y n o s i 0. W t e d y j e d n a k , na
6 Robin Collins zwrócił moją uwagę na fakt, że krótka prezentacja istoty tego argumentu jest zawarta w Roberta Nozicka Philosophical E xplanations (Cambridge, Mass. 1981. s. 127 n.). Czytałem książkę Nozicka. kiedy ukazała się po raz pierwszy - a nawet prowadzi łem oparte na niej seminarium - na ile je dnak sobie uświadam iam, zupełnie zapomniałem o tym jej wątku. Nie przypominam sobie, bym spotkał ten argument gdziekolwiek indziej w literaturze filozoficznej, jest on jednak tak prosty, że trudno, by nie był oczywisty. (Jim Holt, pisarz popularyzujący naukę, przedstawił pewną wersję tego argumentu w swoim artykule Nothing Ventured (..Harper” , listopad 1996); wydaje się. że zaczerpnął go od Nozicka. Robin Collins pokazał mi artykuł, napisany przez niego ja ko pierwszorocznego studenta-doktoranta, zawierający pewną wersję tego argumentu, która jest z pewnością niezależna od wersji Nozicka).
D L A C Z EG O W O G Ó L E C O K O L W I E K IST NIEJE? 43 m o c y p r z e s ł a n k i (3), p r a w d o p o d o b i e ń s t w o n i e i s t n i e n i a ż a d n y c h b y tó w w y nosi 0. S tą d p r a w d o p o d o b i e ń s t w o n i e i s t n i e n i a ż a d n y c h b y t ó w w y n o s i 0. Je s t w a ż n e , by nie p o m i e s z a ć w n io s k u te g o a r g u m e n t u z r ó ż n y m i z p o z o ru p o d o b n y m i d o ń s ą d a m i. W n i o s e k p r z e d s t a w i o n e g o a r g u m e n t u j e s t s p ó jn y z n a s t ę p u j ą c y m są d e m : p r a w d o p o d o b i e ń s t w o , że B ó g (czy j a k i k o l w i e k c z y n n ik s t w a r z a ją c y w s z e c h ś w i a t y f i z y c z n e ) s tw o r z y j a k i ś w s z e c h ś w i a t fiz y c z n y , j e s t z n a c z n i e w i ę k s z e niż 0 - p o w i e d z m y 0.8. W n i o s e k p r z e d s t a w i o n e g o a r g u m e n t u n ie d o ty c z y p r a w d o p o d o b i e ń s t w a n i e i s t n i e n i a ż a d n y c h b y tó w fi z y c z n y c h . lecz p r a w d o p o d o b i e ń s t w a n ie is tn ie n ia ż a d n y c h b y tó w j a k i c h k o l w i e k r o d z a jó w . Jeśli is tn ia łb y „ j a k i k o l w i e k c z y n n i k s t w a r z a ją c y w s z e c h ś w ia ty f i z y c z n e ” , lecz nie s t w o r z y łb y on ż a d n e g o w s z e c h ś w i a t a fiz y c z n e g o , to i tak w c ią ż b y ło b y p r a w d ą , że istn ieje p r z y n a j m n i e j j e d e n byt. (Jeśli B ó g nie s t w o r z y łb y f i z y c z n e g o w s z e c h ś w i a t a o ra z je ś li B ó g b y łb y b y t e m k o n i e c z n y m , to p r a w d o p o d o b i e ń s t w o i s t n ie n ia b y tó w w y n o s i ł o b y 1 - czy li b y ło b y n a j w y ż s z e z m o ż l i w y c h ) . T a k c z y in a c z e j nie r o z u m i e m , j a k j a k i ś „ c z y n n i k ” , k tó ry m ó g łb y s t w o r z y ć w s z e c h ś w i a t f i z y c z n y ( le c z w r z e c z y w i s t o ś c i te g o n ie c z y ni), m ó g łb y istn ie ć , g d y b y n ie istn ia ły ż a d n e b y ty . T a k i c z y n n i k - p r z y n a j m n ie j to w y d a je mi się o c z y w i s t e - m u s ia łb y b y ć „ u c i e l e ś n i o n y ” w e w ł a s n o ś c ia c h j e d n e g o lub w ię c e j b y t ó w b ą d ź w r e la c ja c h is t n i e j ą c y c h p o m ię d z y d w o m a lu b w ię c e j b y ta m i. ( P r z y p u s z c z a m , że J o h n L e s lie nie z g o d z i ł b y się z ty m . C i e k a w i m n ie , czy k to ś p o z a n im ró w n ie ż ) .
R o z w a ż m y p r z e s ła n k i a r g u m e n tu .
P r a w d z i w o ś ć p rz e s ła n k i (1) w y d a je się z a ł o ż e n i e m w y s t a r c z a j ą c o b e z p i e c z ny m .
W o b r o n ie p r z e s ł a n k i (2) m o ż n a w s k a z a ć , że je ś li is tn ieje w ię c e j niż j e d e n m o ż l i w y św iat, to rz e c z y m o g ą się ró ż n ić , i je ś l i w e ź m i e się p o d u w a g ę typy w ł a s n o ś c i p o s i a d a n y c h p rz e z rz e c z y d o s tę p n e w o b s e r w a c j i , w ła s n o ś c i, k tó re
w y d a j ą się im p l i k o w a ć n ie z l i c z o n e m n ó s t w o w y m i a r ó w , p o d w z g l ę d e m k t ó
ry c h o w e r z e c z y m o g ł y b y się r ó ż n i c o w a ć w s p o s ó b c ią g ły , to d z i w a c z n e w y d a j e się p r z y p u s z c z e n i e , by m o g ł o b y is tn ie ć d o k ł a d n i e 2, 17 czy 5 1 0 ś w i a tów .
P r z e s ła n k i (3) m o ż n a b r o n ić n a s tę p u ją c o : n ie is tn ie je nic, n a m o c y c z e g o d w a ś w ia ty , k tó re z a w i e r a j ą j e d y n i e p r z e d m i o t y a b s t r a k c y j n e , m o g ł y b y się r ó ż n ić . Je śli d w a ś w ia ty są r ó ż n e , to m u si is tn ie ć j a k i ś sąd, k tó ry je s t p r a w d z i w y w j e d n y m , a f a ł s z y w y w d r u g im . T o te ż , j e ś l i is tn ie ją d w a św ia ty , w k tó r y c h nie i s tn ie ją ż a d n e b y ty , to m u s i istn ie ć p e w i e n są d tak i, że ż a ró w
-4 -4 PETER VAN IN W A G E N no ten sąd, j a k i j e g o n e g a c ja są sp ó jn e z n ie i s t n i e n i e m ż a d n e g o k o n k r e t n e g o b y tu . ( M u s i a ł b y to b y ć, o c z y w iś c ie , sąd p r z y g o d n y , p o n i e w a ż są d k o n i e c z n y o r a z j e g o n e g a c j a n ie m o g ł y b y j e d n o c z e ś n i e b y ć s p ó jn e z n ic z y m ) . B a rd z o t r u d n o j e d n a k z r o z u m i e ć , j a k m ó g ł b y is tn ie ć sąd, k t ó r y s p e ł n iła łb y ten w a r u n e k - ty m b ard z ie j za ś p o d a ć ( m o ż l i w y ) p r z y k ł a d t a k i e g o są d u . P r z e s ł a n k a (4) j e s t tą, k tó r a z o s ta n ie u z n a n a z a d y s k u s y j n ą . D la c z e g o p r a w d o p o d o b i e ń s t w o , że d a n y ś w ia t j e s t a k tu a ln y , m i a ł o b y b y ć r ó w n e p r a w d o p o d o b i e ń s t w u , iż d o w o l n y in n y ś w ia t j e s t a k tu a ln y ? O tó ż m n ie p r z e s ł a n k a ta w y d a j e się b a r d z o w ia r y g o d n a . M a m a p o s te r io - r y c z n y a r g u m e n t n a rz e c z w n io s k u , że u w a ż a m tę p r z e s ł a n k ę z a w ia r y g o d n ą n i e z a l e ż n i e od k o n s e k w e n c ji, j a k i e m a o n a d l a o d p o w i e d z i na p y ta n ie , d l a c z e g o w o g ó l e c o k o l w i e k p o w i n n o istn ie ć . W a r ty k u le , k tó r y z o s t a n i e w k ró tc e o p u b l i k o w a n y , z a r y s o w a ł e m s p o s ó b in te rp re ta c ji p r a w d o p o d o b i e ń s t w o b i e k t y w n y c h '. W a rty k u le ty m s ta r a łe m się n a s z k i c o w a ć p e w i e n p o g lą d d o t y c z ą cy p r a w d o p o d o b i e ń s t w a , p o g lą d , w e d łu g k t ó r e g o k a ż d y sąd m a, j a k o j e d n ą ze s w o ic h c e c h is to to w y c h , j a k i e ś p r a w d o p o d o b i e ń s t w o ; k a ż d y sąd m a j a k i e ś p r a w d o p o d o b i e ń s t w o w d o k ł a d n i e ty m s a m y m z n a c z e n iu , w j a k i m k a ż d y sąd m a j a k i ś s ta tu s m o d a ln y b ą d ź w j a k i m k a ż d y z b i ó r m a lic z b ę k a r d y n a ln ą . (W isto c ie rz e c z y j e s t to p r z e s a d a . K a ż d y , k to w ie c o ś n a t e m a t filo z o fii p r a w d o p o d o b i e ń s t w a , z a u w a ż y , że m ó w ią c to m u s z ę a lb o się m y lić , a lb o p r z e s a d z a ć . M a m n a d z ie ję , że ty lk o p r z e s a d z a m . N i e m o ż e b y ć p r a w d ą , że
k a ż d y sąd m a j a k i e ś p r a w d o p o d o b i e ń s t w o ze w z g l ę d u n a fakt. iż nie m o ż e
b y ć p r a w d ą , że k a ż d y z b ió r p u n k t ó w na linii m a m ia rę . M o i m c e l e m b y ł taki s p o s ó b in te rp re ta c ji p r a w d o p o d o b i e ń s t w a , w m y śl k t ó r e g o b a r d z o d u ż y z b ió r s ą d ó w m a „ w e w n ę t r z n e ” p r a w d o p o d o b i e ń s t w o ; z b ió r ten, m a m n a d z ie ję , z a w ie r a łb y w s z y s t k i e te są d y , k tó re m o g l i b y ś m y w y d z i e l i ć lub n a z w a ć ) . M o je d ą ż e n i a nie w ią z a ły się z k w e s tia m i o n t o l o g i c z n y m i . S t a r a ł e m się d o w ie ś ć , iż p o ję c ie p r a w d o p o d o b i e ń s t w a s u b i e k t y w n e g o m a sen s ty lk o przy z a ło ż e n iu , że is tn ie ją o b i e k t y w n e p r a w d o p o d o b i e ń s t w a te g o ty p u , k tó ry p r ó b o w a ł e m o p is a ć ; a c a ły p r o je k t b y ł z w ią z a n y z p r ó b ą r o z j a ś n i e n i a tzw . p r o b a b i l i s t y c z n e g o a r g u m e n t u ze zła. K o n s tr u u ją c ten f ilo z o f ic z n y o b r a z p r a w d o p o d o b i e ń s tw a o b i e k t y w n e g o , b e z w a h a n i a u m i e ś c i ł e m w n im n a s t ę p u j ą c ą w ła s n o ś ć : p r z y z a ł o ż e n i u , że istn ie je n i e s k o ń c z e n i e w ie le m o ż l i w y c h ś w ia tó w , p r a w d o p o d o b i e ń s t w o , iż j a k i k o l w i e k św ia t b ę d z ie a k tu a ln y , w y n o s i 0. W o w y m
7 R eflections on the E ssays o f D raper, Gale, an d R ussell, [w:] The E vidential Argum ent from Evil, ed. D. Howard-Snyder, Bloomington 1996 [artykuł ukazał się na s. 219-243 - przy p. tłumacza].
D L A C Z EG O W O G Ó L E C O K O L W I E K ISTNI EJ E? 45
a r ty k u le n ie p o d j ą ł e m p r ó b y o b r o n y te g o a s p e k tu m o j e g o o b r a z u , p o n i e w a ż w y d a j e m i się on n a ty le o c z y w i s t y , że nie w y m a g a o b r o n y . P r z y p u s z c z a m , że a r g u m e n t , k tó r y r o z w a ż a m o b e c n ie , m u s i a ł p r z y j ś ć m i d o g ło w y , k ie d y z a s t a n a w i a ł e m się n a d f a k te m , iż z te g o z a ł o ż e n i a ( w r a z z z a ł o ż e n i e m , że istn ie je p r z y n a j m n i e j j e d e n m o ż l i w y św ia t, w k t ó r y m n ie is tn ie je n ic ) w y n ik a , że p r a w d o p o d o b i e ń s t w o n i e i s t n i e n i a n i c z e g o w y n o s i 0. T o j e d n a k , co w y d a w a ło się tr y w ia ln e , m o ż e o k a z a ć się m n ie j tr y w i a l n e z c h w ilą , g d y d o s t r z e ż e się w a ż n e k o n s e k w e n c j e f ilo z o f ic z n e . M u s z ę z a t e m p o s t a w i ć n a s tę p u ją c e p y ta n ie : j a k i a r g u m e n t m o ż n a p o d a ć n a p o p a r c i e tezy , że d w a d o w o l n e św iaty m o ż l i w e m a j ą j e d n a k o w e p r a w d o p o d o b i e ń s t w o ? ( M o je p r z y w i ą z a n i e d o tej te z y o p i e r a się n a m o i m w e w n ę t r z n y m m a n i p u l o w a n i u t y m m e n t a l n y m o b r a z e m p r a w d o p o d o b i e ń s t w , k tó r y m się p o s łu g u ję . T r u d n o m i te o p e r a c j e w y a r t y k u ł o w a ć , tr u d n o te ż m i z e b r a ć r e z u lta ty m o i c h p ró b a r ty k u la c ji w j a k i ś a r g u m e n t. D a l s z a c z ę ś ć to w s z y s tk o , n a co m n ie stać). Z a ł ó ż m y , że m y ś l i m y o j a k i m ś f i k c y j n y m o b ie k c ie n a z y w a n y m R z e c z y w i s to ś c ią . Ś w ia ty m o ż l i w e n a le ż y p o t r a k t o w a ć j a k o m a k s y m a l n i e s p e c y f ic z n e (a stąd w z a j e m n i e n ie s p ó jn e ) s tan y tej R z e c z y w i s t o ś c i - p r z e s t r z e ń l o g ic z n a b ą d ź z b i ó r lub k la s a w s z y tk ic h ś w ia tó w są c a ł o k s z t a ł t e m w s z y s t k i c h tych m a k s y m a l n i e s p e c y f i c z n y c h s ta n ó w , w k tó r y c h R z e c z y w i s t o ś ć m o g ł a b y się z n a jd o w a ć . G d y b y o n t o l o g i a t r a k t a r i a ń s k a b y ł a s ł u s z n a - g d y b y istn ia ły te s a m e f u n d a m e n t a l n e p r z e d m i o t y k o n k r e t n e w k a ż d y m ś w i e c i e m o ż l i w y m - o ra z g d y b y te f u n d a m e n t a l n e p r z e d m i o t y m ia ły tę s a m ą s u m ę m e r e o l o g i c z n ą w k a ż d y m ś w ie c ie m o ż liw y m , to R z e c z y w i s t o ś ć n ie b y ła b y p r z e d m i o t e m f ik c y jn y m : b y ła b y o n a m e r e o l o g i c z n ą s u m ą w s z y s t k i c h rz e c z y f u n d a m e n t a l n y c h , k a ż d y zaś d o w o l n y ś w ia t m o ż l i w y b y łb y s p ó j n y m i c a ł k o w i c i e s p e c y f i c z n y m je j o p is e m . P o n i e w a ż j e d n a k n ie z a m i e r z a m z a k ł a d a ć ż a d n e j z tych r z e c z y , n a z y w a m R z e c z y w i s t o ś ć p r z e d m i o t e m f i k c y j n y m . M i m o to u w a ż a m g o z a f ik c ję u ż y t e c z n ą d la ra c ji, k tó r e w y j d ą n a j a w . K ie d y m y ś l i m y o j a k i m ś o b ie k c ie lub s y s t e m i e p r z e d m i o t ó w , t r u d n o j e s t r o z u m o w a ć p r o b a b i l i s t y c z n i e n a te m a t teg o o b ie k tu lub s y s te m u , o ile nie j e s t e ś m y w sta n ie d o k o n a ć p o d z ia łu m o ż l i w y c h s t a n ó w te g o o b ie k tu lub s y s te m u n a z b io ry s ta n ó w j e d n a k o w o p r a w d o p o d o b n y c h : p o d z i a ł te n b ę d z ie w y s t a r c z a j ą c o d o k ła d n y , k ie d y k a ż d y sąd, k t ó r e m u c h c e m y p r z y p i s a ć j a k i e ś p r a w d o p o d o b i e ń s t w o , b ę d z ie i d e n t y f i k o w a l n y z o k r e ś l o n y m z b io r e m o w y c h s ta n ó w . N a p r z y k ła d : m o ż e m y z b a r d z o d o b r y m r e z u l t a t e m r o z u m o w a ć p r o b a b i l i s t y c z n i e na te m a t gry w k o ści p rz y z a ł o ż e n iu , że je ś l i k o s t k a z o sta je rz u c o n a , to p r a w d o p o d o b i e ń s t w o , że w y p a d n i e k tó r a k o l w i e k z d o w o l n y c h jej stron, j e s t tak ie s a m o - p o d w a r u n k ie m , iż k a ż d y sąd n a te m a t k o ś c i, k tó re m u
46 PET ER VAN IN W A G EN
c h c e m y p r z y p is a ć j a k i e ś p r a w d o p o d o b i e ń s t w o , j e s t tak i, że j e g o w a rto ść l o g i c z n a d e t e r m i n o w a n a j e s t p r z e z to, k t ó r ą ze stro n o d w r ó c ą się k ostki.
W y d a w a ć by się m o g ło , że p o t r a f i m y n ie k ie d y z n a l e ź ć r a c ję d l a p r z y p i s a n ia j e d n a k o w e g o p r a w d o p o d o b i e ń s t w a . Z a ł ó ż m y , że m y ś l i m y n a te m a t gry w k o ś c i c z y to w o g ó le , c z y te ż r o z w a ż a j ą c k o n k r e t n e k o s tk i, k tó r e n ig d y nie z o s ta ły r z u c o n e (d z ię k i c z e m u nie m a m y ż a d n y c h z a p i s a n y c h d a n y c h n a ich te m a t) . J e ż e li c h c e m y w ie d z ie ć , c z y p o w y ż s z e z a ło ż e n i e j e s t p r a w d z i w e , czy j e s t r z e c z y w i ś c i e p r a w d ą , że p r a w d o p o d o b i e ń s t w o , iż w y p a d n ą d w i e d o w o ln e s tro n y k o s tk i, j e s t j e d n a k o w e , to b ę d z ie o c z y w i ś c i e s t o s o w n e p o s t a w i ć p y t a nie, c z y d a n a k o s tk a m a h o m o g e n i c z n ą g ę s to ś ć . P o d a j ę ten p r z y k ł a d c e le m p r o s t e g o z i l u s t r o w a n i a fa k tu , że n i e k ie d y p o t r a f i m y z i d e n t y f i k o w a ć c z y n n ik i, k tó re są is to tn e d la p y ta n ia , c z y d w a m o ż l i w e stan y j a k i e g o ś s y s t e m u p r z e d m i o t ó w m a ją j e d n a k o w e p r a w d o p o d o b i e ń s t w o 8. N i e w ą t p l i w i e m o je p r z e k o n a n ie - iż k w e s tia , c z y k o s tk a m a h o m o g e n i c z n ą g ę s to ś ć , j e s t is to tn a d la p y t a nia, czy j e s t ró w n ie p r a w d o p o d o b n e , że k ie d y z o s ta n ie rz u c o n a , w y p a d n ie d o w o l n a z je j stron - z a le ż y c z ę ś c i o w o o d m o je j w i e d z y o is tn ie n iu f a ł s z y w y c h k o s te k o ra z o s p o s o b ie ich f a ł s z o w a n ia . S ą d z ę j e d n a k , że w m o im p r z e ś w i a d c z e n i u , iż c z y n n i k ten j e s t isto tn y , z a w a r t y j e s t r ó w n i e ż p e w ie n e le m e n t a p r io r y c z n y . W y d a je się, iż m a m y p e w n ą z d o l n o ś ć , by a p r i o r y c z n i e o k re ś lić , że p e w n e s ta n y p e w n y c h s y s t e m ó w są j e d n a k o w o p r a w d o p o d o b n e . B y ć m o ż e p o k ł a d a m a b s u r d a l n i e n a d m i e r n ą u f n o ś ć w r z e t e l n o ś ć tej z d o ln o ś c i, z a m i e r z a m j e d n a k w y p r ó b o w a ć j ą w o d n i e s i e n i u d o p r z y p a d k u p r a w d z i w i e a b s t r a k c y j n e g o . Z a m i e r z a m z a p r o p o n o w a ć p e w i e n w a r u n e k w y s t a r c z a j ą c y dla ty c h s t a n ó w n a l e ż ą c y c h d o p e w n y c h r o z k ł a d ó w s t a n ó w j a k i e g o ś s y s te m u , k tó re m a ją j e d n a k o w e p r a w d o p o d o b i e ń s t w o . B ę d ę a r g u m e n t o w a ł , że k o n s e k w e n c j ą p r o p o n o w a n e g o p rz e z e m n ie w a r u n k u j e s t to, iż w s z y s t k i e św ia ty m o ż l i w e są r ó w n ie p r a w d o p o d o b n e . R o z w a ż m y p e w ie n s y s te m o b ie k tó w . Z a ł ó ż m y , że z s y s t e m e m ty m z w i ą z a ne są p e w n e a b s tr a k ty n a z y w a n e „ s t a n a m i ” . D la k a ż d e g o z ty ch s t a n ó w w s p o
s Por. jednak: i. H a c k i n g , The E m ergence o f Probability, Cambridge 1975, s. 51 n. Moja odpowiedź: intuicje wchodzące w grę w tym przypadku odnoszą się do w yid ealizowa nych obiektów materialnych, zwykłych obiektów średniej wielkości. Istnieje jednak nierzetelna intuicja, która zwykle nam towarzyszy wtedy, gdy myślimy o podziałach stanów przestrzeni sys temów złożonych z małej liczby fotonów bądź małej liczby elektronów, nie ma ona jednak żadnego szczególnego odniesienia do prawdopodobieństwa; według tej intuicji o wspomnianych systemach można myśleć tak, ja kby były one przestrzennymi zespołami maleńkich obiektów materialnych, obiektów, które zachowują swoją identyczność przy przekształceniach prze strzennych.
D L A C Z EG O W O G Ó L E C O K O L W I E K IST NIEJE? 47
m n i a n y sy s te m , b e z d a lsz e j k w a lif ik a c ji, a lb o j e s t , a lb o nie j e s t „ w ” d a n y m stan ie. S ta n y z a c h o w u j ą się lo g ic z n ie b a r d z o p o d o b n i e d o s ą d ó w . ( M o g ą o n e n a w e t b y ć s ą d a m i: n a p r z y k ł a d s ą d a m i d o t y c z ą c y m i w e w n ę t r z n y c h w ła s n o ś c i o w y c h p r z e d m i o t ó w o ra z w z a j e m n y c h re la c ji p o m i ę d z y n im i). Z n a c z y to, że s tan y m o g ą b y ć łą c z o n e łub r o z łą c z a n e , m o g ą też m ie ć n e g a c j e b ą d ź d o p e ł n ie n ia i tak dalej. J e d n a k ż e k o n i u n k c j a d w u s t a n ó w n ie m u s i z k o n ie c z n o ś c i b y ć j a k i m ś s ta n e m , p o n i e w a ż t e r m in u „ s t a n ” b ę d ę u ż y w a ł w z n a c z e n i u „ m o ż l i w e g o s t a n u ” . J a k iś stan x d o w o l n e g o s y s te m u n a z y w a m y s ta n e m m a k s y m a l
n y m , je ś li d la k a ż d e g o s tan u y alb o , z k o n i e c z n o ś c i , je ś l i s y s t e m ten j e s t w x,
to j e s t w y , alb o , z k o n i e c z n o ś c i , je ś li s y s te m ten j e s t w x , to j e s t d o p e ł n i e n ie m y. B ą d ź też, co j e s t ty m s a m y m , j a k i ś stan x d o w o l n e g o s y s te m u je s t m a k s y m a l n y , je ś l i d la k a ż d e g o s tan u y te g o s y s te m u , ta k ie g o , że x nie je s t k o n i u n k c j ą y i p e w n e g o in n e g o s tan u (s ta n ó w ) , k o n i u n k c j a x i y nie je s t s ta n e m . P r z y j m i j m y , że s y s te m p r z e d m i o t ó w j e s t iz o lo w a n y , je ś li ż a d n e fa k ty z w i ą z a n e z o b i e k t a m i z e w n ę t r z n y m i w o b e c te g o s y s t e m u n ie m o g ą w ż a d e n s p o sób w p ł y n ą ć n a ó w sy s te m . D o k ła d n ie j, s y s te m j e s t iz o l o w a n y z e w z g lę d u n a p e w i e n z b i ó r j e g o s ta n ó w , j e ś l i ż a d n e fa k ty z w i ą z a n e z o b ie k ta m i z e w n ę t r z n y m i w o b e c te g o s y s te m u n ie m o g ą w ż a d e n s p o s ó b m ie ć w p ł y w u na to, w k tó r y c h z ty ch s ta n ó w s y s t e m się z n a jd u je . W d a ls z e j c z ę ś c i n a o g ó ł b ę d ę p o m i j a ć to d o d a t k o w e z a s t r z e ż e n i e i b ę d ę m ó w i ć o s y s t e m i e iz o l o w a n y m s im p lic ite r . P ro p o n u ję : d la d o w o l n e g o s y s te m u o b i e k t ó w ( k tó ry m a s ta n y m a k s y m a l n e ) m a k s y m a l n e s ta n y te g o s y s te m u p o w i n n y b y ć t r a k t o w a n e j a k o j e d n a k o w o p r a w d o p o d o b n e , p o d w a r u n k ie m , że s y s te m ten j e s t iz o lo w a n y . R o z w a ż m y p r z y k ł a d m o je g o k o m p u te r a . Z a ł ó ż m y , że a k c e p t u j e m y p e w n ą d e f in ic ję p o d a n ą p r z e z p r o g r a m i s t ę , p e w n ą d e f in ic ję na p o z i o m i e s o f t w a r e ’u s ta n ó w te g o s y s te m u (w o d r ó ż n i e n i u od d e fin ic ji o p a rte j na s t a n a c h c z ą s te k e le m e n t a r n y c h k o n s t y t u u j ą c y c h go f i z y c z n ie ). Je s t n i e w ą t p l i w i e f a łs z e m , że m a k s y m a l n e stany m o je g o k o m p u t e r a są j e d n a k o w o p r a w d o p o d o b n e . N i e w ą t p liw ie sta n , k tó ry z a w i e r a p o w i e ś ć n a p i s a n ą w u rd u i p r z e c h o w y w a n ą na t w a r d y m d y s k u , j e s t m n ie j p r a w d o p o d o b n y niż f a k t y c z n y stan k o m p u te r a . W y d a j e m y j e d n a k te n sąd, p o n i e w a ż w ie m y , że k o m p u t e r ten n ie j e s t s y s t e m e m iz o l o w a n y m . Ja, k tó ry j e s t e m z e w n ę t r z n y w o b e c n ie g o , j e s t e m w p e w n y m s to p n iu o d p o w i e d z i a l n y za j e g o sta n y ; w i e m y zaś, że j e s t n i e p r a w d o p o d o b n e , b y m w p r o w a d z i ł go w stan, w k t ó r y m z a w ie r a ć b ę d z ie p o w i e ś ć n a p i s a n ą w u rd u . C z e g o j e d n a k p o w i n n i ś m y o c z e k i w a ć od k o m p u t e r a , k tó ry b y łb y
4tf PETER VAN INW AG EN
s y s t e m e m i z o l o w a n y m ? Jak m o g l i b y ś m y w y o b r a z i ć s o b ie e o l przynajm niej z b l i ż o n e g o d o „ i z o l o w a n e g o " k o m p u t e r a ?
Z a ł ó ż m y , że j a k i ś k o m p u t e r p o d o b n y d o m o j e g o w y f r u n ą ł z „ w y g a s łe j" c z a rn e j d z iu ry . ( M a m y s ło w o S t e p h e n a H a w k i n g a n a to, iż w y g a s ł a c z a r n a d z i u r a m o g ł a b y w y p r o d u k o w a ć d u ż e p ia n in o ). O c z e k i w a l i b y ś m y w ó w c z a s , że tw a rd y d y s k z a w ie r a łb y z ró w n y m p r a w d o p o d o b i e ń s t w e m p o w ie ś c i n a p is a n e p o a n g ie ls k u , f r a n c u s k u , w u rd u i e s p e r a n t o 9. ( O c z e k i w a l i b y ś m y , że p r a w d o p o d o b i e ń s t w o k ażd ej z n ich b ę d z ie b a r d z o b lis k ie , c h o c i a ż n i e r ó w n e 0 i b a r d z o z b liż o n e d o p o z o s ta ły c h ) . Z p e w n o ś c i ą o c z e k i w a l i b y ś m y te g o , p o n i e w a ż s ą d z im y , że w p rz e s tr z e n i, k tó rej p u n k ty są m a k s y m a l n y m i s ta n a m i soft-
w a r e ' u, p la m y o z b liż o n e j w ie lk o ś c i r e p r e z e n t u j ą t w a r d e d y sk i z a w ie r a ją c e
p o w ie ś c i po fr a n c u s k u i w u rdu (p o p ro s tu d la te g o , że lic z b a s t a n ó w m a k s y m a ln y c h te g o s y s te m u j e s t s k o ń c z o n a i z b liż o n a lic z b a s t a n ó w o b e jm u je dysk z a w ie r a ją c y p o w ie ś ć w k a ż d y m z tych j ę z y k ó w ) , o r a z u w a ż a m y , że c z a r n a d z i u r a z r ó w n y m p r a w d o p o d o b i e ń s t w e m m o ż e w y w o ł a ć d o w o l n y stan m a k s y m a ln y . ( O c z y w i ś c i e , w r z e c z y w is to ś c i nie w y o b r a z i l i ś m y s o b ie „ i z o l o w a n e g o ” k o m p u te r a ; b y ło b y j e d n a k tru d n o p r z y ją ć , że c z a r n a d z iu r a , od k tó re j z ależy is tn ie n ie k o m p u te r a , „ p r e f e r u j e ” j a k i k o l w i e k z m o ż l i w y c h s t a n ó w s o f t w a r e 'u o w e g o s y s te m u . W ten s p o s ó b u c h w y c i l i ś m y w a ż n ą i is t o t n ą w ł a s n o ś ć , k tó rą m ia łb y i z o lo w a n y k o m p u te r . N a l e ż y j e d n a k z a u w a ż y ć , że ty m , w z g l ę d e m c z e g o c z a r n a d z iu r a j e s t r z e c z y w i ś c i e n e u tr a ln a , j e s t to, w j a k i m m o ż l i w y m s ta n ie f i z y c z n y m z n a jd z ie się k o m p u t e r p r z e z n ią w y p r o d u k o w a n y . N ie u c z y n i liś m y j e d n a k d o tą d nic, by w y k lu c z y ć n a s t ę p u j ą c ą m o ż l i w o ś ć e p is te m ic z n ą : n ie k tó r e z m a k s y m a l n y c h sta n ó w s o f t w a r e ' u k o m p u t e r a o d p o w i a d a j ą p la m o m o z n a c z ą c o r ó ż n y c h r o z m ia r a c h w p r z e s tr z e n i m o ż l i w y c h s t a n ó w f iz y c z n y c h teg o s y s te m u . B y łb y to p r z y p a d e k , w k t ó r y m k o m p u t e r nie b y łb y n a w e t iz o lo w a n y „z u w a g i na w s z y s tk ie ce le p r a k t y c z n e ” w s w o ic h s t a n a c h s o f t w a r e ' u; b y łb y to p r z y p a d e k , w k tó ry m n ie b y lib y ś m y w s tan ie p o m i n ą ć f a k tu , że stan
s o f t w a r e 'u k o m p u t e r a j e s t d e te r m i n o w a n y p r z e z stan j e g o h a r d w a r e ' u).
Z a s a d a , k tó r ą z a s u g e r o w a ł e m , w y d a j e się z a te m m ie ć p e w n ą w ia r y g o d n o ś ć : je ś li j a k i ś s y s te m j e s t i z o lo w a n y , to d o w o l n e d w a z j e g o s ta n ó w m a k s y m a l n y c h są j e d n a k o w o p r a w d o p o d o b n e . W ó w c z a s j e d n a k m a m y p e w i e n a r g u m e n t na rz e c z w n io s k u , że d w a d o w o l n e ś w ia ty m o ż liw e są j e d n a k o w o p r a w d o
9 Pomijam pytania w stylu Kripkego, czy powieści te rzeczywiście byłyby w tych ję z y kach.
D L A C Z E G O W O G Ó L E C O K O L W I E K IST NIEJE? 49 p o d o b n e : „ R z e c z y w i s t o ś ć ” j e s t p e w n y m s y s t e m e m iz o l o w a n y m , a św ia ty m o ż l i w e są m a k s y m a l n y m i s ta n a m i R z e c z y w i s t o ś c i . I s tn ie ją j e d n a k in tu ic je p r z e c i w s t a w n e w o b e c te z y , że „ p u s ty ś w i a t ” nie j e s t b a rd z ie j p r a w d o p o d o b n y n iż j a k i k o l w i e k in n y ś w ia t; m u s i m y j e z b a d a ć . R o z w a ż m y n a p r z y k ł a d s ły n n y f r a g m e n t Z a s a d n a t u r y i la ski, w k t ó r y m L e i b n iz a r g u m e n t u j e , iż j e s t k o n i e c z n e p o s z u k i w a n i e w y j a ś n i e n i a , że istn ie je ra czej c o ś n iż nic, p o n i e w a ż „ n ic j e s t p r o s ts z e i ła t w i e j s z e { fa c ile ) niż c o ś ” . Jeśli „ n i c ” j e s t r z e c z y w i ś c i e p r o s t s z e n iż „ c o ś ” , to c z y ż p r o s t o t a „ n i c z e g o ” nie m o g ł a b y p r z y n a j m n i e j s u g e r o w a ć , że „ n i c ” j e s t b a r d z i e j p r a w d o p o d o b n e niż „ c o ś ” - a p r z y n a j m n i e j b a rd z ie j p r a w d o p o d o b n e n iż j a k i k o l w i e k d a n y u k ła d „ c z e g o ś ” ?
W j a k i m s e n s ie „ n i c ” j e s t p r o s ts z e od „ c z e g o ś ” ? J e d y n y s e n s, j a k i p o tra fię p r z y p is a ć tej idei, z a w i e r a się w d w u s tw i e r d z e n i a c h : „ n ie i s tn ie je n i c ” - p o d w a r u n k i e m , że j e s t f a k t y c z n i e m o ż liw e , by nic n ie is tn ia ło - j e s t p e łn ą s p e c y fik a c ją m o ż l i w e g o s p o s o b u i s tn ie n ia R z e c z y w i s t o ś c i ( z a u w a ż m y , że u s ta la o n a w a r to ś ć lo g ic z n ą k a ż d e g o są d u ), i to s p e c y f i k a c j ą n a p r a w d ę b a r d z o p ro stą ; k a ż d a in n a p e łn a s p e c y f i k a c j a s p o s o b u i s t n ie n ia R z e c z y w i s t o ś c i m ia ła b y o lb r z y m i ą , b y ć m o ż e n ie s k o ń c z o n ą , z ł o ż o n o ś ć 10. C z y fa k t, że „ n i c ” j e s t w ty m z n a c z e n i u p r o s t s z e n iż „ c o ś ” , p r z e m a w i a na rz e c z te z y , iż „ n i c ” j e s t b a rd z ie j p r a w d o p o d o b n e niż „ c o ś ” - b ą d ź n a rz e c z tezy . że „ n i c ” j e s t b a rd z ie j p r a w d o p o d o b n e n iż j a k i k o l w i e k d a n y u k ł a d „ c z e g o ś ” ? Z a ł ó ż m y , p e r im p o s s ib ile , że i s tn ie ją d o k ł a d n i e d w a m o ż l i w e ś w ia ty - p u sty ś w ia t o raz n a s z św iat. R o z w a ż m y n a s tę p u ją c e d w ie tezy:
P r a w d o p o d o b i e ń s t w o , że p u s ty ś w iat b ę d z ie ś w i a t e m a k t u a l n y m , w y n o s i 2/3; p r a w d o p o d o b i e ń s t w o , że n a s z ś w ia t b ę d z ie ś w i a t e m a k t u a l n y m , w y n o s i 1/3. ( M a m y w ię c ty le s z c z ę ś c ia , ile m ia łb y g o c z ł o w i e k , k tó ry p r z e ż y ł s w o ją k o le jk ę w r o s y js k ie j ru le tc e w r o z g r y w c e z c z t e r e m a n a b o ja m i w s z e ś c iu k o m o r a c h r e w o lw e r u ) .
P r a w d o p o d o b i e ń s t w o , że p u sty św iat b ę d z ie ś w i a t e m a k t u a l n y m , w y n o s i 1/2; p r a w d o p o d o b i e ń s t w o , że n a s z ś w ia t b ę d z ie ś w i a t e m a k t u a l n y m , w y n o s i 1/2. ( M a m y w ię c ty le s z c z ę ś c ia , ile m ia łb y g o c z ł o w i e k , k tó ry p r z e ż y ł s w o ją
10 To znaczy każda inna pełna specyfikacja poza „rzeczy są takie, j ak ie rzeczywiście są". Ta specyfikacja je dnak nie zawiera żadnej informacji: nie można z niej w ydedukować wartości logicznej żadnego sądu przygodnego.
50 PETER VAN IN W A G E N k o le jk ę w ro s y js k ie j ru le tc e w r o z g r y w c e z t r z e m a n a b o j a m i w s z e ś c iu k o m o r a c h re w o lw e r u ) . Z a ł ó ż m y , że w j a k i ś s p o s ó b w i e d z i e l i b y ś m y , iż j e d e n z ty ch d w u s z a c u n k ó w p r a w d o p o d o b i e ń s t w a j e s t p r a w d z i w y . C z y fakt, że p u s ty ś w ia t z n a c z n ie , w r ę c z n ie s k o ń c z e n ie , ła tw ie j o p is a ć a n iż e li n a s z ś w ia t, d o s t a r c z a ł b y n a m j a k i e j k o l w i e k racji, ab y p r z e d k ł a d a ć p i e r w s z y s z a c u n e k p r a w d o p o d o b i e ń s t w a nad d r u g i? T r u d n o mi z r o z u m i e ć , d l a c z e g o m i e l i b y ś m y ta k są d z ić . W y d a j e m i się, że k to ś m ó g ł b y u z n a ć to za w i a r y g o d n e ty lk o w te d y , g d y b y s k ry c ie w ie r z y ł, że is tn ie je c o ś z n a j d u j ą c e g o się p o z a „ R z e c z y w i s t o ś c i ą ” , k tó re j ś w i a ty m o ż l i w e są s ta n a m i m a k s y m a l n y m i , c o ś, c z e g o d z i a ł a n i e c z y n i a k tu a ln y m j a k i k o l w i e k św ia t, k tó ry m a ó w statu s. K to ś m ó g łb y n a p r z y k ł a d w ie r z y ć , iż w i ę k s z a p r o s t o t a p u s te g o ś w ia ta c z y n i g o b a rd z ie j p r a w d o p o d o b n y m od n a sz e g o św ia ta , je ś li w ie r z y łb y , że is tn ie je „ p r e k o s m i c z n y m e c h a n i z m s e le k c ji" , nie b ę d ą c y c z ę ś c i ą R z e c z y w i s t o ś c i , d z i a ł a n i a k tó r e g o w y b i e r a j ą p e w i e n stan m a k s y m a l n y , w j a k i m R z e c z y w i s t o ś ć m a się z n a j d o w a ć , o r a z że n ie w pełni d e t e r m i n i s t y c z n e d z i a ł a n i a o w e g o m e c h a n i z m u p o w o d u j ą , iż b a rd z ie j p r a w d o p o d o b n e j e s t , że w y b i e r z e on stan, k tó ry m ó g łb y z o s ta ć o p i s a n y w s p o s ó b p r o s ty , a n iż e li ten, k tó r y w y m a g a ł b y o p isu b a r d z o s k o m p l i k o w a n e g o .
L e i b n i z w ie r z y ł w c o ś z b liż o n e g o d o t a k i e g o m e c h a n i z m u , c h o c i a ż u n ie g o s e le k c ji d o k o n y w a ł B ó g , nie m a s z y n a . B y ło to j e d n a k ty lk o c o ś z b l i ż o n e g o . L e i b n i z j a ń s k i e „ ś w ia ty m o ż l i w e ” nie są b o w i e m ś w i a t a m i m o ż l i w y m i we w s p ó ł c z e s n y m se n s ie te g o te rm in u . S ą o n e ra c z e j m o ż l i w y m i s tw o r z e n ia m i. N ie są o n e z a te m m a k s y m a l n y m i s ta n a m i R z e c z y w i s t o ś c i , le c z j e d y n i e jej s tw o r z o n e j c z ę śc i. O c z y w i ś c i e , p r o s t o t a m o g ł a b y b y ć c z y n n i k i e m p r z e m a w i a j ą c y m n a k o r z y ś ć j a k i e g o ś k o n k r e t n e g o m o ż l i w e g o s t w o r z e n i a w u m y ś l e j a k i e g o ś p o t e n c j a l n e g o S t w ó r c y r o z m y ś l a j ą c e g o n a d k w e s tią : „ K t ó r e m o ż liw e s t w o r z e n i e p o w i n i e n e m u c z y n ić a k t u a l n y m ? ” B a r d z o p o d o b n e u w a g i m o ż n a o d n ie ś ć d o ł a tw o ś c i. Z a ł ó ż m y n a p r z y k ła d , że B o g u ła tw ie j u c z y n ić a k t u a l n y m stan rz e c z y n i e i s t n i e n i e n i c z e g o p o z a
B o g i e m a n iż e li stan rz e c z y is tn ie n ie c z e g o ś p o z a B o g i e m - b y ć m o ż e nie
m u s i a ł b y O n c z y n ić nic, b y s p o w o d o w a ć p ie r w s z y , a m u s i a ł b y u c z y n i ć co ś ra c z e j t r u d n e g o , by s p o w o d o w a ć d ru g i; c o ś, co w y m a g a ł o b y , p o w i e d z m y , s z e ś c iu dni p ra c y o r a z n a s t ę p u j ą c e g o po n ich j e d n e g o d n i a o d p o c z y n k u - i je ś l i B ó g , j a k w i ę k s z o ś ć z nas, w o la łb y nie p o d e j m o w a ć w y s iłk u b e z d o b rej ra c ji, to m o g ł o b y być b a rd z ie j p r a w d o p o d o b n e , że nie b ę d z i e ż a d n y c h b y tó w s t w o r z o n y c h niż że j a k i e k o l w i e k zaistn ie ją .
D L A C Z E G O W O G Ó L E C O K O L W I E K IS T N I E J E '1 51 B e z w z g l ę d u na to, j a k ą w a r to ś ć m o g ą m ie ć te s p e k u la c je , n ie są one b e z u ż y t e c z n e d la k o g o ś , k to c h c e z n a ć p r a w d o p o d o b i e ń s t w o n i e i s t n i e n i a n i c z e g o w o g ó le : m a ją one z n a c z e n i e j e d y n i e d la k w e s tii p r a w d o p o d o b i e ń s t w a w a r u n k o w e g o - j a k i e j e s t p r a w d o p o d o b i e ń s t w o , iż n ic nie j e s t s tw o r z o n e , p rz y z a ł o ż e n iu , że is tn ie je j a k i ś b y t n i e s t w o r z o n y m a j ą c y z d o l n o ś ć s t w a r z a nia ? N ie c h w o ln o mi b ę d z ie z a s u g e r o w a ć p r z y k ła d , k t ó r y m o ż e ś w i a d c z y ć p r z e c i w k o in tu icji, że p r o s t o t a p u s te g o ś w ia ta im p lik u je , iż j e s t on b ard z ie j p r a w d o p o d o b n y n iż j a k i k o l w i e k inny św ia t. P r o s z ę s o b ie p r z y p o m n i e ć , jeśli ż y ją p a ń s t w o o d p o w i e d n i o d łu g o , p o l i t y c z n e w ie c e w C h i n a c h w la ta c h s z e ś ć d z ie s ią ty c h , k ie d y to ty s ią c e ludzi tw o r z y ło o l b r z y m i p o r tr e t s e k r e t a r z a M a o , u n o s z ą c d u ż e k a w a łk i k a rto n u . N a o k r e ś l o n y s y g n a ł k a ż d y z n a j d u j ą c y się p o j e d n e j stro n ie a r e n y p o d n o s i ł a lb o biały, a lb o c z e r w o n y k a r to n , w w y n ik u c z e g o n a t y c h m i a s t p o j a w i a ł się c z e r w o n y p o rtre t W i e l k i e g o S t e r n i k a na b i a ły m tle. M o ż e m y s p o jr z e ć na u c z e s t n i k ó w o r a z n a r z ę d z i a te g o s y s t e m u p o r t r e to w a n i a (w k o n k r e t n y m p r z y p a d k u j e g o u ż y c ia ) j a k o n a o b i e k t y k o n s t y t u u j ą c e p e w i e n s y s te m , s y s te m , k tó r e g o k a ż d y stan m a k s y m a l n y o d p o w i a d a p r z y p i s a niu a lb o „ c z e r w i e n i ” , a lb o „ b i e l i ” p o z y c ji k a ż d e g o u c z e s t n i k a . S y s t e m taki, o c z y w i ś c i e , nie j e s t i z o lo w a n y ; n ie m o ż n a g o tr a k t o w a ć j a k o iz o l o w a n e g o n a w e t p r z e z id e a liz a c ję , p o n i e w a ż k a ż d y u c z e s t n i k m a , o p r ó c z s w e g o c z e r w o n e g o lub b i a łe g o k a r to n u , n u m e r m ie js c a , a ta k ż e z o s t a ł p o u c z o n y , by zająć m ie js c e d o k ł a d n i e o ty m n u m e r z e . ( P r z y p u s z c z a m , że ta k się to o d b y w a ło ) . Z a ł ó ż m y te ra z , że p rz y j e d n e j z tak ic h o k a z ji k o n t r r e w o l u c y j n i s a b o ta ż y ś c i p o z m ie n ia li n u m e r y m ie js c , p o w o d u j ą c w r z e c z y w i s t o ś c i ich c a ł k o w i t ą p r z y p a d k o w o ś ć . J a k ie p o w i n n y b y ć n a s z e o c z e k i w a n i a w k w e s tii te g o , c o ujrzeli z g r o m a d z e n i w c h w ili, g d y d a n o s y g n a ł i s p o jrz e li oni n a o b s z a r , n a k tó r y m p o w i n i e n p o ja w ić się p o rtr e t? N i e w ą t p l i w i e z a o b s e r w o w a l i b y oni j a k i ś ró ż o w y o b s z a r o n ie m a l j e d n o l i t y m n a s y c e n iu . Ż a d n e j siły nie m a n a s t ę p u j ą c y a r g u m e n t: c z y s t a biel ( lu b c z y s t a c z e r w i e ń ) j e s t n a j p r o s t s z y m z m a k s y m a l n y c h s t a n ó w te g o s y s te m u , w o b e c c z e g o j e s t b a rd z ie j p r a w d o p o d o b n e , iż z o b a c z y m y c z y s t ą b iel ( c z e r w ie ń ) a n iż e li róż, p o r tr e t M a o czy d i a g r a m s tru k tu ry p i e r w o t n i a k a . W r z e c z y w i s t o ś c i j e s t f a łs z e m , że „ c z y s t a b i e l ” j e s t b a rd z ie j p r a w d o p o d o b n a a n iż e li j a k i k o l w i e k in n y k o n k r e t n y stan m a k s y m a l n y o w e g o s y s te m u : w te d y g d y o z n a c z e n i a m ie js c są p r z y p a d k o w e , w s z y s t k i e stany są d o k ł a d n i e ta k s a m o p r a w d o p o d o b n e i k t ó r y k o l w i e k z n ic h się p o j a w i a , m iał d o k ł a d n i e tę s a m ą s z a n s ę p o j a w i e n i a się j a k ten, k tó ry j e s t p o r t r e t e m C z a n g K a i- S z e k a . ( J a k i k o l w i e k j e d e n s p o ś r ó d n ic h ; o c z y w i ś c i e , p o r tr e t C z a n g a b y łb y m ilia rd y ra z y b a rd z ie j p r a w d o p o d o b n y n iż p o j a w i e n i e się „c z y ste j
52 PETER VAN IN W A G E N
b i e l i ” , p o n i e w a ż is tn ie ją m ilia r d y s t a n ó w m a k s y m a l n y c h , k t ó r e m o ż n a by p o t r a k t o w a ć j a k o p o rtre ty C z a n g a ).
N a tej p o d s t a w i e w n o s z ę , że p r o s t o t a p u s t e g o ś w i a t a nie d o s t a r c z a n a m ż a d n e j racji, by tr a k t o w a ć go j a k o b a rd z ie j p r a w d o p o d o b n y od w s z y s tk ic h i n n y c h ś w i a t ó w m o ż liw y c h . C z y je ś p o c z u c ie , że p u sty ś w ia t m u s i b y ć w j a k i ś s p o s ó b n a jb a rd z ie j p r a w d o p o d o b n y ze w s z y s tk ic h ś w i a t ó w - że m u si m ieć p r a w d o p o d o b i e ń s t w o w ię k s z e od 0 - w y d a j e się s k u t k i e m p r z e m y c e n i a do r o z w a ż a ń z a ło ż e n ia , iż is tn ie je c o ś, co j e s t w j a k i ś s p o s ó b p o z a „ R z e c z y w i s t o ś c i ą ” , k tó re j ś w ia ty m o ż l i w e są s ta n a m i m a k s y m a l n y m i , c o ś, c o z w i ę k s z y m p r a w d o p o d o b i e ń s t w e m w p r o w a d z i ł o b y R z e c z y w i s t o ś ć w stan n ie is tn ie n ia n ic z e g o , b ą d ź , b y ć m o ż e , c o ś, c o d e t e r m i n o w a ł o b y , że n ie i s t n i e n i e n ic z e g o j e s t „ s ta n e m w y j ś c i o w y m ” n a p u l p i c i e s t e r o w n i c z y m R z e c z y w i s t o ś c i . T a k a r z e c z n ie m o g ł a b y j e d n a k istn ie ć , p o n i e w a ż n ie is tn ie je nic p o z a R z e c z y w i s to śc ią . T o j e s t m ój w n io s e k . C z y j e d n a k r z e c z y w i ś c i e p o w i e d z i a ł e m coś, co w n io s e k ten p o t w i e r d z a ? Z a le ż y to od o d p o w ie d z i n a d w a p y ta n ia : C z y z a s a d a „ s ta n y m a k s y m a l n e s y s te m u iz o l o w a n e g o są j e d n a k o w o p r a w d o p o d o b n e ” j e s t p r a w d z i w a w p r z y p a d k a c h , d o k t ó r y c h się o d n o s i? C z y p r z y p a d e k , do k tó r e g o j ą z a s t o s o w a ł e m , j e s t r z e c z y w i ś c i e j e d n y m z ty ch p r z y p a d k ó w , do k tó r y c h się o n a o d n o s i ? Jeśli c h o d z i o d r u g ie p y ta n ie , m o ż n a c h y b a a r g u m e n t o w a ć , że z a s a d a ta j e s t s t o s o w a l n a w y ł ą c z n i e do s y s t e m ó w „ t r a k t a r i a ń s k i c h ” , s y s t e m ó w , w k t ó r y c h w y s t ę p u j ą te s a m e „ o b ie k ty f u n d a m e n t a l n e ” n ie z a l e ż n i e od te g o , w j a k i m s ta n ie j e s t d a n y s y s te m - m a k s y m a l n e s ta n y s y s t e m u są d e f i n i o w a n e p r z e z r ó ż n e m o ż l i w e u k ł a d y o b ie k tó w f u n d a m e n t a l n y c h . M o ż n a b y ł o b y a r g u m e n t o w a ć , że p r z y p a d e k „ c h iń s k ie j a r e n y ” - k t ó r e g o u ż y ł e m p r z e c i w k o tezie, iż n a j p r o s t s z y stan m a k s y m a l n y j a k i e g o ś s y s t e m u p o w i n i e n b y ć u z n a n y z a j e g o n a jb a r d z ie j p r a w d o p o d o b n y stan m a k s y m a l n y - j e s t p r z e k o n u j ą c y j e d y n i e w o d n i e s i e n i u do s y s t e m ó w tr a k ta r ia ń s k ic h . ( C h i ń s k a a r e n a j e s t o c z y w i ś c i e s y s t e m e m tr a k ta r ia ń s k im ) . M o ż n a by te ż a r g u m e n t o w a ć , iż ż a d e n w n io s e k , k tó ry o d n o s i się j e d y n i e do s y s t e m ó w tr a k t a r i a ń s k i c h , n ie p o t w i e r d z a w n i o s k u, n a r z e c z k tó r e g o a r g u m e n t o w a ł e m , p o n i e w a ż n i e i s t n i e n i e n i c z e g o nie j e s t m o ż l i w y m s ta n e m s y s te m u t r a k ta r ia ń s k ie g o . S y s te m tr a k t a r i a ń s k i m o ż e m ie ć sta n y , k t ó r e są w j a k i m ś s e n s ie o d p o w i e d n i k a m i n i e i s t n i e n i a n ic z e g o . N a p r z y k ł a d ten stan c h iń s k ie j a re n y , w k t ó r y m p o k a z y w a n e są j e d y n i e b ia łe
D L A C Z EG O W O G Ó L E C O K O L W IE K IST NIEJE? 53 k a r to n y , j e s t j a k i m ś o d p o w i e d n i k i e m „ n i c z e g o ” . B y ć m o ż e m o je u ż y c ie tej (u z n a n e j) fik c ji R z e c z y w i s t o ś c i , k tó rej ś w ia ty m o ż l i w e są s ta n a m i m a k s y m a l n y m i, d o w o d z i , że n a p e w n y m p o z i o m i e t r a k tu ję p r z e s t r z e ń l o g i c z n ą j a k o p r z e s t r z e ń s ta n ó w s y s te m u tr a k ta r ia ń s k ie g o ; b y ć m o ż e n a p e w n y m p o z io m ie , n i e z a l e ż n i e od m o je g o o f ic ja ln e g o z a p r z e c z e n i a , tra k tu ję ś w ia ty m o ż liw e w taki s p o s ó b , k tó ry im p lik u je , że te s a m e o b ie k ty f u n d a m e n t a l n e są o b e c n e w k a ż d y m ś w ie c ie ; b y ć m o ż e tra k tu ję ś w ia ty j a k o s t a n o w i ą c e p e w ie n typ k o n k r e t n y c h a n a lo g ii „ ś w ia tó w e r s a t z o w y c h ” o p i s a n y c h p r z e z L e w i s a w C ou-
n te r f a c t u a l s . W ty m p r z y p a d k u o b ie k ty f u n d a m e n t a l n e o b e c n e w k a ż d y m
ś w ie c ie b y ły b y c z y m ś w r o d z a ju p u n k t ó w w p r z e s tr z e n i i k a ż d y z n ic h m i a ł by d w a m o ż l i w e stany: „ w ł ą c z e n i a ” lub „ w y ł ą c z e n i a ” b ą d ź „ z a j ę c i a ” lub „ n i e z a j ę c i a ” . C z y tra k tu ję p u sty ś w ia t j a k o św ia t, w k t ó r y m w s z y s t k i e o b ie k ty f u n d a m e n t a l n e są w s tan ie „ w y ł ą c z e n i a ” lub „ n i e z a j ę c i a ” ? M o ż l i w e , że tak je s t. S t a r a m się nie u ż y w a ć te g o ro d z a ju o b r a z u , j e s t on j e d n a k siln y i k u s z ą
cy, j e s t z a te m m o ż liw e , że na j a k i m ś p o z i o m i e d a ł e m się m u u w ie ś ć . C z y z a s a d a „ sta n y m a k s y m a l n e s y s te m u i z o l o w a n e g o są j e d n a k o w o p r a w d o p o d o b n e ” j e s t s t o s o w a l n a d o s y s t e m ó w n ie t r a k t a r i a ń s k i c h ? C z y je s t o n a w s z c z e g ó ln o ś c i s t o s o w a l n a do j a k i e g o ś s y s te m u , je ś l i j e d n y m ze s t a n ó w teg o s y s te m u j e s t n ie is tn ie n ie n ic z e g o - r z e c z y w i s t e „ n i c ” , a n ie o d p o w i e d n i k n ic z e g o , j a k ro z le g ła p rz e s tr z e ń z ł o ż o n a w c a ło ś c i z nie z a ję ty c h , lecz p o t e n c j a l n i e m o ż liw y c h d o z a ję c ia p u n k t ó w ? S k ł o n n y j e s t e m m y ś le ć , że tak. N ie j e s t e m j e d n a k w stan ie p r z e k o n a ć sie b ie , że s k ł o n n o ś ć ta j e s t g o d n a z a u f a n i a 11.
P r z e k ła d : I r e n e u s z Z i e m i ń s k i
11 Przypis tłumacza: serdecznie dziękuję Drowi Tadeuszowi Szubce (KUL) oraz Mgrowi Marcinowi Iwanickiemu (KUL, St. Andrews University) za lekturę przekładu oraz zgłoszone uwagi do je g o pierwszej wersji.
